Jan Jakub Kolski

polski reżyser, scenarzysta, operator, pisarz

Jan Jakub Kolski (ur. 29 stycznia 1956 we Wrocławiu) – polski reżyser, scenarzysta, operator i producent, autor filmów dokumentalnych, fabularnych, sztuk teatralnych, książek i piosenek. Oficer Orderu Odrodzenia Polski (2011), od 2019 roku profesor sztuki.

Jan Jakub Kolski
Ilustracja
Jan Jakub Kolski (2018)
Data i miejsce urodzenia

29 stycznia 1956
Wrocław

Zawód

reżyser, scenarzysta, producent, operator

Współmałżonek

Grażyna Błęcka-Kolska (1990–2011, rozwód)

Lata aktywności

od 1983

Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Order Ecce Homo

Sławę zdobył jako realizator utrzymanych w estetyce realizmu magicznego filmów o jego rodzinnej wsi Popielawy (m.in. Pogrzeb kartofla, Jańcio Wodnik, Cudowne miejsce, Historia kina w Popielawach, Jasminum). Był też adaptatorem dzieł literackich (Daleko od okna według Hanny Krall, Pornografia według Witolda Gombrowicza, Wenecja na podstawie opowiadań Włodzimierza Odojewskiego). Na ogół jego filmy były przeciętnie oceniane przez krytyków, lecz cieszyły się stałym zainteresowaniem publiczności. Laureat licznych wyróżnień, w tym Nagrody Specjalnej Jury na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych (1994) za Jańcia Wodnika, Paszportu „Polityki” (1994), Złotych Lwów i Orła dla najlepszego filmu polskiego (1998 i 1999) za Historię kina w Popielawach. Od 1994 roku, z inspiracji twórczością Kolskiego, festiwal Prowincjonalia przyznaje corocznie najlepszym filmom polskim Grand Prix „Jańcio Wodnik”.

Życiorys

edytuj

Młodość i wykształcenie

edytuj

Jan Jakub Kolski urodził się 29 stycznia 1956 roku we Wrocławiu[1]. Jego rodzina była już wcześniej związana z kinematografią. Pradziadek żydowskiego pochodzenia, Mani Hendlisz (zm. 1922) prowadził łódzki kinematograf „Théâtre Optique Parisien”[2]. Dziadek, Jan Kolski (zm. 1943), ożeniony z córką Maniego Hendlisza Esterą, pracował w biurze wynajmu filmów z wytwórni Fox, MGM i Universal i polskiej wytwórni Muza-film[3]. Ojcem Jana Jakuba Kolskiego był Roman Kolski (ur. 1926, zm. 2001), montażysta filmowy, który przeżył pobyt w obozach koncentracyjnych w Buchenwaldzie i Bergen-Belsen[3]. Montażem zajmowała się też siostra Jana Jakuba Kolskiego, Ewa Pakulska (ur. 1954, zm. 1999)[3].

Znaczną część dzieciństwa (cztery lata między 11. a 15. rokiem życia) spędził w domu swego dziadka, Jakuba Szewczyka (ur. 1894, zm. 1975), we wsi Popielawy, niedaleko Tomaszowa Mazowieckiego, w świecie, który stał się źródłem inspiracji i częścią charakteru Kolskiego[4]. To właśnie w Popielawach Kolski zobaczył pierwsze filmy, stanowiące inspirację dla jego kariery: Ubranie prawie nowe (1963) Włodzimierza Haupego i disnejowskiego Bambiego (1942)[5]. W 1981, po trzeciej próbie, przyjęto go do Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej w Łodzi[6], gdzie studiował do 1985 roku. Dyplom magistra uzyskał w 2001 roku, napisawszy pracę magisterską Kompozycja obrazu filmowego[7]. Doktoryzował się w 2007 roku, natomiast tytuł naukowy profesora sztuki otrzymał w 2019 roku[8].

1982–1990: Pierwsze filmy krótkometrażowe

edytuj

Pierwsze filmy Kolski kręcił jako operator i fotograf w Nieetatowej Czołówce Filmowej Śląskiego Okręgu Wojskowego[9]. Pierwsze etiudy operatorskie nakręcił we współpracy z reżyserem Bolesławem Pawicą (Odrobina bólu, 1982; Za górami…, 1983)[10]. Reżyserował też własne krótkie filmy: Inaugurację 82 (1983) o rozpoczęciu roku akademickiego w łódzkiej szkole filmowej oraz Umieranko (1984)[10]. W 1983 roku we współpracy z Wytwórnią Filmów Oświatowych w Łodzi nakręcił Najpiękniejszą jaskinię świata. Kręcił też – co było w PRL-u zabronione – filmy na zlecenie Wrocławskiej Kurii Metropolitarnej: Śladami św. Stanisława Kostki (1984), Lourdes, miasto nadziei (1984), Kościół greckokatolicki w Polsce (1985)[10]. Był też autorem dokumentu inscenizowanego Ładny dzień (1988)[11].

1990–1999: Pierwsze filmy fabularne

edytuj

Debiutem pełnometrażowym Kolskiego był Pogrzeb kartofla (1990), nakręcony w rodzinnych Popielawach[12]. Kolski zdecydował się wykorzystać fragmenty biografii Jakuba Szewczyka (przemianowanego w filmie na Mateusza), osadzonego w obozie koncentracyjnym w Birkenau[13]. Wprowadził też postać syna filmowego Mateusza, Jerzego, którego szczegóły biograficzne wiążą go z rzeczywistym wujem reżysera, Wacławem Szewczykiem (zamordowanym w 1946 roku, walczącym przedtem w podziemiu antykomunistycznym)[14]. Ze względu na wprowadzenie wątków powojennego antysemityzmu mieszkańców wsi, którzy niesłusznie postrzegają przybyłego na miejsce zbrodni Mateusza jako Żyda, recenzenci w Polsce poddali film ostrej krytyce[15]. Pogrzeb kartofla odrzuciła też kinowa publiczność, a Kolski mógł kontynuować swą karierę reżysera dopiero po wysłaniu filmu na Festiwal Filmowy w Cannes (sekcja Un Certain Regard), gdzie zebrał on pozytywne opinie[16].

