Chińskie brązy rytualne: Różnice pomiędzy wersjami

Przeglądaj historię interaktywnie

[wersja przejrzana]

← poprzednia edycja

Usunięta treść Dodana treść

WizualnieWikikod

Jednokolumnowy

Aktualna wersja na dzień 14:02, 24 sty 2024

Naczynie typu *gui*, z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych i zdobione wzorem zwierzęco-geometrycznym. Muzeum Szanghajskie

Chińskie brązy rytualne – pochodzące z czasów dynastii Shang i Zhou zdobione (czasem bardzo bogato) przedmioty z brązu, przede wszystkim naczynia służące do celów rytualnych, zarówno religijnych, jak i dworskich. Stanowią świadectwo kunsztu odlewniczego starożytnych Chińczyków, od czasów starożytnych były przedmiotem kolekcjonerstwa. Często są zdobione napisami we wczesnym piśmie chińskim.

Historia

Wczesny (XVIII w. p.n.e.) puchar typu *jue*, kultura Erlitou. Muzeum Szanghajskie

Ozdobny, rytualny topór typu *yue*, z wzorem maski taotie. Museum für Asiatische Kunst w Berlinie

Umiejętność wytopu brązu pojawiła się w Chinach stosunkowo późno, niemniej ok. 2000 p.n.e. z lokalnych kultur neolitycznych wykształciła się bardziej zaawansowana cywilizacja, z wyraźną stratyfikacją społeczną, której państwowości zarządzane były z religijno-politycznego centrum. Tę przechodnią kulturę wczesnego brązu wiąże się czasem z półlegendarną dynastią Xia. Pierwsza w pełni rozwinięta kultura brązu w Chinach, Shang (XVI w.- 1045 p.n.e.) charakteryzowała się już bardzo wysokim technologicznym zaawansowaniem swoich wyrobów^[1].

Podstawowe rodzaje przedmiotów z brązu w starożytnych Chinach to broń, instrumenty muzyczne, ozdoby wozów i rzędów końskich, a przede wszystkim naczynia rytualne. Rytualna broń miała formę podobną do użytkowej, ale była bogato zdobiona, czasem inkrustowana metalami szlachetnymi czy półszlachetnymi kamieniami. Uprzęże końskie i osprzęt wozów spotyka się stosunkowo rzadko, naczynia natomiast są znajdowane bardzo licznie. Nie służyły one celom użytkowym (na co dzień używano naczyń ceramicznych, drewnianych, bambusowych itp.). Naczyń brązowych używano podczas ceremonii: podczas uczt rytualnych, jako ofiary grobowe czy jako element wyposażenia świątyń^[2]. Były ofiarowywane jako znak królewskiej przychylności, lub przy okazji nadania tytułu; ich posiadanie było oznaką wysokiego statusu społecznego (oraz swoistą lokatą kapitału)^[3]. Odnaleziono ich bardzo znaczne ilości, a pojedyncze grobowce mogą zawierać nawet kilkaset przedmiotów – przykładowo w grobowcu Fu Hao znaleziono ich 460, w tym ponad 200 naczyń, 130 sztuk broni, 27 noży i 23 dzwony^[1].

Tak znaczna liczba przedmiotów z brązu, w szczególności jako ofiar grobowych, jest także wskaźnikiem ważności obrzędów, w szczególności kultu przodków, oraz umiejętności organizacyjnych za czasów dynastii Shang. Produkcja brązu, zwłaszcza na wielką skalę, wymaga mobilizacji wielkich zasobów ludzkich do wydobycia rud, ich transportu, wytopu metalu, produkcji form, wreszcie produkcji samych naczyń. Fakt, że tak kosztowne przedmioty przeznaczano przede wszystkim do celów rytualnych i grzebano w grobach, świadczy o wadze tych rytuałów^[1].

Po zjednoczeniu Chin, naczynia brązowe straciły swoją tradycyjną funkcję sakralną. Naczynia i przedmioty z czasów dynastii Han mają dużo prostszą, utylitarną formę, a specyficzne typy naczyń znanych z czasów Shang i Zhou zanikły^[4]. Jednak pamięć o nich była żywa – przykładowo Pierwszy Cesarz Chin, a także jeden z cesarzy dynastii Han, starali się odzyskać zagubione trójnogi odlane przez legendarnego Wielkiego Yu, które symbolizowały jedność Chin. 1000 lat po upadku dynastii Zhou, cesarzowa Wu Zetian nakazała odlać takich dziewięć trójnogów, by wesprzeć symbolicznie swoje prawa do panowania^[5]. Były też obiektem kolekcjonerstwa (jednym z ich miłośników był cesarz Song Huizong z XII w.), a co za tym idzie – częstych fałszerstw (szczególnie wymyślnych sposobów używano, by osiągnąć efekt pięknej zielonej patyny pokrywającej oryginalne starożytne brązy^[6]).

