(Nie pokazano 16 wersji utworzonych przez 14 użytkowników)
Linia 1:
Linia 1:
{{inne znaczenia|2=[[cerkiew|inne znaczenia słowa „cerkiew”]]}}
{{inne znaczenia|2=[[cerkiew|inne znaczenia słowa „cerkiew”]]}}
[[Plik:St. Sophia's Cathedral 2 - Kiev.JPG|mały|300x300px|<center>[[Sobór Mądrości Bożej w Kijowie]]</center>]]
[[Plik:St. Sophia's Cathedral 2 - Kiev.JPG|mały|300x300px|[[Sobór Mądrości Bożej w Kijowie]]]]
[[Plik:Moscow 05-2012 StBasilCathedral.jpg|mały|<center>[[Sobór Wasyla Błogosławionego|Cerkiew (sobór) Wasyla Błogosławionego]] w Moskwie</center>]]
[[Plik:Moscow 05-2012 StBasilCathedral.jpg|mały|[[Sobór Wasyla Błogosławionego|Cerkiew (sobór) Wasyla Błogosławionego]] w Moskwie]]
[[Plik:Bystre, cerkiew św. Michała Archanioła (HB1).jpg|mały|<center>[[Cerkiew św. Michała Archanioła w Bystrem]]</center>]]
[[Plik:Bystre, cerkiew św. Michała Archanioła (HB1).jpg|mały|[[Cerkiew św. Michała Archanioła w Bystrem]]]]
[[Plik:Królik Wołoski ruiny cerkwi 2008-07-27.jpg|mały|<center>Opuszczona [[Cerkiew Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Króliku Wołoskim|cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja]] w [[Królik Wołoski|Króliku Wołoskim]], [[Beskid Niski]]</center>]]
[[Plik:Królik Wołoski ruiny cerkwi 2008-07-27.jpg|mały|Opuszczona [[Cerkiew Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja w Króliku Wołoskim|cerkiew pw. Przeniesienia Relikwii św. Mikołaja]] w [[Królik Wołoski|Króliku Wołoskim]], [[Beskid Niski]]]]
[[Plik:CerkiewStDuchaBialystok.JPG|mały|<center>[[Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku|Cerkiew Świętego Ducha]] w [[Białystok|Białymstoku]]</center>]]
[[Plik:CerkiewStDuchaBialystok.JPG|mały|[[Cerkiew Świętego Ducha w Białymstoku|Cerkiew Świętego Ducha]] w [[Białystok|Białymstoku]]]]
[[Plik:Tomaszów Lubelski, cerkiew św. Mikołaja (HB2).jpg|mały|<center>[[Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim|Cerkiew św. Mikołaja]] w [[Tomaszów Lubelski|Tomaszowie Lubelskim]]</center>]]
[[Plik:Tomaszów Lubelski, cerkiew św. Mikołaja (HB2).jpg|mały|[[Cerkiew św. Mikołaja w Tomaszowie Lubelskim|Cerkiew św. Mikołaja]] w [[Tomaszów Lubelski|Tomaszowie Lubelskim]]]]
[[Plik:Supraśl, ul. Kościuszki cerkiew p.w. Zwiastowania Bogurodzicy w zespole klasztornym bazylianów 02 JoannaPyka.jpg|mały|<center>[[Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu|Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa]] w [[Supraśl]]u</center>]]
[[Plik:Supraśl, ul. Kościuszki cerkiew p.w. Zwiastowania Bogurodzicy w zespole klasztornym bazylianów 02 JoannaPyka.jpg|mały|[[Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa w Supraślu|Monaster Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Jana Teologa]] w [[Supraśl]]u]]
[[Plik:Cerkiew św. Bazylego we Włodzimierzu Wołyńskim.JPG|mały|<center>[[Cerkiew św. Bazylego we Włodzimierzu Wołyńskim|Cerkiew św. Bazylego]] we [[Włodzimierz Wołyński|Włodzimierzu Wołyńskim]]</center>]]
[[Plik:Cerkiew św. Bazylego we Włodzimierzu Wołyńskim.JPG|mały|[[Cerkiew św. Bazylego we Włodzimierzu|Cerkiew św. Bazylego]] we [[Włodzimierz (Ukraina)|Włodzimierzu]]]]
[[Plik:Agios Grigòrios Palamàs.jpg|thumb|Sobór św. Grzegorza w [[Saloniki|Salonikach]]]]'''Cerkiew''' (z [[Język grecki|gr.]] ''kyriaké,'' Κυριακη (οικια) „(dom) Pana”, w uzupełnieniu do ''[[eklezja]]'' „zgromadzenie”, później „świątynia”, „kościół”) – budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w [[Cerkiew prawosławna|cerkwi prawosławnej]] lub [[Katolickie Kościoły wschodnie|unickiej]] ([[Kościoły greckokatolickie|greckokatolickiej]]). Jest przestrzenią [[Sacrum|sakralną]] dla celebracji [[Boska Liturgia|Boskiej Liturgii]]. [[Prawosławie|Prawosławni]] oraz grekokatolicy wierzą, że jest ona miejscem szczególnego przebywania samego [[Bóg|Boga]].