W 1992 roku Kolski zrealizował Pograbek, nakręcony dzięki dofinansowaniu Telewizji Polskiej w wysokości jednego miliarda starych złotych (w okresie hiperinflacji w Polsce)[17]. Tytułowy bohater filmu (Mariusz Saniternik), ze względu na swą bezpłodność, usiłuje dorobić na adopcję dziecka, zabijając stare konie[18]. Pograbek, w odróżnieniu od Pogrzebu kartofla, został bardzo dobrze przyjęty przez krytyków i zdobył szereg nagród telewizyjnych[19]. Kolejnym filmem Kolskiego było Magneto (1993), które miało być częścią polsko-francuskiej koprodukcji; przedsięwzięcie nie doszło jednak do skutku, a Magneto ujrzało światło dzienne dopiero w 1998 roku, w dystrybucji telewizyjnej[20].

Punktem zwrotnym w karierze Kolskiego okazał się dopiero Jańcio Wodnik (1993). Historia tytułowego mieszkańca wsi (Franciszek Pieczka), który w wyniku klątwy rzuconej przez diabła odkrywa w sobie dar leczenia ludzi, była ewenementem w skali polskiej kinematografii. Kręcony w Popielawach film doczekał się licznych nagród branżowych, w tym Nagrody Specjalnej Jury i Nagrody Dziennikarzy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[21]. Film obejrzało łącznie około 49 tysięcy widzów[21]. Kolejny film Kolskiego, Cudowne miejsce (1994), ukazuje pojedynek postaw młodego parafiana (Adam Kamień) oraz grubiańskiego proboszcza z sąsiedniej wsi (Krzysztof Majchrzak). Pomimo nagród na FPFF (w tym za reżyserię dla Kolskiego oraz za role aktorskie Majchrzaka i Grażyny Błęckiej-Kolskiej) Cudowne miejsce zostało jednak źle przyjęte. Krytykowali je zarówno publicyści katoliccy (za rzekomy antyklerykalizm), jak i świeccy (za pogańską, „nachalną” ornamentykę)[22]. Film na tle Jańcia Wodnika był też porażką frekwencyjną; obejrzało go jedynie około 9 tysięcy widzów[22].

W 1995 roku Kolski ukończył dwa filmy fabularne. Pierwszy z nich, Grający z talerza, powstał w koprodukcji polsko-niemiecko-francuskiej, lecz ze względu na niespłacone długi jednego z producentów ściągnął na reżysera kłopoty z niemiecką policją kryminalną. Produkcję filmu udało się ukończyć dlatego, że część ekipy podjęła się jego ukończenia za darmo[23]. Tytułowa postać – człowiek grający na skrzypcach z połamanych talerzy (Krzysztof Pieczyński) – powstała z inspiracji anegdotą o artyście cyrkowym Józefie Lundzie[24]. Pomimo Nagrody Jury na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Tokio, Grający z talerza nie miał w Polsce dobrej prasy; Mateusz Werner pisał o nim jako „filmie, który nie wzbudza żadnych emocji”[25]. Również Szabla od komendanta, rozciągnięta w czasie od wojny polsko-bolszewickiej do współczesności przypowieść o przekazywaniu wielopokoleniowej tradycji, spotkała się z dezaprobatą krytyków. Przykładowo Tadeusz Sobolewski z „Gazety Wyborczej” twierdził, że Kolski „z zaściankowości uczynił cnotę”[26]. Szablę od komendanta pozytywnie przyjęła natomiast publiczność (35 tysięcy widzów)[26]. Kolski jednak pod wpływem krytyki prasowej złożył autokrytykę dotychczasowej twórczości: „Zrobiłem te filmy bezpiecznie, sięgając po wypróbowane narzędzia i sprawdzoną estetykę”[27].

Mimo to pogłębiał swój styl. Kolejne swe dzieło, Historię kina w Popielawach (1998), zrealizował ponownie w swej rodzinnej tytułowej miejscowości. Epopeja Kolskiego została rozciągnięta w czasie pomiędzy momentem, gdy pod koniec XIX wieku fikcyjny kowal Józef Andryszko (Bartosz Opania) wynajduje maszynę wyprzedzającą kinematograf braci Lumière, a latami 60. XX wieku, kiedy jego daleki potomek Szustek próbuje zrekonstruować wynalazek przodka (Michał Jasiński). Anegdotyczną fabułę Kolskiego uzupełniał zarazem zupełnie nowy styl kinematograficzny. Rozpoczynając pracę z nowym operatorem Krzysztofem Ptakiem, reżyser zastąpił leniwą narrację – dynamicznym montażem, precyzyjną konstrukcją dramaturgiczną i zdjęciami kręconymi z użyciem długoogniskowych obiektywów[28]. Rezultatem był film, który przyniósł Kolskiemu sukces przewyższający całą jego dotychczasową twórczość. Historia kina w Popielawach cieszyła się sporą jak na czas premiery frekwencją (ok. 65 tysięcy widzów w kinach)[29], była też uhonorowana wieloma nagrodami i wyróżnieniami, między innymi Złotymi Lwami na FPFF, czterema Orłami oraz Złotą Kaczką przyznawaną przez czasopismo „Film[28].

