Horyniec-Zdrój

wieś w województwie podkarpackim

Horyniec-Zdrój (do 6 lutego 1998 Horyniec[5]) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie lubaczowskim, w gminie Horyniec-Zdrój[4][6]. Leży na pograniczu Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Roztocza Wschodniego. W XVIII–XIX w. miasteczko.

Horyniec-Zdrój
wieś
Ilustracja
Dom Zdrojowy
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

lubaczowski

Gmina

Horyniec-Zdrój

Liczba ludności (2021)

2291[2]

Strefa numeracyjna

16

Kod pocztowy

37-620[3]

Tablice rejestracyjne

RLU

SIMC

0602816[4]

Położenie na mapie gminy Horyniec-Zdrój
Mapa konturowa gminy Horyniec-Zdrój, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Położenie na mapie powiatu lubaczowskiego
Mapa konturowa powiatu lubaczowskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Horyniec-Zdrój”
Ziemia50°11′28″N 23°21′45″E/50,191111 23,362500[1]

Od 1976 r. Horyniec-Zdrój posiada status miejscowości uzdrowiskowej o nielicznym w Polsce typie uzdrowiska nizinnego.

Jest siedzibą gminy Horyniec-Zdrój (do końca 2001 pod nazwą gmina Horyniec).

Wieś jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Horyńcu-Zdroju[7].

Historia

edytuj

Pierwotna nazwa Horyńca to „Oryńce”, informację taką możemy znaleźć w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego”. Trudno określić skąd taka nazwa pochodzi. Najstarsza wzmianka o Horyńcu pojawiła się w 1444 r., kiedy to książę mazowiecki i bełski Władysław darował osadę szlachcicowi Piotrowi Pieczykurowi z Wilcz. Później Horyniec należał do Lutosławskich i krótko do Gorelowskich.

Tradycja głosi, że w XVII w. osada należała przez pewien czas też do Sobieskich, a król Jan III bywał tu na polowaniach w swoim zameczku myśliwskim. Źródła potwierdzają, że w 1672 r. w okolicy pobił Tatarów.

Od lat 40. XVII w. przez ponad 100 lat Horyniec należał do możnej rodziny podolskiej, Telefusów herbu Łabędź[8]. Kolejno do Andrzeja Telefusa[9], stolnika podolskiego, uczestnika wojen moskiewskich, a następnie do jego wnuka Piotra Felicjana, podczaszego halickiego i rotmistrza chorągwi pancernej, który zbudował tu murowany dwór i drewnianą cerkiew. Następnie od 1706 r. Horyniec należał do jednego z synów Piotra Felicjana, Stanisława Piotra Telefusa, stolnika i chorążego podolskiego oraz rotmistrza chorągwi pancernej, a po jego śmierci w 1747 r. z kolei do jego syna Józefa z Kumanowa na Horyńcu i Piasecznej Dunin Telefusa, chorążyca województwa podolskiego, jak się pisał. Tenże Józef Telefus 1 lipca 1748 r. na mocy przywilejów królewskich fundował na swych dobrach horynieckich miasto. Z tej okazji nadał określone w akcie fundacyjnym prawa dla mieszczan w Horyńcu[10]. Józef Telefus zmarł ok. 1754 r. Miasto zostało sprzedane przez Telefusów ok. 1755 r. Mikołajowi Maciejowi Stadnickiemu[11][12] herbu Szreniawa bez krzyża, kasztelanowi kamienieckiemu. Po jego bezpotomnej śmierci w 1768 r. dobra horynieckie odziedziczył jego brat Franciszek Ksawery[13], podczaszy latyczowski oraz chorąży czerwonogrodzki i podolski, a następnie jego syn Ignacy, ożeniony z Zofią z Poletyłów h. Trzywdar, podczaszanką podlaską, która po rozwodzie wniosła Horyniec swemu drugiemu mężowi, Aleksandrowi ks. Ponińskiemu h. Łodzia[14]. Małżeństwo to ufundowało tu w 1818 r. klasycystyczną cerkiew. Szereg publikacji podaje błędną datę zakupu Horyńca przez Mikołaja Stadnickiego od rodziny Telefusów, datując go bezpodstawnie na lata 1706-1717, jeszcze przed jego urodzeniem[15].