[[Plik:Agios Grigòrios Palamàs.jpg|thumb|Sobór św. Grzegorza w [[Saloniki|Salonikach]]]]'''Cerkiew''' (z [[Język grecki|gr.]] ''kyriaké,'' Κυριακη (οικια) „(dom) Pana”, w uzupełnieniu do ''[[eklezja]]'' „zgromadzenie”, później „świątynia”, „kościół”) – budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w [[Cerkiew prawosławna|cerkwi prawosławnej]] lub [[Katolickie Kościoły wschodnie|unickiej]] ([[Kościoły greckokatolickie|greckokatolickiej]]). Jest przestrzenią [[Sacrum|sakralną]] dla celebracji [[Boska Liturgia|Boskiej Liturgii]]. [[Prawosławie|Prawosławni]] oraz grekokatolicy wierzą, że jest ona miejscem szczególnego przebywania samego [[Bóg|Boga]].
== Pojęcie ==
== Pojęcie ==
Jeszcze w szesnastowiecznym języku staropolskim słowo ''cerkiew'' odnosiło się zarówno do świątyni prawosławnej, jak i do kościoła katolickiego i protestanckiego, a nawet do synagogi. Analogicznie pojęcie Cerkiew pisane wielką literą mogło odnosić się do wspólnoty wiernych, organizacji kościelnej dowolnego wyznania. Równocześnie słowo ''kościół'' było powszechnie wykorzystywane na określenie świątyń prawosławnych. W tekstach polemicznych z okresu konfliktu prawosławno-unickiego w końcu XVI i na początku XVII w. pojęcie ''cerkiew'' nadal bywało używane na określenie świątyń zarówno prawosławnych, jak i katolickich (także obrządku łacińskiego). Wyraźne rozróżnienie pojęć ''cerkiew'' i ''kościół'' następuje w końcu XVI w. i definitywnie najpewniej w stuleciu następnym<ref>M. Karpluk, ''Słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w.'' [w:] red. R. Łużny, ''Chrześcijański wschód a kultura polska'', Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1989, ss.129–131.</ref>.
Jeszcze w szesnastowiecznym języku staropolskim słowo ''cerkiew'' odnosiło się zarówno do świątyni prawosławnej, jak i do kościołów katolickiego i protestanckiego, a nawet do synagogi. Analogicznie pojęcie Cerkiew pisane wielką literą mogło odnosić się do wspólnoty wiernych, organizacji kościelnej dowolnego wyznania. Równocześnie słowo ''kościół'' było powszechnie wykorzystywane na określenie świątyń prawosławnych. W tekstach polemicznych z okresu konfliktu prawosławno-unickiego w końcu XVI i na początku XVII w. pojęcie ''cerkiew'' nadal bywało używane na określenie świątyń zarówno prawosławnych, jak i katolickich (także obrządku łacińskiego). Wyraźne rozróżnienie pojęć ''cerkiew'' i ''kościół'' następuje w końcu XVI w. i definitywnie najpewniej w stuleciu następnym<ref>M. Karpluk, ''Słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w.'' [w:] red. R. Łużny, ''Chrześcijański wschód a kultura polska'', Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1989, ss.129–131.</ref>.
