Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy

Kolegiata św. Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP w Kruszwicy – jeden z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce znajdujący się w Kruszwicy.

Kolegiata św. Apostołów
Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP
AK.I.11a/233 z dnia 8.03.1933

oraz 268 z 17.06.1959

Bazylika mniejsza, kościół parafialny, kolegiata
Ilustracja
Kolegiata w Kruszwicy
Państwo

 Polska

Województwo

 kujawsko-pomorskie

Miejscowość

Kruszwica

Wyznanie

katolickie

Kościół

rzymskokatolicki

Parafia

Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Kruszwicy

Wezwanie

Świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP

Wspomnienie liturgiczne

Świętych Apostołów Piotra i Pawła

Położenie na mapie Kruszwicy
Mapa konturowa Kruszwicy, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kolegiata św. ApostołówPiotra i Pawła oraz Narodzenia NMP”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Kolegiata św. ApostołówPiotra i Pawła oraz Narodzenia NMP”
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego
Mapa konturowa województwa kujawsko-pomorskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Kolegiata św. ApostołówPiotra i Pawła oraz Narodzenia NMP”
Położenie na mapie powiatu inowrocławskiego
Mapa konturowa powiatu inowrocławskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Kolegiata św. ApostołówPiotra i Pawła oraz Narodzenia NMP”
Położenie na mapie gminy Kruszwica
Mapa konturowa gminy Kruszwica, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Kolegiata św. ApostołówPiotra i Pawła oraz Narodzenia NMP”
Ziemia52°40′47″N 18°19′37″E/52,679722 18,326944
Strona internetowa

Budowla zachowała prawie nienaruszony układ przestrzenny i bryłę, poza przebudowaną w XVI wieku fasadą zachodnią. Wnętrze w całej swej surowości i prostocie form w wysokim stopniu nosi cechy autentycznej bazyliki romańskiej. Czas budowy kolegiaty w Kruszwicy to lata 1120–1140. Pierwotnie była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które około 1148 przeniesiono do Włocławka. Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca. Posiada pięć absyd o różnej wielkości i jedną ceglaną wieżę.

Historia i architektura

edytuj
 
Kolegiata-widok od strony absyd
 
Wieża kościoła
 
Wnętrze (nawa główna i prezbiterium)
 
Piaskowcowa płyta nagrobna Zofii Oporowskiej

Kolegiata jest orientowaną, trójnawową bazyliką filarową z transeptem. Prezbiterium jest wyodrębnione, kwadratowe, jednoprzęsłowe zakończone półkolistą absydą. Po obu jego stronach znajdują się prostokątne aneksy od wschodu zamknięte absydami, powstałe jeszcze w XII wieku. Absydy znajdują się również na wschodniej ścianie transeptu. Od zachodu pierwotnie wznosiła się dwuwieżowa fasada z emporą w przestrzeni międzywieżowej. Część zachodnia posiadała układ dwuwieżowy z wieżami na przedłużeniu naw bocznych. W XVI wieku zniekształcono pierwotną bryłę kościoła, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych, a na osi kościoła wznosząc jedną, ceglaną wieżę.

W przyziemiu między wieżami zachowało się sklepione pomieszczenie o trudnym do identyfikacji przeznaczeniu. Na piętrze znajduje się zrekonstruowana zapewne w XIX wieku, otwarta na nawę empora, do której przylega w wieży północnej niewielka salka, której rola mogła się zmieniać wraz z losami budowli. Badania M. Wiewióry pod kierunkiem J. Chudziakowej w latach 1995–1998 ujawniły dwa odcinki fundamentowych ław przy absydach prezbiterium i południowego ramienia transeptu, równoległe do fundamentów istniejących murów, ale z nimi nieprzewiązane, założone na identycznej głębokości. Zapewne więc jeszcze w trakcie budowy nastąpiła zmiana pierwotnej koncepcji układu. Właśnie w jej wyniku między prezbiterium a ramiona transeptu wbudowano aneksy. Korpus nawowy i prezbiterium od początku były przekryte drewnianym stropem. W przyziemiu wieży północnej i przestrzeni międzywieżowej zachowały się sklepienia rozpięte na skrzyżowanych gurtach. Para nadwieszonych pilastrów na ścianie tęczowej wskazuje na pierwotną obecność gurtów między ramionami transeptu a skrzyżowaniem.