2000–2010: Adaptacje literatury i filmy poetyckie

edytuj

Paradoksalnie po sukcesie Historii kina w Popielawach Kolski miał trudności z dofinansowaniem kolejnych planowanych projektów, otrzymując odmowę od różnych producentów[29]. Dopiero Witold Adamek zaproponował Kolskiemu adaptację filmową opowiadania Hanny Krall Ta z Hamburga, do której scenariusz napisał Cezary Harasimowicz i którą planował sfinansować producent telewizyjny Wojciech Jędrkiewicz[30]. Daleko od okna (2000) skupiało się tym razem na wątku Zagłady Żydów na ziemiach polskich podczas II wojny światowej. Opowieść o bezdzietnym małżeństwie (Opania, Dorota Landowska), które ukrywa młodą Żydówkę (Dominika Ostałowska) – z konsekwencjami w postaci zbliżenia miłosnego między mężem a ukrywaną kobietą – była przeważnie chwalona za urokliwe zdjęcia Arkadiusza Tomiaka[31] i również została obsypana nagrodami (między innymi Złotą Kaczką za muzykę Michała Lorenca oraz Orłem za główną rolę Ostałowskiej); frekwencja spadła jednak do 13 tysięcy widzów[32].

Po zignorowanym przez krytyków trzyodcinkowym serialu Małopole czyli świat (2001)[33] Kolski otrzymał od producenta Lwa Rywina propozycję nakręcenia adaptacji kontrowersyjnej powieści Witolda Gombrowicza Pornografia[33]. Reżyser dokonał odważnego zabiegu, porzucając kpiarską tonację Gombrowiczowską na rzecz realizmu psychologicznego, dopisał też dodatkowy epizod z poczynań filmowego Fryderyka (Majchrzak) – pobyt w obozie koncentracyjnym w Auschwitz[34][35]. Takie przesunięcie akcentów wywołało olbrzymie protesty krytyków. Pornografia (2003) została przyjęta przeważnie negatywnie; krytykowano zupełne rozminięcie się przesłania powieści z treścią filmu (Tomasz Raczek pisał o „Gombrowiczu bez Gombrowicza”)[35], doceniano natomiast zdjęcia Ptaka, muzykę Lorenca i grę aktorską Majchrzaka[35]. Pornografia została znacznie lepiej przyjęta za granicą, w związku z czym zgłoszono ją do rywalizacji o Oscara dla najlepszego filmu nieanglojęzycznego, filmu jednak Amerykańska Akademia Filmowa nie nominowała[36].

Po realizacji noweli Wielki Wóz, będącej częścią filmu zbiorowego Solidarność, Solidarność... (2005), Kolski postanowił wrócić do stylu charakterystycznego dla jego dzieł z lat 90. XX wieku[37]. Jasminum (2006) jest opowieścią o braciach klasztornych (każdy z nich wydziela osobny zapach kwiatu), których uporządkowane życie zakłóca obecność konserwatorki (Błęcka-Kolska) i jej córki. Jasminum zostało przyjęte przez krytyków polskich z rezerwą. W filmie dostrzegano inspirację prozą literacką Patricka Süskinda i Umberta Eka oraz kinem Giuseppe Tornatore i Federica Felliniego. Jednocześnie chwalono zdjęcia Ptaka oraz rolę Janusza Gajosa jako jednego z braci, lecz potępiano narzucający się nadmiar atrakcji. Tadeusz Sobolewski pisał ironicznie: „Dawno już nie byłem tak odporny na uwodzicielską siłę kina”[38]. Publiczność za to bardzo doceniła Jasminum; frekwencja kinowa sięgnęła pułapu 165 tysięcy widzów, co było najwyższym wynikiem frekwencyjnym w karierze reżysera[38].

Kolski po Jasminum przymierzał się do adaptacji powieści Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną Doroty Masłowskiej. Proponowana przez twórcę Jańcia Wodnika konwencja musicalu nie spodobała się jednak producentom, a reżyserię filmu przydzielono Xaweremu Żuławskiemu[39]. Następny film, Afonia i pszczoły (2009), znów zawierał rysy autobiograficzne i tym razem był osadzony w realiach schyłkowego stalinizmu. Tytułowa bohaterka (Błęcka-Kolska) mieszka na opuszczonej stacyjce kolejowej wraz z niepełnosprawnym mężem, niegdyś mistrzem zapaśniczym[40]. Postać męża (Mariusz Saniternik) została oparta na prawuju reżysera Rafale Hendliszu, który też był zapaśnikiem[41]. Afonia znów spolaryzowała krytyków. Zdzisław Pietrasik z „Polityki” pisał, że z fabułą filmu są „poważne kłopoty”, aczkolwiek doceniał „poetyckie klimaty, ludzi jakby z innej planety, dobrych aktorów”[40]. Paweł T. Felis wyrażał zupełnie inną opinię, podkreślając autobiograficzny charakter filmu oraz konsekwencję w kreowaniu własnego stylu; zdaniem Felisa Kolski, dobudowując do filmu wymowę polityczną, położył kres dawnej idylli Jańcia Wodnika[42]. Afonia zebrała widownię kinową liczącą 20 tysięcy osób[41].

Wenecja (2010), oparta na czterech opowiadaniach Włodzimierza Odojewskiego, powstała na zlecenie producenta Michała Kwiecińskiego, który był zafascynowany prozą pisarza[43]. Kanwą filmu są losy Marka (Marcin Walewski), chłopca zamykającego się w świecie fantazji wskutek traumatycznych wydarzeń II wojny światowej[43]. Choć krytycy uznawali film za nierówny (krytykę wzbudziła zwłaszcza jego druga połowa), Wenecja ponownie zebrała szereg nagród za granicą, między innymi na Festiwalu Filmowym w Montrealu Kolski otrzymał nagrodę specjalną jury[44].