Technologia

Pierwsze wyroby brązowe były wykonywane z cienkiego metalu, ale stopniowo stawały się coraz masywniejsze, w późnej epoce Shang osiągając często masę ponad 100 kg^[1] (największy znany czwórnóg ding ma ponad 800 kg i 1,2 m wysokości^[7]). Choć technologia brązu rozwinęła się w Chinach stosunkowo szybko, osiągnęła niezwykle wysoki poziom, przewyższający osiągnięcia większości porównywalnych kultur na świecie^[3].

W zależności od typu przedmiotu używano metalu o różnych proporcjach – wedle księgi Kao gongzhi z okresu Królestw Walczących, dzwony odlewano z brązu ubogiego w cynę (1 część cyny na 5 części miedzi), broń jak topory – ze stopu o proporcjach 3:1, groty strzał i noże – 3:2, a lustra – z najcenniejszego brązu, składającego się w równych częściach z miedzi i cyny^[2]. Chemiczna analiza shangowskich brązów wykazała, poza miedzią, zawartość cyny od 5 do 30%, 2–3% ołowiu i śladowe ilości zanieczyszczeń^[6]. Większa niż zazwyczaj zawartość ołowiu zwiększała płynność stopu, co zapobiegało powstawaniu bąbli i umożliwiało lepsze wypełnienie nawet drobnych elementów formy. M.in. dlatego przekrój wyżłobień na powierzchni naczyń jest w pełni prostokątny, a nie półokrągły czy nieregularny^[3]. Mniejsze obiekty wytwarzano metodą wosku traconego, większe odlewano w wieloczęściowych formach. Rękojeści i nogi naczyń odlewano osobno i lutowano do zasadniczego naczynia^[7] lub przed odlaniem głównej części montowano je w formie tak, by zespoiły się z korpusem naczynia^[1].

Największy zachowany ding. Pekin, Chińskie Muzeum Narodowe
Na tym trójnogu wyraźnie widać łączenie nóg i korpusu. Muzeum Szanghajskie
Forma do odlewu monet w kształcie noży (z napisem). Muzeum Szanghajskie

Ornamentyka

Wzory ornamentów rzeźbiono w glinie formy, tak że podczas odlewania tworzyły wypukłe formy na powierzchni naczynia. W zdobnictwie dominują postacie zwierzęce (zwłaszcza tygrysy, słonie, wodne bawoły, zające, jelenie, ptaki, cykady, ryby), ornamenty liniowe, szczególnie wielokrotne spirale, oraz postacie mityczne, smoki i maski taotie. Formy zwierzęce są czasem przedstawione naturalistycznie, a czasem w formie mocno stylizowanej, płynnie przechodząc w ozdoby geometryczne itp.^[8] Wzory geometryczne, często dość masywne, o ciężkiej, „brutalnej” formie, dominują na późnych naczyniach, z czasów Zhou (XI-III w. p.n.e.). W okresie tym zdobienie postaciami zwierząt zanika, pojawia się natomiast większa liczba napisów. Inskrypcje pojawiały się już za Shangów, ale były to na ogół krótkie, proste dedykacje dla bóstw. W okresie Zhou napisy mają czasem i po kilkaset znaków chińskich, obszernie opisując okoliczności powstania naczynia^[9]. Napisy na brązach, o specyficznej formie znaków, stanowią osobne stadium rozwoju pisma chińskiego.