== Historia ==
== Historia ==
Linia 18:
Linia 18:
* [[Sobór Uspieński w Moskwie|Zaśnięcia Matki Bożej]] (z cs. Uspienski)
* [[Sobór Uspieński w Moskwie|Zaśnięcia Matki Bożej]] (z cs. Uspienski)
* [[Sobór św. Michała Archanioła w Moskwie|św. Michała Archanioła]] (Archangielski)
* [[Sobór św. Michała Archanioła w Moskwie|św. Michała Archanioła]] (Archangielski)
* [[Sobór Zwiastowania w Moskwie|Zwiastowania]] (Błagowieszczeński)
* [[Sobór Zwiastowania w Moskwie|Zwiastowania]] (Błagowieszczeński).
Rozwój architektury cerkiewnej charakteryzuje się coraz większym zróżnicowaniem typów budowli i wzrastającą ich dekoracyjnością. Szczególne bogactwo form cechuje cerkwie drewniane na terenie [[Rosja|Rosji]], [[Białoruś|Białorusi]], [[Ukraina|Ukrainy]], [[Słowacja|Słowacji]] oraz wschodniej [[Polska|Polski]]. Cerkwie budowano z cegły i kamienia, ale nieporównywalnie – w stosunku do innych typów kościołów – duża liczba cerkwi była drewniana.
Rozwój architektury cerkiewnej charakteryzuje się coraz większym zróżnicowaniem typów budowli i wzrastającą ich dekoracyjnością. Szczególne bogactwo form cechuje cerkwie drewniane na terenie [[Rosja|Rosji]], [[Białoruś|Białorusi]], [[Ukraina|Ukrainy]], [[Słowacja|Słowacji]] oraz wschodniej [[Polska|Polski]]. Cerkwie budowano z [[Cegła|cegły]] i kamienia, ale nieporównywalnie – w stosunku do innych typów kościołów – duża liczba cerkwi była drewniana.
Jednym z mistrzów malarstwa ściennego był w [[XIV wiek]]u [[Teofan Grek]] przedstawiciel tzw. ''szkoły nowogrodzkiej''. Innymi uznanymi artystami byli [[Andriej Rublow (mnich)|Andriej Rublow]] oraz [[Dionizy (ikonograf)|Dionizy]] działający w Moskwie.
Jednym z mistrzów malarstwa ściennego był w [[XIV wiek]]u [[Teofan Grek]] przedstawiciel tzw. ''szkoły nowogrodzkiej''. Innymi uznanymi artystami byli [[Andriej Rublow (mnich)|Andriej Rublow]] oraz [[Dionizy (ikonograf)|Dionizy]] działający w Moskwie.
Kościoły greckie, od okresu wczesnochrześcijańskiego, aż do państwa nowogreckiego, pozostawały wierne [[Sztuka bizantyńska|stylowi bizantyńskiemu]]. Ewentualne korekty wiążą się z tradycją frankońską, w niektórych regionach popularną od XI aż po XIX wiek, oraz z tradycją włoską. Po odzyskaniu niepodległości, zaznaczył się wpływ [[klasycyzm]]u, następnie także architektury nowoczesnej, wciąż jednak z zachowaniem jej bizantyńskiej stylizacji. Toteż współczesne słowniki grecko-polskie unikają określania greckich świątyń prawosławnych mianem cerkwi, greckie pojęcie „εκκλησία” tłumacząc wyłącznie jako „kościół”<ref>''Podręczny słownik grecko-polski'', M.T.Kamburelis, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, {{ISBN|83-214-1161-4}}.</ref><ref>. ''Słownik MEGA polsko-grecki i grecko-polski'', praca zbiorowa grupy wykładowców języka polskiego, wyd. Kalokathis, Ateny 2004, {{ISBN|960-396-167-1}}</ref>. Największy z polskich słowników polsko-greckich słowo „cerkiew” tłumaczy na grecki jako ''kościół prawosławny lub unicki (krajów słowiańskich)''<ref>M.T.Kamburelis, str.49, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, {{ISBN|83-214-1161-4}}.</ref>. Słowniki języka polskiego definiują termin cerkiew jako oznaczający świątynię prawosławną w ogólności, bez rozróżniania kraju, w którym obiekt się znajduje<ref>{{Cytuj|tytuł=WSJP, cerkiew|data dostępu=2016-03-12|opublikowany=www.wsjp.pl|url=http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=25229&ind=0&w_szukaj=cerkiew}}</ref><ref>{{Cytuj|tytuł=cerkiew - definicja, synonimy, przykłady użycia|data dostępu=2016-03-12|opublikowany=sjp.pwn.pl|url=http://sjp.pwn.pl/szukaj/cerkiew.html}}</ref>. Za użyciem słowa „cerkiew” także wobec kościołów greckich opowiadają się niektórzy polscy religioznawcy{{fakt|data=2011-01}}.