Po 2012: późna faza twórczości

edytuj

W filmie Zabić bobra (2012) Kolski znów powrócił do rodzinnych Popielaw, opowiadając historię weterana wojny w Iraku (Eryk Lubos), który przygotowuje się do misji mającej na celu odbicie zakładników porwanych przez groźnych przestępców[45]. Film mierzył się od samego początku z problemami produkcyjnymi; kolejne instytucje odmawiały jego dofinansowania, a gdy film został ukończony po dofinansowaniu między innymi przez telewizję Kino Polska[46], miał olbrzymie trudności z dystrybucją kinową. Kolskiemu udało się wszelako wysłać nieopublikowany film do organizatorów Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Karlowych Warach, gdzie Lubos otrzymał nagrodę za swą rolę aktorską. Pod wpływem pozytywnych recenzji francuskich i amerykańskich Zabić bobra ostatecznie ukazał się w kinach polskich w 2014 roku, lecz zebrał niewielką widownię liczącą 5,5 tysiąca widzów[47]. Trauma Kolskiego związana z Zabić bobra pogłębiła się, gdy równocześnie musiał zajmować się śmiertelnie chorą matką[48].

Serce, serduszko (2014), stanowiące ucieczkę Kolskiego od mrocznej tematyki jego wcześniejszych filmów, jest utrzymaną w tonacji kina drogi opowieścią o dziewczynce, która marzy o zostaniu primabaleriną i ucieka z domu dziecka[49]. Serce, serduszko ponownie zebrało mieszane recenzje, lecz niektórzy recenzenci oddawali rację reżyserowi, jak na przykład Felis: „[kino] momentami naiwne, ale na swój sposób odważne, jakoś nikt inny nie ma w Polsce odwagi takiego kina kręcić”[50]. Film obejrzało w kinach około 48 tysiecy widzów[51].

Las, 4 rano (2016), podobnie jak Zabić bobra, również miał olbrzymie problemy na etapie produkcyjnym. W obliczu bardzo skromnego dofinansowania Kolski zdecydował się przejąć rolę operatora filmowego i kręcić film w ramach własnego studia, Wytwórni Doświadczalnej[52]. Las, 4 rano – przypowieść o byłym pracowniku korporacji (Majchrzak), który porzuca życie wielkomiejskie i wiedzie żebraczy żywot w lesie – został zadedykowany tragicznie zmarłej córce reżysera[51]. Film zebrał mieszane recenzje i przyciągnął zauważalnie mniejszą widownię niż Serce (około 11 tysięcy widzów)[53], ale nawet wrogi twórczości Kolskiego Sobolewski przyznał, że Las jest spełnieniem reżysera i „terapeutyczną bajką” miejscami wyróżniającą się „dzikim pięknem”[54].

Ułaskawienie (2018) – fikcyjna wariacja na temat losów dziadków Kolskiego: Jakuba i Hanny Szewczyków oraz ich syna zamordowanego przez Urząd Bezpieczeństwa – zostało dobudowane o wątek długiej podróży małżeństwa z ciałem syna, którego zamierzają oni pochować poza zasięgiem UB[53]. Ułaskawienie, w końcu sowicie dofinansowane przez liczne instytucje krajowe i zagraniczne, było przypisywane do nurtu filmów polskich o tzw. żołnierzach wyklętych; Kolski stanowczo jednak wyrzekał się bezrefleksyjnych związków z nurtem, opisując swoje dzieło jako wynikłe z potrzeby oddania szacunku przodkom[55]. Film doczekał się przychylnych recenzji[56], otrzymując szereg wyróżnień festiwalowych, wśród nich nagrodę dla Kolskiego za scenariusz na FPFF[57]. Odskocznią od poważnej tematyki dla Kolskiego był zrealizowany w 2020 roku film Republika dzieci, ponownie przyjmujący konwencję kina poetyckiego. Jakub Demiańczuk z „Polityki” pisał, że „wielbiciele stylu Kolskiego odnajdą tu echa Jasminum czy Serca, serduszka[58].

Przedstawienia teatralne, dorobek literacki, teledyski

edytuj
 
Kolski na festiwalu filmowym w Goa (2010)

Oprócz filmów fabularnych w dorobku Kolskiego są przedstawienia Teatru Telewizji: Diabeł przewrotny (1997) według Alejandra Casony, Bajka o bardzo lekkim chlebie (1997) według własnego scenariusza, Wyspa róż (1998) według Sławomira Mrożka, Skrzypki (1999) i Kamera marzeń (2001) na podstawie własnego scenariusza[59].

Dorobek literacki Kolskiego, oprócz wydań własnych scenariuszy drukiem, obejmuje też powieści (Kulka z chleba, 1998, wyd. Twój Styl; Egzamin z oddychania, 2012, wyd. Wielka Litera; Dwanaście słów, 2013, wyd. Wielka Litera)[60][61][62], literaturę dla dzieci i młodzieży (Jadzia i małoludki, 1998, wyd. Twój Styl)[63], opowiadania (Mikroświaty, 2001, wyd. Twój Styl)[64].

Kręcił też reklamy telewizyjne[65] oraz teledyski do albumu ojDADAna (1996) Grzegorza Ciechowskiego[66]. Wyreżyserował także Piosenki polne i okoliczne (1996) – recital własnych piosenek zaśpiewanych przez jego byłą żonę Grażynę Błęcką-Kolską[67].