 
Jedno z wejść do kolegiaty
 
Swastyka na murze kolegiaty

Kolegiata jest murowana z ciosów piaskowcowych i eratykowych, wśród których około 60% stanowią granity i granodioryty. Piaskowce budują głównie wyższe partie murów, a eratyki dolne. Badania piaskowców wykazały, że są to piaskowce kwarcytowe wieku mioceńskiego, pochodzące z kamieniołomów rejonu Brzeźna koło Konina[1]. Natomiast detal architektoniczno-rzeźbiarskie wykonano z piaskowca i granitu. Ściany absydy kaplic przyprezbiterialnych z ciosów piaskowcowych bardzo starannie opracowanych, natomiast sklepienie absyd transeptu z drobnych, nieobrobionych kamieni i okrzesków obficie zalanych zaprawą. Z dekoracji rzeźbiarskiej zachowały się cztery portale. Dwa osadzone w południowej ścianie nawy są dwuskokowe, zamknięte półkoliście reprezentują tym dwukolumnowy. Portal bliżej transeptu posiada archiwoltę o prostokątnym przekroju i głowice kolumn z motywem bardzo uproszczonych liści. Portal bliżej wieży ma archiwoltę w kształcie wałka i proste głowice kostkowe. Portal znajdujący się w płd. ramieniu transeptu nie jest osadzony w niszy, co może sugerować jego wcześniejsze obramowanie. Na tympanonie widnieje relief równoramiennego krzyża. Bazy wszystkich kolumn są ozdobione szponami. Portal w płn. ramieniu transeptu ma najprostszą formę prostokątnego ościeża z nadprożem w postaci półkolistego tympanonu otoczonego płaską archiwoltą. Pierwotnie pełnił zapewne rolę porta mortuorum. Otwory okienne uległy poszerzeniu, z wyjątkiem okien w absydach kaplic przyprezbiterialnych i absydach transeptu. Istnieją dodatkowe otwory okienne wybite w różnych okresach. W kościele znajdują się XVII-wieczne marmurowe płyty poświęcone początkom kościoła i pierwszym biskupom. W północny portal ściany wmurowano płytę nagrobną Zofii Oporowskiej (zm. 1500), żony Jana Oporowskiego, starosty kruszwickiego[2].

W 1945 w absydach transeptu natrafiono na dolne partie pierwotnych ołtarzy murowanych z ciosów. W tym czasie na obramieniu arkad międzynawowych zostały też odsłonięte fragmenty polichromii o motywach geometrycznych i alternacji kolorów: czerwonego, białego i niebieskiego[3]. Wspomniane już prace archeologiczne z lat 1995–1998 definitywnie wykazały, że do kościoła nie przylegały nigdy zabudowania klasztorne, chociaż istniejące rozmieszczenie portali, charakterystyczne dla kościołów powiązanych z klasztorem, sugerowało taką możliwość.

Kalendarium

edytuj
  • 1120 – rozpoczęcie budowy kościoła
  • około 1125 – przerwa w budowie, a następnie odnowa budowy
  • 1140 – zakończenie budowy
  • XII wiek – bazylika pełni funkcję katedry
  • XVI wiek – nadbudowanie ceglanej wieży
  • XVII/XVIII wiek – barokizacja wnętrza kościoła
  • 1856–1859 – restauracja kościoła według projektu architekta Hussnera. Zniszczenie charakteru romańskiej świątyni
  • 1954–1956 – usunięcie pseudoromańsko-gotyckiej innowacji i nadanie budynkowi dawnego kształtu

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. M. Mrozek, 2015: Surowce skalne romańskiej kolegiaty w Kruszwicy, „Studia Lednickie” 8, s. 275–282.
  2. Kruszwicka kolegiata. [dostęp 2015-09-13].
  3. Polska niezwykła – Romański kościół kolegiacki w Kruszwicy. [dostęp 2012-12-23].

Bibliografia

edytuj
  • J. Grześkowiak: Kruszwica – zarys monograficzny. Toruń, 1965.
  • T. Mroczko: Polska sztuka romańska i przedromańska.
  • Zygmunt Świechowski: Sztuka romańska w Polsce. Warszawa: Arkady, 1990.
  • M. Walicki: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku.

Linki zewnętrzne

edytuj