Za sprawą Ponińskich Horyniec stał się uzdrowiskiem i znanym ośrodkiem kultury. Np. książę Leander Piotr Poniński, doprowadził do lokalizacji cmentarza (1852), budowy teatru (1843) i zapoczątkował powstanie Biblioteki Horynieckiej[16], która za sprawą jego następców przede wszystkim Aleksandra Ponińskiego stała się jedną z największych bibliotek na terenie Galicji[17]. Po Ponińskich Horyniec odziedziczyła rodzina Karłowskich.

W II Rzeczypospolitej miejscowość w powiecie lubaczowskim województwa lwowskiego. Duże straty Horyniec poniósł po I wojnie światowej z powodu walk polsko-ukraińskich. W dwudziestoleciu międzywojennym podniósł się z upadku; w 1938 r. liczba mieszkańców wyniosła ok. 2 tys., w tym 1100 Polaków, 700 Ukraińców i 200 Żydów z ok. 25 rodzin, kontrolujących życie gospodarcze miejscowości (to oni posiadali praktycznie wszystkie wille dla kuracjuszy, byli przedsiębiorcami, rzemieślnikami, handlarzami i lekarzami). We wrześniu 1939 r. w okolicy Horyńca walczyła 21 dywizja piechoty gen. Józefa Kustronia.

Od października 1939 r. do czerwca 1941 r. Horyniec znajdował się na terenie anektowanym przez ZSRR, w wyniku zbrojnej agresji ZSRR na Polskę. W okolicy powstało wtedy wiele umocnień tzw. Linii Mołotowa. W 1941 roku zajęty przez III Rzeszę. Po zakończeniu II wojny światowej Horyniec był miejscem schronienia dla wielu mieszkańców okolicznych wsi, nękanych przez UPA, z tego też powodu stał się celem jej ataków. W latach 1944–1945 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali tutaj 18 Polaków, w tym 9 mieszkańców oraz 9 milicjantów i żołnierzy Wojska Polskiego, którzy bronili ludności cywilnej[18]

W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Horyniec. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa przemyskiego.

Uzdrowisko

edytuj

Lecznicze właściwości tutejszych źródeł siarczkowych znane były od dawna. Miała tu bywać w celach zdrowotnych Marysieńka Sobieska, a nawet sam król Sobieski. Udokumentowane początki uzdrowiska to jednak dopiero w 1888 r., kiedy to Aleksander Poniński urządził pierwszy, prymitywny zakład kąpielowy. Wykorzystywana była woda z dwóch źródeł: z jednego do kąpieli, z drugiego do picia. Kąpiele odbywały się w prostym drewnianym budynku, w którym urządzono trzy kabiny z trzema wannami każda. Kuracjusze (w sezonie nawet 300 osób) mieszkali w karczmie, w klasztorze, w oficynie dworskiej lub u okolicznych gospodarzy. W 1919 Mieczysław Orłowicz pisał w „Ilustrowanym Przewodniku po Galicyi”: Mały, prymitywnie urządzony, prawie wyłącznie przez Żydów frekwentowany zakład kąpielowy siarczany o kilku łazienkach. Wspominał natomiast o dużym zakładzie kąpielowym w pobliskim Niemirowie. W 1923 nowy właściciel, Stanisław Karłowski ponownie uruchomił uzdrowisko. Nowy zakład kąpielowy powstał w kompleksie posiadłości dworskiej. W miejscu, gdzie biły lecznicze źródła, powstał park zdrojowy. W latach 30. XX w. było tu już 16 pensjonatów oferujących 500 miejsc. Zdecydowaną większość kuracjuszy stanowili Żydzi, korzystający z miejscowych sklepów koszernych, domów wypoczynkowych i synagogi, znajdującej się „w parterowym drewnianym budynku, krytym blachą, oszalowanym i pomalowanym na niebiesko”, „ze strzelistą wieżyczką od strony wschodniej” oraz przyklejoną doń izbą lekcyjną[19].