Życie prywatne

edytuj

Pierwszy związek małżeński Kolski zawarł w 1990 roku z Grażyną z domu Błęcką[68]. Grażyna Błęcka-Kolska wielokrotnie występowała w filmach męża[68]. Z tego związku w 1991 roku urodziła się im jedyna córka, Zuzanna[68]. Rozwiedli się, gdy Grażyna Błęcka-Kolska dowiedziała się o romansie męża z polską producentką filmową Aleksandrą Michael (ur. 1988)[68][69], z którą Jan Jakub Kolski miał córkę Polę (ur. 2011)[69]. 24 lipca 2014 roku Zuzanna Kolska zginęła w wypadku samochodowym, co jej rodzice bardzo przeżyli[70][68]. Od tego momentu Kolski wspierał emocjonalnie załamaną byłą małżonkę; z czasem ich relacje uległy unormowaniu[68].

Poglądy

edytuj

Jan Jakub Kolski identyfikował się jako katolik. Swoje poglądy uzasadniał traumatycznymi przeżyciami wielu członków swojej rodziny: „Straciłem dziesiątki wujków i cioć z jednej strony w komorach krematoriów, z drugiej, wspaniałych polskich patriotów – w katowniach UB”[71]. Był przywiązany do tradycyjnych wartości polskiej wsi, takich jak „malowniczość i prostota, a także bezrefleksyjność”[71]. Choć deklarował wiarę w Boga, uznawał Kościół katolicki za nieskutecznie przystosowujący się do zmian społecznych: „Pozostaje daleko za potrzebami i oczekiwaniami ludzi. Może jest za mało otwarty”[71].

Styl filmowy

edytuj

Jan Jakub Kolski jest uznawany za przedstawiciela ponadnarodowej konwencji postrzegania świata, zwanej realizmem magicznym[72]. Odrzucał jednak interpretacje krytyków, którzy doszukiwali się w jego twórczości inspiracji latynoamerykańskimi pisarzami, od których wywodzi się ów termin[72]. Językoznawczyni Małgorzata Miławska dostrzegała w twórczości Kolskiego raczej dzieło równoległe do stylu latynoamerykańskich realistów[72].

Reżyser stworzył styl wpisujący się w kino osobne, a jego filmy określano potocznie mianem Jańciolandu[73]. Ważną rolę w jego filmach odgrywała tematyka wiejska, co jednak tłumaczył po prostu faktem, że swoje filmy tworzył przeważnie na wsi, nie zaś z fascynacji nią[73]. Wieś utkwiła mu w pamięci dlatego, że to właśnie w Popielawach przeżył pierwszą fascynację sztuką filmową – dzięki kinu objazdowemu w remizie, do której szedł piechotą[74].

Swoimi bohaterami Kolski czynił przede wszystkim ludzi z marginesu wiejskiego[75]. W jego filmach, jak pisze krytyczka Katarzyna Wajda, zawarte są dwie zasady tworzące swoiste credo reżysera: nieodwracalność złych czynów człowieka oraz „powrotność” grzechu, za który cierpią niewinne istoty[76]. Świat Kolskiego przepełniony jest cierpieniem, które człowiek musi przepracować, jeśli chce stać się lepszą istotą[75].

Kolski podkreślał w wywiadach, że niewiele czyta, ponieważ obycie z literaturą utrudnia kręcenie filmów[77]. Inspiracją dlań była przede wszystkim kultura ludowa[78]. Szczególną sympatią spośród swoich bohaterów darzył tzw. nadwrażliwców oraz postacie matek. Jakub Zajdel podkreślał, że zwłaszcza nadwrażliwcy u Kolskiego „są depozytariuszami empatii i bezinteresownej miłości wbrew interesowności środowiska społecznego”[79]. Pozostałe postacie (np. reszta mieszkańców wsi) są skażone chciwością, czego przykładem jest zachowanie chłopów w Pogrzebie kartofla[80].

W swoich filmach najczęściej obsadzał takich aktorów, jak Franciszek Pieczka (bohater dziewięciu własnych filmów)[81], Krzysztof Majchrzak (znany przede wszystkim z cenionych kreacji w Pornografii i Lesie, 4 rano)[82] oraz Grażyna Błęcka-Kolska (życiowa partnerka reżysera)[83].

Twórczość Kolskiego w kraju budziła spore emocje. Grażyna Stachówna wyjaśniała kontrowersje wokół jego osoby następująco:

[reżyserowi] udało się wykreować galerię niezwykłych bohaterów, stworzyć oryginalny świat, przydać mu specyficznego uroku oraz nasycić niezwykłą aurą i poezją. Jednych widzów to wzrusza i zachwyca, Jańcioland jest dla nich miejscem osobnym i niezwyklym, trochę strasznym i tajemniczym, trochę zaś śmiesznym i infantylnym, ale zawsze poszukiwanym i drogim. Innych irytuje, dla nich Jańcioland jest kiczowatą cepeliadą, filmowym skansenem, oazą manieryzmu i nieznośnej powtarzalności[84].

Stachówna w innym tekście pisała, że filmy Kolskiego przenika nieustanna obecność wielu motywów: „motyw przyjazdu bohatera z miasta na wieś, wejścia w nieznany świat, obcy pejzaż, zapachy, obyczaje, język, zachowania, wierzenia, inny rytm czasu. I bohater musi ten świat oswoić, często pokonać, znaleźć w nim dla siebie bezpieczne miejsce”[85]. Stachówna podsumowywała, że na tle przeciętności polskiego kina „kino Kolskiego jaśnieje konsekwencją tematyczną, jednorodnością stylu i oryginalnymi pomysłami swego twórcy”[85].