Maska taotie na powierzchni naczynia. Muzeum Szanghajskie
Zoomorficzny dzban typu zun. Asian Art Museum of San Francisco
Bogato zdobiony dzban, dyn. Wschodnia Zhou. Muzeum Henanu
Dzwon z czasów dyn. Wschodniej Zhou, o prostym zdobieniu. Muzeum Szanghajskie
Odbitka shangowskiej inskrypcji na naczyniu. Muzeum Brązów w Baoji
Inkrustowany złotymi znakami grot włóczni. British Museum
Inkrustowana turkusem brązowa rękojeść rytualnej broni. Freer and Sackler Galleries

Typowe formy

Naczynia na alkohol

Naczynia na potrawy

Naczynia na wodę

Yi (匜)
Pan (盤)
Misa typu jian (鑑)

Instrumenty muzyczne

Dzwon typu zhong (鐘)
Dzwon typu bo (鏄)
Dzwon typu nao (鐃)
Zestaw strojonych dzwonów (bianzhong)

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Patricia Buckley Ebrey: The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 22–30. ISBN 0-521-43519-6.
↑ ^a ^b Brązy. W: Edward Kajdański: Chiny. Leksykon. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005, s. 26–27. ISBN 83-05-13407-5.
↑ ^a ^b ^c W. Scott Morton, Charlton M. Lewis: China: its history and culture. New York: McGraw-Hill, 2005, s. 17. ISBN 0-07-141279-4. OCLC 861360928. (ang.).
↑ Sullivan 1984 ↓, s. 73.
↑ Sullivan 1984 ↓, s. 21–22.
↑ ^a ^b Sullivan 1984 ↓, s. 22.
↑ ^a ^b Sullivan 1984 ↓, s. 23.
↑ Sullivan 1984 ↓, s. 25.
↑ Sullivan 1984 ↓, s. 34–35.

Bibliografia

Michael Sullivan: The Arts of China. Wyd. 3. Berkeley: University of California Press, 1984. ISBN 0-520-04918-7. OCLC 918054032. (ang.).

[ebrey-1] Patricia Buckley Ebrey: The Cambridge Illustrated History of China. Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s. 22–30. ISBN 0-521-43519-6.

[kajdanski-2] Brązy. W: Edward Kajdański: Chiny. Leksykon. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005, s. 26–27. ISBN 83-05-13407-5.

[morton-3] W. Scott Morton, Charlton M. Lewis: China: its history and culture. New York: McGraw-Hill, 2005, s. 17. ISBN 0-07-141279-4. OCLC 861360928. (ang.).

[CITEREFSullivan198473-4] Sullivan 1984 ↓, s. 73.

[CITEREFSullivan198421–22-5] Sullivan 1984 ↓, s. 21–22.

[CITEREFSullivan198422-6] Sullivan 1984 ↓, s. 22.

[CITEREFSullivan198423-7] Sullivan 1984 ↓, s. 23.

[CITEREFSullivan198425-8] Sullivan 1984 ↓, s. 25.