Wszystkie urządzenia kąpielowe i większość pensjonatów zostały zniszczone w czasie II wojny światowej. Zakład kąpielowy spłonął, domy wypoczynkowe zaprzestały działalności, a z teatru pozostały ruiny. Od 1948 rozpoczęły się niezorganizowane zabiegi w domowych warunkach. Próby odtworzenia uzdrowiska nastąpiły w 1957. W 1962 wybudowano z inicjatywy Centrali Rolniczych Spółdzielni mały zakład przyrodoleczniczy. W 1969 powstało w adaptowanym pałacu Ponińskich sanatorium „Metalowiec”, (obecnie po sprywatyzowaniu pod nazwą „Bajka”). W 1973 zakład przyrodoleczniczy został przejęty przez P.P. „Uzdrowiska Polskie”. W 1976 Horyniec uzyskał status uzdrowiska. W 1971 rozpoczęto budowę nowego centrum uzdrowiskowego. Ulokowano je w północnej części wsi w pobliżu wielkiego kompleksu leśnego. W 1977 oddano do użytku pierwsze sanatorium „Rolnik”. W latach 1988–98 ukończono budowę Domu Zdrojowego z zakładem przyrodoleczniczym (z gabinetami zabiegowymi, basenem leczniczym, salą gimnastyczną, pijalnią wód i kuchnią borowinową) oraz hotelem. W 1994 na bazie sanatorium „Rolnik” powstało „Centrum Rehabilitacji Rolników” (CRR). W 2006 obok (CRR) otwarto krytą pływalnię „Wodny Świat”.

W latach 2013–2015 przeprowadzono rewitalizację Parku Zdrojowego przywracając mu wartość przyrodniczą i estetyczną w nawiązaniu do tendencji panujących w XIX i XX w. w nowoczesnym układzie architektonicznym[20][21].

Zabytki

edytuj
  • Kościół Zdrojowy – zbudowany został w 1818 r. jako kaplica dworska, potem służył do końca II wojny światowej jako cerkiew greckokatolicka. W 1947 r. przejęta przez Kościół rzymskokatolicki. W 1984 r. została znacznie rozbudowana i zamieniona na kościół pw. bł. Jakuba Strzemię. Pierwotna, klasycystyczna kaplica z czterokolumnowym portykiem, tympanonem i herbem fundatorów – Ksawerego, Piotra i Kaspra Stadnickich – nad drzwiami stanowi obecnie front kościoła. Przy wejściu na teren kościelny znajduje się trójłukowa dzwonnica; zachował się też jeden krzyż bruśnieński z dawnego przy cerkiewnego cmentarza grzebalnego.
  • Cmentarz parafialny z mauzoleum Ponińskich i XIX-wiecznymi nagrobkami bruśnieńskimi
  • Pomnik Wolności dłuta Grzegorza Kuźniewicza, poświęcony żołnierzom polskim poległym w latach 1918–1919 w wojnie polsko-ukraińskiej
  • Kościół i klasztor franciszkanów – zespół o charakterze obronnym (grube na 2,5 m ściany, mur obronny i fosa) z XVIII w. Budowę rozpoczął w 1703 r. Piotr Felicjan Telefus, ukończył w 1759 r. Mikołaj Stadnicki. Barokowy kościół jest budowlą jednonawową, z węższym prezbiterium i sklepieniem kolebkowym z lunetami. W ołtarzy głównym pokryta złotem rokokowa rzeźba patronki kościoła – Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. Na łuku tęczy oryginalne freski z czasów budowy kościoła.

Religia

edytuj

Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny.

Turystyka

edytuj

Horyniec-Zdrój znajduje się na początku (lub końcu – zależnie skąd zaczniemy wędrować) zielonego szlaku turystycznego   Szlaku im. św. Brata Alberta poprzez Werchratę do Narola, związanego z działalnością i życiem św. Brata Alberta Chmielowskiego i bł. Bernardyny Marii Jabłońskiej, urodzonej w Pizunach koło Narola[26][27][28][29].