Spuścizna

edytuj

Twórczość Jana Jakuba Kolskiego wywarła decydujący wpływ na upowszechnienie polskiego realizmu magicznego, utrzymanego w realiach prowincjonalnych. Tzw. Jańcioland (oparty na wyidealizowanym obrazie polskiej prowincji) naśladowali tacy twórcy, jak Andrzej Jakimowski (Zmruż oczy, 2002; Sztuczki, 2007) oraz Dariusz Jabłoński (Wino truskawkowe, 2008)[86]. Tytułowy bohater filmu Jańcio Wodnik stał się pierwowzorem statuetki Grand Prix „Jańcio Wodnik”, przyznawanej najlepszym polskim filmom podczas corocznego festiwalu Prowincjonalia[87].

Filmografia

edytuj

Pełnometrażowe filmy fabularne i seriale

edytuj

Źródło: Filmpolski.pl[59]

Sztuki teatru TV

edytuj

Źródło: Filmpolski.pl[59]

  • 1997: Diabeł przewrotny – adaptacja i reżyseria
  • 1997: Bajka o bardzo lekkim chlebie – scenariusz i reżyseria
  • 1997: Noga dla Józefa – scenariusz
  • 1998: Wyspa róż – reżyseria
  • 1999: Skrzypki – scenariusz i reżyseria
  • 2001: Kamera marzeń – scenariusz i reżyseria

Wybrane filmy krótkometrażowe i in. produkcje filmowe

edytuj

Źródło: Filmpolski.pl[59]

  • 1983: Najpiękniejsza jaskinia świata (realizacja, scenariusz, komentarz, zdjęcia)
  • 1984: Mały dekalog (scenariusz, reżyseria, zdjęcia)
  • 1984: Umieranko (scenariusz, reżyseria, zdjęcia)
  • 1984: Nie zasmucę serca twego... (scenariusz, reżyseria, zdjęcia)
  • 1985: Jak mnie kochasz (scenariusz, reżyseria, zdjęcia)
  • 1985: Polskie parki i rezerwaty przyrody (scenariusz, reżyseria, zdjęcia)
  • 1986: Słowiański świt. Początki Polski (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)
  • 1988: Wyprawa pod podszewkę Alp
  • 1988: Ładny dzień (reżyseria, scenariusz, zdjęcia, scenografia)
  • 1988: Szkoła przetrwania (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)
  • 1988: Pałkiewicz ma rację (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)
  • 1996: Piosenki polne i okoliczne (reżyseria, scenariusz)
  • 1996: teledyski do albumu ojDADAna Grzegorza Ciechowskiego
  • 2001: Zobaczyć jak najwięcej (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)
  • 2002: Gdzie jesteś Paititi? (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)
  • 2003: Między rajem a ziemią (reżyseria, scenariusz, zdjęcia)

Nagrody filmowe

edytuj
Źródło: Filmpolski.pl[59]
Rok Film Instytucja/festiwal Nagroda
1983 Najpiękniejsza jaskinia świata Międzynarodowy Festiwal Filmów Sportowych w Budapeszcie Nagroda za zdjęcia
Międzynarodowy Festiwal Filmów Speleologicznych w La Chapelle-en-Vercors Nagroda telewizji Antenne II
1985 Festiwal Filmów Dydaktycznych w Łodzi III Nagroda
1989 Ładny dzień Młode Kino Polskie w Gdańsku Nagroda w kategorii filmu krótkiego
Komitet Kinematografii Nagroda Szefa Kinematografii w dziedzinie filmu dokumentalnego (za zdjęcia)
1992 Pograbek Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Wschodnioeuropejskiego Funduszu Scenariuszowego
1993 Lubuskie Lato Filmowe Don Kichot (nagroda Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych)
Nagroda Prezesa Komitetu ds. Radia i Telewizji
Jańcio Wodnik Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Dziennikarzy
Nagroda Specjalna Jury
1994 Festiwal Forum w Bratysławie Nagroda słowackich krytyków filmowych
Festiwal Młodego Kina Wschodnioeuropejskiego Nagroda honorowa „Znalezisko”
Nagroda Główna
Lubuskie Lato Filmowe Srebrne Grono
Nagroda Organizatorów im. Juliusza Burskiego
Cudowne miejsce Nagroda Organizatorów im. Juliusza Burskiego
Dyplom Stowarzyszenia Filmowców Polskich
1995 Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda Publiczności
Jańcio Wodnik Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Zloty Rycerz” w Moskwie Grand Prix
Grający z talerza Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Tokio Nagroda Jury
1996 Szabla od komendanta Prowincjonalia Złoty Jańcio
Nagroda Dziennikarzy
1997 Tarnowska Nagroda Filmowa II Nagroda Publiczności
Nagroda Specjalna „Srebrna Statuetka Leliwity” dla najlepszego reżysera
Bajka o bardzo lekkim chlebie Międzynarodowy Festiwal Telewizyjny w Płowdiwie Nagroda Specjalna Jury
1998 Historia kina w Popielawach Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Grand Prix Złote Lwy
Nagroda Kin Studyjnych
Lubuskie Lato Filmowe Brązowe Grono
Klub Krytyki Filmowej Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich Syrenka Warszawska w kategorii filmu fabularnego
1999 Międzynarodowe Spotkanie Kina i Telewizji – Kino Pełnoekranowe w Genewie Grand Prix
Polska Akademia Filmowa Orzeł za najlepszy film
Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Zloty Rycerz” w Moskwie Srebrny Rycerz
Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda Specjalna „Srebrna Statuetka Leliwity” dla najlepszego reżysera
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Trieście Nagroda Główna
Film Złota Kaczka za najlepszy film polski
2000 Daleko od okna Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Jury Młodzieżowego
2001 Lubuskie Lato Filmowe Nagroda Zielonogórskiego Klubu Kultury Filmowej
Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda Publiczności
Koło Piśmiennictwa Filmowego Stowarzyszenia Filmowców Polskich Złota Taśma dla najlepszego filmu polskiego
2003 Pornografia Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Złoty Klakier
Nagroda Festiwali i Przeglądów Filmu Polskiego za Granicą
2004 Lubuskie Lato Filmowe Nagroda Organizatorów im. Juliusza Burskiego
Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda Dziennikarzy „Enter”
2006 Jasminum Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce Złote Zęby dla najbardziej interesującego filmu fabularnego
Festiwal Filmowy „Wakacyjne Kadry” w Cieszynie Złota Podkowa za najlepszy film fabularny
Festiwal Filmów Optymistycznych w Częstochowie Nagroda dla najlepszego profesjonalnego filmu fabularnego
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Publiczności
Festiwal Filmowy i Artystyczny „Lato Filmów” w Toruniu Nagroda Publiczności
2007 Polska Akademia Filmowa Nagroda Publiczności
2010 Wenecja Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda Sieci Kin Studyjnych i Lokalnych
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Montrealu Nagroda Specjalna Jury
2011 Międzynarodowy Festiwal Filmów dla Dzieci w Artku Nagroda Jury Dziecięcego
Golden Rooster and Hundred Flowers Film Festival Złoty Kogut dla najlepszego filmu zagranicznego
Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Zloty Rycerz” w Kursku Nagroda za reżyserię
Prowincjonalia Nagroda Główna „Jańcio Wodnik” za najlepszy film fabularny
2014 Zabić bobra Lubuskie Lato Filmowe Nagroda Klubu Kultury Filmowej
Tarnowska Nagroda Filmowa Nagroda Specjalna Jury
Serce, serduszko Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce Nagroda Krytyków Chicagowskich
2015 Festiwal Reżyserii Filmowej w Jeleniej Górze Złoty Dzik
2018 Ułaskawienie Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce Society Humanitarian Award
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Nagroda za scenariusz
2019 Lubuskie Lato Filmowe Nagroda Organizatorów im. Juliusza Burskiego
Festiwal Filmów Polskich „Wisła” w Moskwie III Nagroda
2021 Republika dzieci Międzynarodowy Festiwal Filmów Młodego Widza „Ale Kino!” Wyróżnienie Jury Dziecięcego „Marcinek”