[CITEREFSullivan198434–35-9] Sullivan 1984 ↓, s. 34–35.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ Linia 1: / Linia 1: @@
-[[plik:E Shu, gui. Early western Zhou. Shanghai Museum.jpg|thumb|Naczynie typu ''[[Gui (naczynie)|gui]]'', z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych i  zdobione wzorem zwierzęco-geometrycznym]]
+[[Plik:E Shu, gui. Early western Zhou. Shanghai Museum.jpg|thumb|Naczynie typu ''[[Gui (naczynie)|gui]]'', z uchwytami w kształcie głów zwierzęcych i zdobione wzorem zwierzęco-geometrycznym. [[Muzeum Szanghajskie]]]]
-'''Chińskie brązy''' – pochodzące z czasów dynastii Shang i Zhou zdobione (czasem bardzo bogato) przedmioty z brązu, przede wszystkim naczynia służące do celów rytualnych, zarówno religijnych jak i dworskich. Stanowią świadectwo kunsztu odlewniczego starożytnych Chińczyków, od czasów starożytnych były przedmiotem kolekcjonerstwa. Często są zdobione napisami we wczesnym piśmie chińskim.
+'''Chińskie brązy rytualne''' – pochodzące z czasów dynastii [[Dynastia Shang|Shang]] i [[Dynastia Zhou|Zhou]] zdobione (czasem bardzo bogato) przedmioty z brązu, przede wszystkim naczynia służące do celów rytualnych, zarówno religijnych, jak i dworskich. Stanowią świadectwo kunsztu odlewniczego starożytnych Chińczyków, od czasów starożytnych były przedmiotem kolekcjonerstwa. Często są zdobione napisami we wczesnym piśmie chińskim.
 == Historia ==
-[[plik:18th cent BC wine vessel.jpg|thumb|Wczesny (XVIII w. p.n.e.) puchar typu ''jue'', [[kultura Erlitou]]]]
+[[Plik:18th cent BC wine vessel.jpg|thumb|Wczesny (XVIII w. p.n.e.) puchar typu ''jue'', [[kultura Erlitou]]. Muzeum Szanghajskie]]
-[[plik:Yue axe. Shang.Museum für Asiatische Kunst.jpg|thumb|Ozdobny, rytualny topór typu ''yue'', z wzorem maski taotie]]
+[[Plik:Yue axe. Shang.Museum für Asiatische Kunst.jpg|thumb|Ozdobny, rytualny topór typu ''yue'', z wzorem maski taotie. [[Museum für Asiatische Kunst]] w [[Berlin]]ie]]
 Umiejętność wytopu [[Brązy|brązu]] pojawiła się w Chinach stosunkowo późno, niemniej ok. 2000 p.n.e. z lokalnych [[neolit w Chinach|kultur neolitycznych]] wykształciła się bardziej zaawansowana cywilizacja, z wyraźną stratyfikacją społeczną, której państwowości zarządzane były z religijno-politycznego centrum. Tę [[Kultura Erlitou|przechodnią kulturę wczesnego brązu]] wiąże się czasem z półlegendarną [[dynastia Xia|dynastią Xia]]. Pierwsza w pełni rozwinięta kultura brązu w Chinach, [[dynastia Shang|Shang]] (XVI w.- 1045 p.n.e.) charakteryzowała się już bardzo wysokim technologicznym zaawansowaniem swoich wyrobów{{r|ebrey}}.
-Podstawowe rodzaje przedmiotów z brązu w starożytnych Chinach to broń, instrumenty muzyczne, ozdoby wozów i [[rząd koński|rzędów końskich]], a przede wszystkim naczynia rytualne. Rytualna broń miała formę podobną do użytkowej, ale była bogato zdobiona, czasem inkrustowana metalami szlachetnymi czy półszlachetnymi kamieniami. Uprzęże końskie i osprzęt wozów spotyka się stosunkowo rzadko, naczynia natomiast są znajdowane bardzo licznie. Nie służyły one celom użytkowym (na co dzień używano naczyń ceramicznych, drewnianych, bambusowych itp.). Naczyń brązowych używano podczas ceremonii: podczas uczt rytualnych, jako ofiary grobowe czy jako element wyposażenia świątyń{{r|kajdanski}}. Były ofiarowywane jako znak królewskiej przychylności, lub przy okazji nadania tytułu; ich posiadanie było oznaką wysokiego statusu społecznego (oraz swoistą lokatą kapitału{{r|morton}}. Odnaleziono ich bardzo znaczne ilości, a pojedyncze grobowce mogą zawierać nawet kilkaset przedmiotów - przykładowo w grobowcu [[Grobowiec Fu Hao|Fu Hao]] znaleziono ich 460, w tym ponad 200 naczyń, 130 sztuk broni, 27 noży i 23 dzwony{{r|ebrey}}.