Urodzeni w Horyńcu

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 41546
  2. Wieś Horyniec-Zdrój w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-01-31], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 352 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. a b GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. Dz.U. z 1998 r. nr 11, poz. 41
  6. Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. Opis parafii na stronie diecezji
  8. Jerzy Adam Mrozowicki, Rodzina Telefusów herbu Łabędź, [w:] Gazeta Horyniecka nr 53/2019, 2019.
  9. Jerzy Adam Mrozowicki, Piotr Felicjan Telefus - rotmistrz królewski i parlamentarzysta, „Gazeta Horyniecka”, nr 54, marzec 2020, s. 29.
  10. Autografy Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich [online] [dostęp 2019-07-10].
  11. PSB, t. 41, s. 418-419
  12. Jerzy Adam Mrozowicki, Podzwonne rodziny Telefusów herbu Łabędź, „Gazeta Horyniecka”, nr 55, 2020.
  13. PSB, t. 41, s. 383
  14. PSB, t. 27, s. 517
  15. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. 3, s. 160
  16. Mariusz Leszczyński, Dzieje biblioteki horynieckiej książąt Ponińskich, „Rocznik Lubaczowski”, t. 9-10, 2000, s. 5-12
  17. Antoni Stelmach, Poniński Aleksander Oskar Franciszek (1856–1915), Polski Słownik Biograficzny, t. 27, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 516-517
  18. Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 480-482, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
  19. Aneta Wawrzyńczak: Były śliczne i bezbronne, próbowały uciec śmierci. Do dziś leżą przy torach. 2018-12-14. [dostęp 2018-12-16].
  20. Rewitalizacja Parku w Horyńcu-Zdroju. Strona spa-parks.eu. [dostęp 2020-01-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-01-11)]. (pol.).
  21. Anna Wawryniuk, Lucyna Cabaj: Horyniec-Zdrój i okolice. Wydawnictwo Fotopress, Zamość 2018, s. 5. ISBN 978-83-65111-21-0.
  22. Anna Siemieńska, Pałac w Horyńcu-Zdroju, w: Od Narola po Bełz. Szkice historyczne i literackie, Redakcja Zdzisław Pizuń, Aneta Siemieńska, Ryszard Gawryś, 2022, s. 79-80, ISBN 978-83-957609-4-5.
  23. Pałac Ponińskich w Horyńcu. [dostęp 2024-05-13].
  24. Anna Siemieńska, dz. cyt., s. 81-83.
  25. Pomnik postawiony na pamiątkę poległych Polaków w walkach z Ukraińcami lat 1918-19 i pomnik Polaków poległych w walkach z UPA w 1946 roku
  26. Szlak im. św. Brata Alberta z Horyńca do Narola. Polska Organizacja Turystyczna polska.travel. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  27. Przewodnicy w Zamościu. Zwiedzanie Zamościa i okolic. "Miłość trzeba udowodnić!". przewodnicyzamosc.pl, 24 lutego 2017. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  28. Artur Pawłowski: Moje spotkania z roztoczańskim szlakiem św. Brata Alberta. roztocze24.info. [dostęp 2020-10-21]. (pol.).
  29. Szlak zielony im. św. Brata Alberta (Adama Chmielowskiego). narol.pl. [dostęp 2020-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-10-26)]. (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Dr. M. Orłowicz – Ilustrowany przewodnik po Galicyi, wyd. Książnica Polska, Lwów, 1919
  • P.Wład M.Wiśniewski – Roztocze Wschodnie, Wyd. Nauk. Turyst. i Eduk., Mielec 2004
  • Marek Jawor – Uzdrowisko Horyniec Zdrój i okolice, wyd. U.G. Horyniec Zdrój, 2005
  • Tablice informacyjne ustawione przez gospodarzy terenu przy obiektach zabytkowych

Linki zewnętrzne

edytuj