Wyróżnienia honorowe, ordery i odznaczenia

edytuj
Źródło: Filmpolski.pl[59]
Rok Instytucja Nagroda Uzasadnienie (jeżeli wskazano)
1994 Prowincjonalia Honorowy Jańcio Wodnik b.d.
1995 „Polityka” Paszport „Polityki” „za oryginalność i ponowne odkrycie polskiej prowincjonalności”
1999 Marszałek województwa śląskiego Nagroda Kulturalna Śląska b.d.
Fe Fe Fellini Festiwal w Skierniewicach Wielki Fe Fe za „robienie swojego w kinie”
2004 Festiwal Filmów Niezwykłych w Sandomierzu Korona Sandomierska dla Reżysera NieZwykłego b.d.
2006 Kino Charlie w Łodzi Złoty Glan b.d.
2011 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski za „wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej oraz działalności dydaktycznej”
2012 Kino Charlie w Łodzi Złoty Glan b.d.
2016 Solanin Film Festiwal w Nowej Soli Mocny Solanin za „wykreowanie niepowtarzalnego filmowego świata poddanego nieustannie analizowanej relacji dobra i zła, kondycji człowieka w dzisiejszym świecie, i wypełniania go galerią niepowtarzalnych postaci. Za baśniową poezję, za bezwzględny i nierealny realizm, za ciepło, za walkę mroku i światła, za delikatny humor, za wiarę w lepszy świat, za ukazanie bezkompromisowości i dziecięcej naiwności, za górską kaskaderkę filmową i za wytrwałość w budowaniu autorskiego kina i rzeźby fizycznej. Oby się nigdy nie poddawał i zawsze był MOCNY!”
2018 Festiwal Reżyserii Filmowej w Wałbrzychu Kryształowy Dzik za wybitne osiągnięcia w reżyserii filmowej
2019 Festiwal Filmu-Muzyki-Malarstwa „Lato z Muzami” w Nowogardzie Laur Cisowy za wybitne osiągnięcia
2020 Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego Złoty Medal „Gloria Artis – Zasłużony Kulturze”
2021 Międzynarodowy Festiwal Filmowy „Tofifest” w Toruniu Złoty Anioł za niepokorność twórczą