Kościoły greckie, od okresu wczesnochrześcijańskiego, aż do państwa nowogreckiego, pozostawały wierne [[Sztuka bizantyńska|stylowi bizantyńskiemu]]. Ewentualne korekty wiążą się z tradycją frankońską, w niektórych regionach popularną od XI aż po XIX wiek, oraz z tradycją włoską. Po odzyskaniu niepodległości, zaznaczył się wpływ [[klasycyzm]]u, następnie także architektury nowoczesnej, wciąż jednak z zachowaniem jej bizantyńskiej stylizacji. Toteż współczesne słowniki grecko-polskie unikają określania greckich świątyń prawosławnych mianem cerkwi, greckie pojęcie „εκκλησία” tłumacząc wyłącznie jako „kościół”<ref>''Podręczny słownik grecko-polski'', M.T.Kamburelis, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, {{ISBN|83-214-1161-4}}.</ref><ref>. ''Słownik MEGA polsko-grecki i grecko-polski'', praca zbiorowa grupy wykładowców języka polskiego, wyd. Kalokathis, Ateny 2004, {{ISBN|960-396-167-1}}</ref>. Największy z polskich słowników polsko-greckich słowo „cerkiew” tłumaczy na grecki jako ''kościół prawosławny lub unicki (krajów słowiańskich)''<ref>M.T.Kamburelis, s .49, Wiedza Powszechna, Warszawa 1999, {{ISBN|83-214-1161-4}}.</ref>. Słowniki [[Język polski|języka polskiego]] definiują termin cerkiew jako oznaczający świątynię prawosławną w ogólności, bez rozróżniania kraju, w którym obiekt się znajduje<ref>{{Cytuj stronę|tytuł=WSJP, cerkiew|data dostępu=2016-03-12|opublikowany=www.wsjp.pl|url=http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=25229&ind=0&w_szukaj=cerkiew}}</ref><ref>{{Cytuj stronę|tytuł=cerkiew - definicja, synonimy, przykłady użycia|data dostępu=2016-03-12|opublikowany=sjp.pwn.pl|url=http://sjp.pwn.pl/szukaj/cerkiew.html}}</ref>. Za użyciem słowa „cerkiew” także wobec kościołów greckich opowiadają się niektórzy polscy religioznawcy{{fakt|data=2011-01}}.
== Zewnętrzny wygląd cerkwi ==
== Zewnętrzny wygląd cerkwi ==
Linia 30:
Linia 30:
Spośród planów, na których buduje się cerkwie najbardziej rozpowszechnione są plany:
Spośród planów, na których buduje się cerkwie najbardziej rozpowszechnione są plany:
* prostokąta (symbol arki oraz życia na łodzi, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu życia człowieka – Królestwa Bożego)
* prostokąta (symbol arki oraz życia na łodzi, wyobrażającym cerkiew i wędrówki do celu życia człowieka – Królestwa Bożego)
* krzyża (symbol [[Krzyż]]a, na którym poniósł śmierć [[Jezus Chrystus]], zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią). Czasem plan [[Krzyż grecki|krzyża greckiego]] (np. [[Cerkiew św. Mikołaja w Hoszowie (XX wiek)|cerkiew św. Mikołaja]] w [[Hoszów|Hoszowie]])
* krzyża (symbol [[Krzyż]]a, na którym poniósł śmierć [[Jezus Chrystus]], zbawienia, triumfu nad grzechem i śmiercią). Czasem plan [[Krzyż grecki|krzyża greckiego]] (np. [[Cerkiew św. Mikołaja w Hoszowie (XX wiek)|cerkiew św. Mikołaja]] w [[Hoszów|Hoszowie]])
* koła (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie).
* koła (symbol wiecznego trwania cerkwi, jej nieskończoności w czasie).
Linia 50:
Linia 50:
* rumuńskiej – stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy
* rumuńskiej – stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy
* ruskiej – początkowo hełmu [[Szyszak (hełm)|szyszaka]] (architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt „cebulasty”, mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary), jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).
* ruskiej – początkowo hełmu [[Szyszak (hełm)|szyszaka]] (architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt „cebulasty”, mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary), jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).
[[Plik:Church of St. Panteleimon (Nerezi).jpg|mały|219x219px|<center>Cerkiew św. Pantalejmona w Skopje</center>]]
[[Plik:Church of St. Panteleimon (Nerezi).jpg|mały|219x219px|Cerkiew św. Pantalejmona w Skopje]]
== Wnętrze cerkwi ==
== Wnętrze cerkwi ==
Wnętrze cerkwi dzieli się na:
Wnętrze cerkwi dzieli się na:
Linia 56:
Linia 56:
* Nawa – część środkowa świątyni; miejsce święte przeznaczone dla wiernych mieszczące:
* Nawa – część środkowa świątyni; miejsce święte przeznaczone dla wiernych mieszczące:
** ''anałojczyk'' – stolik, na którym znajduje się [[ikona]]
** ''anałojczyk'' – stolik, na którym znajduje się [[ikona]]
[[Plik:St Nicholas Wash DC1.jpg|mały|232x232px|<center>[[Sobór św. Mikołaja w Waszyngtonie|Sobór św. Mikołaja]] w [[Waszyngton]]ie</center>]]
[[Plik:St Nicholas Wash DC1.jpg|mały|232x232px|[[Sobór św. Mikołaja w Waszyngtonie|Sobór św. Mikołaja]] w [[Waszyngton]]ie]]
Cerkwie prawosławne zwykle nie mają ławek z wyjątkiem tych pod ścianami, co daje większą swobodę poruszania się wiernych niż w świątyniach katolickich i protestanckich. Ławki bywają w cerkwiach prawosławnych na południu Polski, co wiąże się z wpływami tradycji greckiej.
Cerkwie prawosławne zwykle nie mają ławek z wyjątkiem tych pod ścianami, co daje większą swobodę poruszania się wiernych niż w świątyniach katolickich i protestanckich. Ławki bywają w cerkwiach prawosławnych na południu Polski, co wiąże się z wpływami tradycji greckiej.
Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.
Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.
* Ołtarz – prezbiterium (''ałtar'') – część wschodnia świątyni; [[Sanctasanctorum|miejsce najświętsze]]. Od części środkowej oddzielony jest [[ikonostas]]em. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa (ze względu na położenie ołtarza, mówi się, że cerkwie są „[[Orientowanie (architektura)|orientowane]]” – kierunek wschodni wskazuje w tradycji judeochrześcijańskiej położenie Edenu-raju. Praktyka orientowania kościołów istniała również w chrześcijaństwie zachodnim, co przestało być obowiązującą zasadą począwszy od końca średniowiecza). Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni. Znajduje się tam:
* [[Ołtarz]] – prezbiterium (''ałtar'') – część wschodnia świątyni; [[Święte Świętych|miejsce najświętsze]]. Od części środkowej oddzielony jest [[ikonostas]]em. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa (ze względu na położenie ołtarza, mówi się, że cerkwie są „[[Orientowanie (architektura)|orientowane]]” – kierunek wschodni wskazuje w tradycji judeochrześcijańskiej położenie Edenu-raju. Praktyka orientowania kościołów istniała również w chrześcijaństwie zachodnim, co przestało być obowiązującą zasadą począwszy od końca średniowiecza). Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni. Znajduje się tam:
** ''prestoł'' (tron) – najważniejsze miejsce w ołtarzu, okryty specjalną szatą stół w kształcie sześcianu, sporządzony z drewna lub marmuru. Do jego wyposażenia należą takie utensylia liturgiczne:
** ''prestoł'' (tron) – najważniejsze miejsce w ołtarzu, okryty specjalną szatą stół w kształcie sześcianu, sporządzony z drewna lub marmuru. Do jego wyposażenia należą takie utensylia liturgiczne:
*** ''antymins'' (jedwabna chusta z obrazem składanego do grobu Chrystusa, w którą wszyte są święte [[relikwie]])
*** ''antymins'' (jedwabna chusta z obrazem składanego do grobu Chrystusa, w którą wszyte są święte [[relikwie]])
*** [[Plik:Cerkiew gorlice ikonostas.jpg|mały|<center>Ikonostas [[Sobór Świętej Trójcy w Gorlicach|soboru Świętej Trójcy w Gorlicach]]</center>]][[Ewangeliarz|ewangelia]]
*** [[Plik:Cerkiew gorlice ikonostas.jpg|mały|Ikonostas [[Sobór Świętej Trójcy w Gorlicach|soboru Świętej Trójcy w Gorlicach]]]][[Ewangeliarz|ewangelia]]
*** ''darochranitielnica'' (naczynie, w którym przechowywana jest święta [[Eucharystia (sakrament)|Eucharystia]], w Kościele katolickim zwane [[Cyborium (naczynie)|cyborium]])
*** ''darochranitielnica'' (naczynie, w którym przechowywana jest święta [[Eucharystia (sakrament)|Eucharystia]], w Kościele katolickim zwane [[Cyborium (naczynie)|cyborium]])
*** ''daronosica'' (szkatułka służąca do przynoszenia [[Eucharystia (sakrament)|św. Komunii]] chorym)
*** ''daronosica'' (szkatułka służąca do przynoszenia [[Eucharystia (sakrament)|św. Komunii]] chorym)
Cerkiew (z gr.kyriaké, Κυριακη (οικια) „(dom) Pana”, w uzupełnieniu do eklezja „zgromadzenie”, później „świątynia”, „kościół”) – budynek przeznaczony do sprawowania nabożeństw w cerkwi prawosławnej lub unickiej (greckokatolickiej). Jest przestrzenią sakralną dla celebracji Boskiej Liturgii. Prawosławni oraz grekokatolicy wierzą, że jest ona miejscem szczególnego przebywania samego Boga.
Jeszcze w szesnastowiecznym języku staropolskim słowo cerkiew odnosiło się zarówno do świątyni prawosławnej, jak i do kościołów katolickiego i protestanckiego, a nawet do synagogi. Analogicznie pojęcie Cerkiew pisane wielką literą mogło odnosić się do wspólnoty wiernych, organizacji kościelnej dowolnego wyznania. Równocześnie słowo kościół było powszechnie wykorzystywane na określenie świątyń prawosławnych. W tekstach polemicznych z okresu konfliktu prawosławno-unickiego w końcu XVI i na początku XVII w. pojęcie cerkiew nadal bywało używane na określenie świątyń zarówno prawosławnych, jak i katolickich (także obrządku łacińskiego). Wyraźne rozróżnienie pojęć cerkiew i kościół następuje w końcu XVI w. i definitywnie najpewniej w stuleciu następnym[1].
Pierwsze cerkwie stawiali budowniczowie greccy sprowadzeni z Konstantynopola, dlatego podstawowy typ cerkwi murowanej wywodzi się od późnobizantyjskich świątyń wznoszonych na planie krzyża i zwieńczonych kopułą[2]. Późniejszy jej rozwój architektoniczny na rozległych obszarach wpływu obrządku prawosławnego był uzależniony od warunków miejscowego środowiska. Najbardziej charakterystyczne typy i formy cerkwi wykształciły się na Rusi. W XV wieku głównym ośrodkiem budowy cerkwi stała się Moskwa, gdzie wzniesiono monumentalne sobory na Kremlu:
Rozwój architektury cerkiewnej charakteryzuje się coraz większym zróżnicowaniem typów budowli i wzrastającą ich dekoracyjnością. Szczególne bogactwo form cechuje cerkwie drewniane na terenie Rosji, Białorusi, Ukrainy, Słowacji oraz wschodniej Polski. Cerkwie budowano z cegły i kamienia, ale nieporównywalnie – w stosunku do innych typów kościołów – duża liczba cerkwi była drewniana.
Jednym z mistrzów malarstwa ściennego był w XIV wiekuTeofan Grek przedstawiciel tzw. szkoły nowogrodzkiej. Innymi uznanymi artystami byli Andriej Rublow oraz Dionizy działający w Moskwie.
Kościoły greckie, od okresu wczesnochrześcijańskiego, aż do państwa nowogreckiego, pozostawały wierne stylowi bizantyńskiemu. Ewentualne korekty wiążą się z tradycją frankońską, w niektórych regionach popularną od XI aż po XIX wiek, oraz z tradycją włoską. Po odzyskaniu niepodległości, zaznaczył się wpływ klasycyzmu, następnie także architektury nowoczesnej, wciąż jednak z zachowaniem jej bizantyńskiej stylizacji. Toteż współczesne słowniki grecko-polskie unikają określania greckich świątyń prawosławnych mianem cerkwi, greckie pojęcie „εκκλησία” tłumacząc wyłącznie jako „kościół”[3][4]. Największy z polskich słowników polsko-greckich słowo „cerkiew” tłumaczy na grecki jako kościół prawosławny lub unicki (krajów słowiańskich)[5]. Słowniki języka polskiego definiują termin cerkiew jako oznaczający świątynię prawosławną w ogólności, bez rozróżniania kraju, w którym obiekt się znajduje[6][7]. Za użyciem słowa „cerkiew” także wobec kościołów greckich opowiadają się niektórzy polscy religioznawcy[potrzebny przypis].
Cechą, która odróżnia cerkiew od innych budynków jest jej pokrycie kopułami. Kopuła jest symbolem nieba, Boga, świętych i świata anielskiego. Liczba kopuł nie jest dowolna i ma znaczenie symboliczne:
1 kopuła symbolizuje jedynego Boga
2 kopuły symbolizują 2 natury Jezusa Chrystusa
3 kopuły symbolizują Trójcę Świętą
5 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 4 ewangelistów
13 kopuł symbolizuje Jezusa Chrystusa i 12 apostołów
33 kopuły symbolizują 33 lata życia Jezusa Chrystusa na ziemi
Na każdej kopule umieszczony jest krzyż, co oznacza, że cerkiew oddaje chwałę Jezusowi Chrystusowi.
Kształt kopuł, będących charakterystycznym elementem architektury cerkiewnej, przybierał różne formy w zależności od regionu. W architekturze sakralnej:
bałkańskiej (bizantyjskiej, serbskiej i bułgarskiej) – półokrągły
rumuńskiej – stożkowaty, ostrosłupowy lub dzwonowy
ruskiej – początkowo hełmu szyszaka (architektura nowogrodzka) stopniowo ewoluując w powszechnie znany kształt „cebulasty”, mający znaczenie zarówno symboliczne (płomienie świec lub gorejący płomień wiary), jak i praktyczne (powoduje zsuwanie śniegu, zmniejszając obciążenie pokrycia dachowego).
Przedsionek (pritwor) – część zachodnia świątyni; w starożytności przeznaczona dla katechumenów lub innych ludzi pozostających poza wspólnotą wiernych.
Nawa – część środkowa świątyni; miejsce święte przeznaczone dla wiernych mieszczące:
Cerkwie prawosławne zwykle nie mają ławek z wyjątkiem tych pod ścianami, co daje większą swobodę poruszania się wiernych niż w świątyniach katolickich i protestanckich. Ławki bywają w cerkwiach prawosławnych na południu Polski, co wiąże się z wpływami tradycji greckiej.
Ściany części środkowej pokryte są ikonami zawieszonymi lub umieszczonymi na półeczkach.
Ołtarz – prezbiterium (ałtar) – część wschodnia świątyni; miejsce najświętsze. Od części środkowej oddzielony jest ikonostasem. W cerkwiach ołtarz (prezbiterium) zawsze skierowany jest na wschód na pamiątkę znajdującego się tam kiedyś rajskiego ogrodu oraz miejsca narodzin Jezusa Chrystusa (ze względu na położenie ołtarza, mówi się, że cerkwie są „orientowane” – kierunek wschodni wskazuje w tradycji judeochrześcijańskiej położenie Edenu-raju. Praktyka orientowania kościołów istniała również w chrześcijaństwie zachodnim, co przestało być obowiązującą zasadą począwszy od końca średniowiecza). Do części ołtarzowej wchodzić mogą tylko mężczyźni. Znajduje się tam:
prestoł (tron) – najważniejsze miejsce w ołtarzu, okryty specjalną szatą stół w kształcie sześcianu, sporządzony z drewna lub marmuru. Do jego wyposażenia należą takie utensylia liturgiczne:
antymins (jedwabna chusta z obrazem składanego do grobu Chrystusa, w którą wszyte są święte relikwie)
↑M. Karpluk, Słownictwo cerkiewne w polszczyźnie XVI w. [w:] red. R. Łużny, Chrześcijański wschód a kultura polska, Wydawnictwa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1989, ss.129–131.