+Podstawowe rodzaje przedmiotów z brązu w starożytnych Chinach to broń, instrumenty muzyczne, ozdoby wozów i [[rząd koński|rzędów końskich]], a przede wszystkim naczynia rytualne. Rytualna broń miała formę podobną do użytkowej, ale była bogato zdobiona, czasem inkrustowana metalami szlachetnymi czy półszlachetnymi kamieniami. Uprzęże końskie i osprzęt wozów spotyka się stosunkowo rzadko, naczynia natomiast są znajdowane bardzo licznie. Nie służyły one celom użytkowym (na co dzień używano naczyń ceramicznych, drewnianych, bambusowych itp.). Naczyń brązowych używano podczas ceremonii: podczas uczt rytualnych, jako ofiary grobowe czy jako element wyposażenia świątyń{{r|kajdanski}}. Były ofiarowywane jako znak królewskiej przychylności, lub przy okazji nadania tytułu; ich posiadanie było oznaką wysokiego statusu społecznego (oraz swoistą lokatą kapitału){{r|morton}}. Odnaleziono ich bardzo znaczne ilości, a pojedyncze grobowce mogą zawierać nawet kilkaset przedmiotów – przykładowo w grobowcu [[Grobowiec Fu Hao|Fu Hao]] znaleziono ich 460, w tym ponad 200 naczyń, 130 sztuk broni, 27 noży i 23 dzwony{{r|ebrey}}.
 Tak znaczna liczba przedmiotów z brązu, w szczególności jako ofiar grobowych, jest także wskaźnikiem ważności obrzędów, w szczególności [[kult przodków|kultu przodków]], oraz umiejętności organizacyjnych za czasów dynastii Shang. Produkcja brązu, zwłaszcza na wielką skalę, wymaga mobilizacji wielkich zasobów ludzkich do wydobycia rud, ich transportu, wytopu metalu, produkcji form, wreszcie produkcji samych naczyń. Fakt, że tak kosztowne przedmioty przeznaczano przede wszystkim do celów rytualnych i grzebano w grobach, świadczy o wadze tych rytuałów{{r|ebrey}}.
-Po zjednoczeniu Chin, naczynia brązowe straciły swoją tradycyjną funkcję sakralną. Naczynia i przedmioty z czasów [[dynastia Han|dynastii Han]] mają dużo prostszą, utylitarną formę, a specyficzne typy naczyń znanych z czasów Shang i Zhou zanikły{{odn|Sullivan|1984|s=73}}. Jednak pamięć o nich była żywa - przykładowo [[Qin Shi Huang|Pierwszy Cesarz Chin]], a także jeden z cesarzy dynastii Han, starali się odzyskać zagubione trójnogi odlane przez legendarnego [[Yu|Wielkiego Yu]], które symbolizowały jedność Chin. 1000 lat po upadku dynastii Zhou, cesarzowa [[Wu Zetian]] nakazała odlać takich dziewięć trójnogów, by wesprzeć symbolicznie swoje prawa do panowania{{odn|Sullivan|1984|s=21-22}}. Były też obiektem kolekcjonerstwa (jednym z ich miłośników był cesarz [[Song Huizong]] z XII w.), a co za tym idzie - częstych fałszerstw (szczególnie wymyślnych sposobów używano, by osiągnąć efekt pięknej zielonej patyny pokrywającej oryginalne starożytne brązy{{odn|Sullivan|1984|s=22}}.
+Po zjednoczeniu Chin, naczynia brązowe straciły swoją tradycyjną funkcję sakralną. Naczynia i przedmioty z czasów [[dynastia Han|dynastii Han]] mają dużo prostszą, utylitarną formę, a specyficzne typy naczyń znanych z czasów Shang i Zhou zanikły{{odn|Sullivan|1984|s=73}}. Jednak pamięć o nich była żywa – przykładowo [[Qin Shi Huang|Pierwszy Cesarz Chin]], a także jeden z cesarzy dynastii Han, starali się odzyskać zagubione trójnogi odlane przez legendarnego [[Yu|Wielkiego Yu]], które symbolizowały jedność Chin. 1000 lat po upadku dynastii Zhou, cesarzowa [[Wu Zetian]] nakazała odlać takich dziewięć trójnogów, by wesprzeć symbolicznie swoje prawa do panowania{{odn|Sullivan|1984|s=21–22}}. Były też obiektem kolekcjonerstwa (jednym z ich miłośników był cesarz [[Song Huizong]] z XII w.), a co za tym idzie – częstych fałszerstw (szczególnie wymyślnych sposobów używano, by osiągnąć efekt pięknej zielonej patyny pokrywającej oryginalne starożytne brązy{{odn|Sullivan|1984|s=22}}).
 == Technologia ==
 Pierwsze wyroby brązowe były wykonywane z cienkiego metalu, ale stopniowo stawały się coraz masywniejsze, w późnej epoce Shang osiągając często masę ponad 100 kg{{r|ebrey}} (największy znany czwórnóg [[ding (naczynie)|ding]] ma ponad 800 kg i 1,2 m wysokości{{odn|Sullivan|1984|s=23}}). Choć technologia brązu rozwinęła się w Chinach stosunkowo szybko, osiągnęła niezwykle wysoki poziom, przewyższający osiągnięcia większości porównywalnych kultur na świecie{{r|morton}}.
-W zależności od typu przedmiotu używano metalu o różnych proporcjach - wedle księgi ''Kao gongzhi'' z [[Okres Walczących Królestw|okresu Królestw Walczących]], dzwony odlewano z brązu ubogiego w [[cyna|cynę]] (1 część cyny na 5 części [[miedź|miedzi]]), broń jak topory - ze stopu o proporcjach 3:1, groty strzał i noże - 3:2, a lustra - z najcenniejszego brązu, składającego się w równych częściach z miedzi i cyny{{r|kajdanski}}. Chemiczna analiza shangowskich brązów wykazała, poza miedzią, zawartość cyny od 5 do 30%, 2-3% [[ołów|ołowiu]] i śladowe ilości zanieczyszczeń{{odn|Sullivan|1984|s=22}}. Większa niż zazwyczaj zawartość ołowiu zwiększała płynność stopu, co zapobiegało powstawaniu bąbli i umożliwiało lepsze wypełnienie nawet drobnych elementów formy. M. in. dlatego przekrój wyżłobień na powierzchni naczyń jest w pełni prostokątny, a nie półokrągły czy nieregularny{{r|morton}}. Mniejsze obiekty wytwarzano [[metoda wosku traconego|metodą wosku traconego]], większe odlewano w wieloczęściowych formach. Rękojeści i nogi naczyń odlewano osobno i lutowano do zasadniczego naczynia{{odn|Sullivan|1984|s=23}} lub montowano je w formie tak, by zespoiły się z korpusem naczynia{{r|ebrey}}.
+W zależności od typu przedmiotu używano metalu o różnych proporcjach – wedle księgi ''Kao gongzhi'' z [[Okres Walczących Królestw|okresu Królestw Walczących]], dzwony odlewano z brązu ubogiego w [[cyna|cynę]] (1 część cyny na 5 części [[miedź|miedzi]]), broń jak topory – ze stopu o proporcjach 3:1, groty strzał i noże – 3:2, a lustra – z najcenniejszego brązu, składającego się w równych częściach z miedzi i cyny{{r|kajdanski}}. Chemiczna analiza shangowskich brązów wykazała, poza miedzią, zawartość cyny od 5 do 30%, 2–3% [[ołów|ołowiu]] i śladowe ilości zanieczyszczeń{{odn|Sullivan|1984|s=22}}. Większa niż zazwyczaj zawartość ołowiu zwiększała płynność stopu, co zapobiegało powstawaniu bąbli i umożliwiało lepsze wypełnienie nawet drobnych elementów formy. M.in. dlatego przekrój wyżłobień na powierzchni naczyń jest w pełni prostokątny, a nie półokrągły czy nieregularny{{r|morton}}. Mniejsze obiekty wytwarzano [[metoda wosku traconego|metodą wosku traconego]], większe odlewano w wieloczęściowych formach. Rękojeści i nogi naczyń odlewano osobno i lutowano do zasadniczego naczynia{{odn|Sullivan|1984|s=23}} lub przed odlaniem głównej części montowano je w formie tak, by zespoiły się z korpusem naczynia{{r|ebrey}}.
 <gallery>
-plik:HouMuWuDingFullView.jpg|Największy zachowany ''ding''
+plik:HouMuWuDingFullView.jpg|[[Houmuwu ding|Największy zachowany ''ding'']]. Pekin, [[Chińskie Muzeum Narodowe]]
-plik:畢伯鼎.jpg|Na tym trójnogu wyraźnie widać łączenie nóg i korpusu
+plik:畢伯鼎.jpg|Na tym trójnogu wyraźnie widać łączenie nóg i korpusu. Muzeum Szanghajskie
-Plik:Coin Mould in Shanghai Museum 02 2014-07.JPG|Forma do odlewu monet w kształcie noży (z napisem)
+Plik:Coin Mould in Shanghai Museum 02 2014-07.JPG|Forma do odlewu monet w kształcie noży (z napisem). Muzeum Szanghajskie
 </gallery>
 == Ornamentyka ==
-Wzory ornamentów rzeźbiono w glinie formy, tak że podczas odlewania tworzyły wypukłe formy na powierzchni naczynia. W zdobnictwie dominują postacie zwierzęce (zwłaszcza [[Tygrys azjatycki|tygrysy]], słonie, [[Wół domowy|wodne bawoły]], [[zając]]e, jelenie, ptaki, [[Cykadowate|cykady]], ryby), ornamenty liniowe, szczególnie wielokrotne spirale, oraz postacie mityczne, [[smok]]i i maski [[taotie]]. Formy zwierzęce są czasem przedstawione naturalistycznie, a czasem w formie mocno stylizowanej, płynnie przechodząc w ozdoby geometryczne itp.{{odn|Sullivan|1984|s=25}}. Wzory geometryczne, często dość masywne, o ciężkiej, "brutalnej" formie, dominują na późnych naczyniach, z czasów [[dynastia Zhou|Zhou (XI-III w. p.n.e.)]]. W okresie tym zdobienie postaciami zwierząt zanika, pojawia się natomiast większa liczba napisów. Inskrypcje pojawiały się już za Shangów, ale były to na ogół krótkie, proste dedykacje dla bóstw. W okresie Zhou napisy mają czasem i po kilkaset [[pismo chińskie|znaków chińskich]], obszernie opisując okoliczności powstania naczynia{{odn|Sullivan|1984|s=34-35}}. [[Napisy na brązach]], o specyficznej formie znaków, stanowią osobne stadium rozwoju pisma chińskiego.
+Wzory ornamentów rzeźbiono w glinie formy, tak że podczas odlewania tworzyły wypukłe formy na powierzchni naczynia. W zdobnictwie dominują postacie zwierzęce (zwłaszcza [[Tygrys azjatycki|tygrysy]], słonie, [[Wół domowy|wodne bawoły]], [[zając]]e, jelenie, ptaki, [[Piewikowate|cykady]], ryby), ornamenty liniowe, szczególnie wielokrotne spirale, oraz postacie mityczne, [[smok]]i i maski [[taotie]]. Formy zwierzęce są czasem przedstawione naturalistycznie, a czasem w formie mocno stylizowanej, płynnie przechodząc w ozdoby geometryczne itp.{{odn|Sullivan|1984|s=25}} Wzory geometryczne, często dość masywne, o ciężkiej, „brutalnej” formie, dominują na późnych naczyniach, z czasów [[dynastia Zhou|Zhou (XI-III w. p.n.e.)]]. W okresie tym zdobienie postaciami zwierząt zanika, pojawia się natomiast większa liczba napisów. Inskrypcje pojawiały się już za Shangów, ale były to na ogół krótkie, proste dedykacje dla bóstw. W okresie Zhou napisy mają czasem i po kilkaset [[pismo chińskie|znaków chińskich]], obszernie opisując okoliczności powstania naczynia{{odn|Sullivan|1984|s=34–35}}. [[Napisy na brązach]], o specyficznej formie znaków, stanowią osobne stadium rozwoju pisma chińskiego.
 <gallery>
-Plik:Animal mask on a Gu.jpg |Maska [[taotie]] na powierzchni naczynia
+Plik:Animal mask on a Gu.jpg |Maska [[taotie]] na powierzchni naczynia. Muzeum Szanghajskie
-Plik:Zun in shape of Rhino.jpg|Zoomorficzny dzban typu [[zun]]
+Plik:Zun in shape of Rhino.jpg|Zoomorficzny dzban typu [[zun]]. [[Asian Art Museum of San Francisco]]
-plik:河南博物院藏莲鹤方壶.jpg|Bogato zdobiony dzban, dyn. Zachodnia Zhou
+plik:河南博物院藏莲鹤方壶.jpg|Bogato zdobiony dzban, dyn. Wschodnia Zhou. [[Muzeum Henanu]]
-Plik:Liangqi Zhong.jpg|Dzwon z czasów dyn. Wschodniej Zhou, o prostym zdobieniu
+Plik:Liangqi Zhong.jpg|Dzwon z czasów dyn. Wschodniej Zhou, o prostym zdobieniu. Muzeum Szanghajskie
-plik:Rubbing of the Inscription on the Shang Zun.png|Odbitka shangowskiej inskrypcji na naczyniu
+plik:Shang zun inscription.png|Odbitka shangowskiej inskrypcji na naczyniu. [[Muzeum Brązów w Baoji]]
-plik:Zhu_Gou_Bronze_spearhead-IMG_4424-black.jpg|Inkrustowany złotymi znakami grot włóczni
+plik:Zhu Gou Bronze spearhead-IMG 4424-black.jpg|Inkrustowany złotymi znakami grot włóczni. [[British Museum]]
-plik:Weapon Handle in the Form of a Dragon, China, Shang dynasty, 14th-11th century BC, bronze with turquoise inlay - Arthur M. Sackler Museum, Harvard University - DSC00788.jpg|Inkrustowana turkusem brązowa rękojeść rytualnej broni
+plik:Weapon Handle in the Form of a Dragon, China, Shang dynasty, 14th-11th century BC, bronze with turquoise inlay - Arthur M. Sackler Museum, Harvard University - DSC00788.jpg|Inkrustowana [[turkus]]em brązowa rękojeść rytualnej broni. [[Freer and Sackler Galleries]]
 </gallery>
@@ Linia 52: / Linia 52: @@
 Plik:Ke lei pot.jpg|[[Lei (naczynie)|Lei (罍)]]
 </gallery>
 === Naczynia na potrawy ===
 <gallery>
@@ Linia 79: / Linia 80: @@
 </gallery>
+== Przypisy ==
-{{przypisy|2|przypisy=
+{{Przypisy|
-<ref name=kajdanski>{{cytuj książkę |nazwisko = Kajdański| imię = Edward| autor link = | tytuł = Chiny. Leksykon| wydawca = Książka i Wiedza| miejsce = Warszawa | rok = 2005| strony = 26-27| isbn = 83-05-13407-5|rozdział=Brązy}}</ref>
-<ref name=ebrey>{{Cytuj książkę | nazwisko = Ebrey | imię = Patricia Buckley | tytuł = The Cambridge Illustrated History of China | wydawca = Cambridge University Press | miejsce = Cambridge | data = 1999 | isbn = 0-521-43519-6|strony=22-30}}</ref>
+<ref name=kajdanski>{{cytuj książkę |nazwisko = Kajdański |imię = Edward |autor link = |tytuł = Chiny. Leksykon |wydawca = Książka i Wiedza |miejsce = Warszawa |rok = 2005 |strony = 26–27 |isbn = 83-05-13407-5 |rozdział = Brązy}}</ref>
-<ref name=morton>{{Cytuj książkę | nazwisko = Morton | imię = W. Scott | tytuł = China: its history and culture | wydawca = McGraw-Hill | miejsce = New York | rok = 2005 | isbn = 0071412794 | język = en |nazwisko2 = Lewis | imię2 = Charlton M. |strony=17 |oclc=861360928}}</ref>
+<ref name=ebrey>{{Cytuj książkę |nazwisko = Ebrey |imię = Patricia Buckley |tytuł = The Cambridge Illustrated History of China |url = https://archive.org/details/cambridgeillustr00ebre_975 |wydawca = Cambridge University Press |miejsce = Cambridge |data = 1999 |isbn = 0-521-43519-6 |strony = [https://archive.org/details/cambridgeillustr00ebre_975/page/n11 22]–30}}</ref>
+<ref name=morton>{{Cytuj książkę |nazwisko = Morton |imię = W. Scott |tytuł = China: its history and culture |url = https://archive.org/details/chinaitshistoryc00mort_134 |wydawca = McGraw-Hill |miejsce = New York |rok = 2005 |isbn = 0071412794 |język = en |nazwisko2 = Lewis |imię2 = Charlton M. |strony = [https://archive.org/details/chinaitshistoryc00mort_134/page/17 17] |oclc = 861360928}}</ref>
 }}
 == Bibliografia ==
-* {{cytuj książkę | nazwisko = Sullivan | imię = Michael | tytuł = The Arts of China | wydawca = University of California Press | miejsce = Berkeley | data = 1984 | isbn = 0-520-04918-7 |odn=tak |oclc=918054032 |wydanie=3 |język=en}}
+* {{cytuj książkę |nazwisko = Sullivan |imię = Michael |tytuł = The Arts of China |wydawca = University of California Press |miejsce = Berkeley |data = 1984 |isbn = 0-520-04918-7 |oclc = 918054032 |wydanie = 3 |język = en |odn = tak}}
 {{Chińskie brązy}}
+{{Kontrola autorytatywna}}
-[[Kategoria:Sztuka chińska]]
 [[Kategoria:Chińskie przedmioty rytualne]]

Typy	Bianzhong Ding (鼎) Dou (豆) Dui (敦) Fangyi (方彝) Fu (簠) Gu (觚) Gong (觥) Gui (簋) He (盉) Hu (壺) Jia (斝) Jue (爵) Lei (罍) Li (鬲) Pan (盤) Pou (瓿) Yan (甗) Yi (匜) You (卣) Zhi (觶) Zun (尊)
Znaczące dzieła	Siyang fang zun He zun Houmuwu ding Kang Hou gui Li gui Shi Qiang pan Bianzhong markiza Yi
Inne	Napisy na brązach Taotie Grobowiec Fu Hao Grobowiec Markiza Yi z Zeng Xiqing Gujian