Przypisy

edytuj
  1. Stachówna 2021 ↓, s. 13.
  2. Stachówna 2021 ↓, s. 18.
  3. a b c Stachówna 2021 ↓, s. 19.
  4. Stachówna 2021 ↓, s. 25.
  5. Stachówna 2021 ↓, s. 29.
  6. Stachówna 2021 ↓, s. 20-.
  7. Stachówna 2021 ↓, s. 21.
  8. M.P. z 2019 r. poz. 1178 – pkt 91.
  9. Stachówna 2021 ↓, s. 22.
  10. a b c Stachówna 2021 ↓, s. 23.
  11. Stachówna 2021 ↓, s. 51.
  12. Stachówna 2021 ↓, s. 39.
  13. Stachówna 2021 ↓, s. 39–40.
  14. Stachówna 2021 ↓, s. 41.
  15. Stachówna 2021 ↓, s. 52–53.
  16. Stachówna 2021 ↓, s. 54–55.
  17. Stachówna 2021 ↓, s. 55.
  18. Pograbek [online], Stowarzyszenie Filmowców Polskich [dostęp 2023-02-09].
  19. Stachówna 2021 ↓, s. 56.
  20. Stachówna 2021 ↓, s. 56–57.
  21. a b Stachówna 2021 ↓, s. 57.
  22. a b Stachówna 2021 ↓, s. 58–61.
  23. Stachówna 2021 ↓, s. 61.
  24. Joanna Pawluśkiewicz, „Grający z talerza”, reż. Jan Jakub Kolski [online], Culture.pl, grudzień 2006 [dostęp 2023-02-09] (pol.).
  25. Stachówna 2021 ↓, s. 62.
  26. a b Stachówna 2021 ↓, s. 63.
  27. Stachówna 2021 ↓, s. 64.
  28. a b Stachówna 2021 ↓, s. 65.
  29. a b Stachówna 2021 ↓, s. 67.
  30. Stachówna 2021 ↓, s. 68.
  31. Stachówna 2021 ↓, s. 68–69.
  32. Stachówna 2021 ↓, s. 70.
  33. a b Stachówna 2021 ↓, s. 71.
  34. Stachówna 2021 ↓, s. 72–73.
  35. a b c Lubelski 2015 ↓, s. 616.
  36. Stachówna 2021 ↓, s. 78–79.
  37. Stachówna 2021 ↓, s. 80.
  38. a b Stachówna 2021 ↓, s. 83.
  39. Stachówna 2021 ↓, s. 84.
  40. a b Pietrasik 2009 ↓.
  41. a b Stachówna 2021 ↓, s. 84–85.
  42. Felis 2009 ↓.
  43. a b Zarębski 2010 ↓.
  44. Griffin 2010 ↓.
  45. Staszczyszyn 2014 ↓.
  46. Stachówna 2021 ↓, s. 88.
  47. Stachówna 2021 ↓, s. 89–90.
  48. Stachówna 2021 ↓, s. 87.
  49. Kołodziejczak 2014 ↓.
  50. Felis 2014 ↓.
  51. a b Stachówna 2021 ↓, s. 93.
  52. Stachówna 2021 ↓, s. 94.
  53. a b Stachówna 2021 ↓, s. 95.
  54. Sobolewski 2017 ↓.
  55. Stachówna 2021 ↓, s. 95–96.
  56. Ułaskawienie (2018) – Mediakrytyk [online], mediakrytyk.pl [dostęp 2023-02-13] (pol.).
  57. Stachówna 2021 ↓, s. 97.
  58. Demiańczuk 2021 ↓.
  59. a b c d e f Jan Jakub Kolski w bazie filmpolski.pl
  60. Jan Jakub Kolski, Mira Żelechower-Aleksiun, Kulka z chleba, Warszawa: Twój Styl, 1998, ISBN 978-83-7163-093-4.
  61. Jan Jakub Kolski, Egzamin z oddychania, Warszawa: Wielka Litera, 2012, ISBN 978-83-63387-27-3.
  62. Jan Jakub Kolski, Dwanaście słów, Warszawa: Wielka Litera, 2013, ISBN 978-83-64142-24-6.
  63. Jan Jakub Kolski, Mira Żelechower-Aleksiun, Jadzia i małoludki, Warszawa: Twój Styl, 1998, ISBN 978-83-7163-134-4.
  64. Jan Jakub Kolski, Mikroświaty: opowiadania, Warszawa: Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, 2001, ISBN 978-83-7163-385-0.
  65. Jan Jakub Kolski wyreżyserował spot dla Grupy Lotos [online], Press.pl, 17 kwietnia 2007 [dostęp 2023-02-13] (pol.).
  66. 10 lat temu, w wieku 44 lat, zmarł Grzegorz Ciechowski, „Rzeczpospolita” [dostęp 2023-02-13] (pol.).
  67. Piosenki polne i okoliczne (1996) [online], Telemagazyn.pl [dostęp 2023-02-13] (pol.).
  68. a b c d e f Szczęsny 2023 ↓.
  69. a b Dzięki niej Kolski odzyskał wiarę w życie, „Fakt”, 25 marca 2016 [dostęp 2018-12-19].
  70. Grażyna Błęcka-Kolska: Córka była dla niej wszystkim [online], Interia Film, 29 lipca 2014 [dostęp 2023-02-16] (pol.).
  71. a b c Górnicka-Zdziech i Kolski 2003 ↓.
  72. a b c Miławska 2015 ↓, s. 283.
  73. a b Wajda 2004 ↓, s. 198.
  74. Hollender 2009 ↓.
  75. a b Wajda 2004 ↓, s. 203.
  76. Wajda 2004 ↓, s. 204.
  77. Zajdel 2017 ↓, s. 184.
  78. Zajdel 2017 ↓, s. 285.
  79. Zajdel 2017 ↓, s. 189.
  80. Zajdel 2017 ↓, s. 190.
  81. Jan Jakub Kolski: Franciszek Pieczka był wybitnym aktorem i dobrym człowiekiem [online], Dziennik.pl, 24 września 2022 [dostęp 2023-03-01] (pol.).
  82. Mokrzycka-Pokora 2003 ↓.
  83. Domagalska 2021 ↓.
  84. Stachówna 1998 ↓, s. 23.
  85. a b Stachówna 1996 ↓.
  86. Drenda 2019 ↓.
  87. Prowincjonalia 2023 [online], Prowincjonalia [dostęp 2023-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-02-14] (pol.).

Bibliografia

edytuj

Książki i czasopisma specjalistyczne

edytuj

Artykuły prasowe

edytuj

Artykuły internetowe

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj