Hierarchia kościelna

Hierarchia kościelna – uszeregowanie wedle zależności personalnej duchownych, a wedle niektórych kategoryzacji również świeckich. Obecnie często jest to jedynie zależność symboliczna, wynikająca z tradycji. W języku potocznym ogół wyższych duchownych w danym Kościele, zwanych hierarchami. W Kościele katolickim zwykle zalicza się papieża i kardynałów, poprzez arcybiskupów do biskupów.

Hierarchia w Kościele katolickim

Duchownych i osoby konsekrowane w Kościele katolickim obowiązuje posłuszeństwo. Odróżnia się hierarchię duchowieństwa od funkcji i godności kościelnych. Jest to podział analogiczny jak w wojsku, gdzie od stopni wojskowych (szeregowy, kapral czy generał) odróżniamy funkcje (dowódca, artylerzysta, pilot) czy też stanowiska (szef sztabu, naczelny wódz). W Kościele katolickim hierarchia kościelna składa się z trzech stopni, wynikających z kolejnych święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić trzy podstawowe stopnie hierarchii:

• biskup – po święceniach biskupich,
• prezbiter – po święceniach prezbiteratu,
• diakon – po święceniach diakonatu.

Do sprawowania większości funkcji konieczne jest posiadanie odpowiedniego stopnia hierarchii duchowieństwa, np. tylko biskup może być papieżem (jeżeli wybrany nie ma sakry biskupiej, to zostaje nim w momencie jej przyjęcia). Jednak istnieją wyjątki od tej reguły, np. dawniej, aby otrzymać godność kardynała, w ogóle nie trzeba było być duchownym, a otrzymywali ją np. niektórzy ministrowie (obecnie prawo kanoniczne wymaga co najmniej święceń prezbiteratu).

Godności honorowe (jedynie zależność symboliczna, dawniej najczęściej prawna; ich posiadacze obdarzeni są określonymi przywilejami), przykładowo:

• kardynał,
• prymas,
• arcybiskup,
• protonotariusz apostolski (infułat),
• prałat,
• archiprezbiter,
• kanonik,
• archidiakon.

Księża diecezjalni (czasem też zakonni) mogą być wyróżnieni przez papieża godnością prałata niższego stopnia (honorowaną w całym Kościele katolickim) - kapelana honorowego Jego Świątobliwości (prałata), a przez biskupa - godnością kanonika katedralnego lub kolegiackiego, gremialnego lub honorowego oraz przywilejem noszenia rokiety i mantoletu (kanonika).

Urzędy (stanowiska) kościelne (różne formy zależności prawnej), to na przykład:

• papież – najwyższy urząd w Kościele katolickim, przysługuje mu Prymat Piotrowy;
• sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej;
• nuncjusz apostolski;
• biskup diecezjalny;
• prefekt Domu Papieskiego.

Do powyższej grupy można zaliczyć stanowiska kościelne, wynikające z podziału terytorialnego Kościoła (stojący wyżej w hierarchii posiadają prawne uprawnienia kontrolne, nadzorcze itp.), na przykład:

• metropolita – stoi na czele metropolii kościelnej;
• biskup diecezjalny (stoi na czele diecezji) / opat terytorialny / wikariusz apostolski / prefekt apostolski / prałat terytorialny;
  • biskup pomocniczy (wikariusz generalny lub biskupi) – pomaga biskupowi w diecezji;
• dziekan – zwierzchnik dekanatu;
• proboszcz – stoi na czele parafii;
  • wikariusz parafialny – zastępca i pomocnik proboszcza.

W Kościele władze ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są skupione w rękach papieża, metropolitów i biskupów diecezjalnych. Najwyższą funkcją kościelną jest urząd papieża. Papieżowi podlegają (według sprawowanych urzędów) kolejno: arcybiskupi metropolici, biskupi diecezjalni wraz z ich wikariuszami generalnymi i biskupimi, dziekani, proboszczowie (oraz ewentualnie rektorzy kościołów) i wikariusze parafialni. Służąc Kościołowi powszechnemu, Ojciec Święty swobodnie dysponuje Kurią Rzymską. Ojca Świętego mogą reprezentować legaci (nawet będący kardynałami), na przykład nuncjusze apostolscy - z reguły będący arcybiskupami tytularnymi. Nuncjusze są równi ambasadorom nadzwyczajnym i pełnomocnym (z reguły są dziekanami Korpusu Dyplomatycznego), którym oddaje się tyle salw armatnich, co marszałkom. Odpowiednikiem premiera jest sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, natomiast pierwszeństwo wśród kardynałów ma dziekan kolegium kardynalskiego.

W wojsku hierarchia duchowieństwa jest złączona ze stopniami wojskowymi. Tak więc wikariusz ma stopień etatowy kapitana, starszy wikariusz - majora, proboszcz - podpułkownika lub pułkownika, dziekan - pułkownika, generalny dziekan - generała brygady, biskup polowy - generała dywizji, nuncjusz odpowiada stopniowi generała czterogwiazdkowego (nie należy jednak rozumieć, że np. każdy biskup jest odpowiednikiem generała dywizji).

Także zgromadzenia zakonne mają określoną strukturę organizacyjną, której wzór jest następujący: najwyższy przełożony wraz z jego radą, prowincjałowie wraz z ich radami, przełożeni i pozostali członkowie domów zakonnych. Chociaż każdy zakon ma swoją własną hierarchię, podczas procesji itp. po kapłanach diecezjalnych następują zakonnicy poszczególnych zakonów męskich, a po nich siostry poszczególnych zakonów żeńskich.

Każdy z duchownych w hierarchii charakteryzuje się materialnymi oznakami swojej pozycji. Oznaką godności papieża, kardynała i biskupa jest pierścień. Papież używa białej sutanny z takim samym pasem i piuską. Kardynał używa szkarłatnego pasa i piuski w tym samym kolorze. Fioletowa piuska jest noszona przez biskupa, prałata terytorialnego i opata terytorialnego. Można też się spotkać z czarną piuską jako oznaką kapłana i diakona - duchownych diecezjalnych. W Kościele prawosławnym biały kłobuk z krzyżykiem jest oznaką metropolity, czarny kłobuk z krzyżykiem - arcybiskupa, a czarny kłobuk bez krzyżyka - biskupa.

Inne fakty:

• W Kościele łacińskim istotne są urzędy i tytuły umocowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego.
• Można nawet utracić stan duchowny, jednakże święcenia raz ważnie przyjęte nigdy nie tracą ważności.
• Kanon 185 stanowi: Temu, kto utracił urząd przez osiągnięcie wyznaczonego wieku albo przez przyjętą rezygnację, można przyznać tytuł emeryta.
• Zhierarchizowane w Kościele katolickim są także kościoły: bazyliki większe (w tym arcybazylika), bazyliki mniejsze, kościoły archikatedralne, kościoły katedralne, kolegiackie, parafialne i rektorskie.

Precedencja w Kościele katolickim

Schemat szat papieża, kardynała i biskupa.

Urzędy w parafii:

• wikariusz parafialny - duchowny po święceniach prezbiteratu wyznaczony przez ordynariusza do pomocy proboszczowi w zarządzaniu parafią;
• rezydent - duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający w pracach duszpasterskich, ale nie włączający się w obowiązki wikariusza z powodu (emeryci, studenci, urzędnicy kościelni i będący na urlopach zdrowotnych);
• proboszcz - duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający parafią.

Urzędy w dekanacie:

• dziekan - duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający dekanatem;
• wicedziekan - duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający dziekanowi w zarządzaniu dekanatem.

Urzędy w diecezji:

• biskup (w diecezji) lub arcybiskup diecezjalny (w archidiecezji) - duchowny po święceniach biskupich zarządzający diecezją (biskup diecezjalny) lub archidiecezją (arcybiskup diecezjalny);
• biskup pomocniczy - duchowny po święceniach biskupich pomagający biskupowi lub arcybiskupowi w zarządzaniu diecezją.

Urzędy w metropolii:

• metropolita - duchowny po święceniach biskupich będący zwierzchnikiem metropolii.

Tytuły:

• po święceniach diakonatu:
  • archidiakon,
• po święceniach prezbiteratu:
  • archiprezbiter,
  • kanonik.

Stopnie:

• po święceniach diakonatu - diakon;
• po święceniach prezbiteratu:
  • ksiądz,
  • prałat;
• po święceniach biskupich:
  • biskup,
  • arcybiskup,
  • kardynał.

Ogólne tytuły:

• biskup Rzymu (papież);
• kardynałowie biskupi, prezbiterzy i diakoni (tytuł honorowy – niedający władzy poza udziałem w konklawe);
• nuncjusze apostolscy;
• patriarchowie i arcybiskupi więksi;
• prymasi, przewodniczący episkopatu;
• arcybiskupi metropolici;
• arcybiskupi (tytuł honorowy);
• biskupi;
  • biskupi diecezjalni (i zrównani z nimi: prałat terytorialny, opat terytorialny, wikariusz apostolski, prefekt apostolski i administrator apostolski (jeśli administratura jest erygowana na stałe), biskupi polowi);
  • inni biskupi (koadiutorzy, pomocniczy, tytularni);
• wikariusze;
  • wikariusze generalni;
  • wikariusze biskupi i wikariusz sądowy;
• przełożeni wyżsi instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego na prawie papieskim (również laickich);
• protonotariusze apostolscy (Familiares Jego Świątobliwości) (tytuł honorowy) i protoprezbiterzy (w Kościołach wschodnich tytuł honorowy);
• infułaci i mitraci (tytuły honorowe);
• prałaci;
• archiprezbiterzy (tytuł honorowy);
• kanonicy;
• dziekani;
• proboszczowie;
• wikariusze parafialni;
• archidiakoni (tytuł honorowy);
• protodiakoni (w Kościołach wschodnich tytuł honorowy);
• diakoni;
• subdiakoni (w Kościołach wschodnich)
• lektorzy (w Kościołach wschodnich).

Hierarchia zakonna

• generał
• prowincjał;
• opat / archimandryta (w Kościołach wschodnich);
• przeor / igumen (w Kościołach wschodnich).

Hierarchia w Kościele prawosławnym

Wśród hierarchii prawosławnej obowiązuje kolejność: patriarcha, metropolita, arcybiskup, biskup. Jedynie w przypadku Greków jest odwrotnie: zwierzchnik kościoła ma tytuł arcybiskupa, a pozostali hierarchowie są metropolitami. Tak jest w samej Grecji i na Cyprze.

Na czele hierarchii zgodnie z tradycją stoi Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola (primus inter pares łac. pierwszy wśród równych). W obecnej strukturze Kościoła prawosławnego dominują jednak lokalne Kościoły autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego.

Tradycyjna hierarchia cerkwi prawosławnych:

• Starożytne patriarchaty:
  • Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny w Konstantynopolu,
  • Patriarchat Aleksandryjski,
  • Patriarchat Antiocheński,
  • Patriarchat Jerozolimski (Matka Cerkwi),
• Autokefaliczne patriarchaty i cerkwie narodowe:
  • Patriarchat Moskiewski i całej Rosji (członek pentarchii zamiast Rzymu)
  • Serbski Kościół Prawosławny (Patriarchat Serbski)
  • Rumuński Kościół Prawosławny (Patriarchat Rumuński)
  • Bułgarski Kościół Prawosławny (Patriarchat Bułgarski)
  • Gruziński Kościół Prawosławny (Patriarchat Gruziński)
  • Kościół Cypru
  • Kościół Grecji
  • Albański Kościół Autokefaliczny
  • Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji
  • Kościół Prawosławny w Ameryce
• Cerkwie autonomiczne (wybór):
  • Autonomiczna Cerkiew Prawosławna Góry Synaj (Arcybiskupstwo Synaju)
  • Fiński Kościół Prawosławny
  • Japoński Kościół Prawosławny
  • Mołdawski Kościół Prawosławny

Hierarchia kościelna składa się ze stopni wynikających z kolejnych Święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić podstawowe stopnie hierarchii: Po święceniach wyższe (Chirotonia):

• Biskup – po święceniach biskupich,
• Prezbiter (ksiądz, kapłan) – po święceniach prezbiteriatu,
• Diakon – po święceniach diakonatu.

Po święcenia niższych (chirotesja):

• subdiakon
• lektor,

Godności biskupów:

• Patriarcha / Katolikos
• Metropolita
• Arcybiskup

Godności prezbiterów:

• Protoprezbiter
• mitrat
• Protojerej

Godności honorowe, przykładowo:

• Protodiakon,

Godności zakonne:

• Archimandryta
• Ihumen - przełożony mnichów
• Hieromnich - prezbiter będący zakonnikiem
• Archidiakon
• Hierodiakon - diakon będący zakonnikiem
• Jeśli któryś z mnichów przyjął wielką schimę, to do jego tytułu dodaje się przedrostek schi-: schidiakon, schimnich, schiihumen, schiarchimandryta, itd.

Zobacz też

• Kościelne oznaki godności
• Kościół katolicki na świecie
• Ornat
• Rezydent (ksiądz)
• Seminarium duchowne
• Stuła

Bibliografia

• Instrukcja w sprawie szat, tytułów i godeł Kardynałów, Biskupów i Prałatów niższych stopni Stolica Apostolska 1969
• Nasi księża, nasi zakonnicy, nasze siostry - Bogumił Łoziński, Ks. Krzysztof Konecki - Włocławek 1999
• Hierarchia rzymska - Czesław Stryjewski, "Książka i Wiedza", Warszawa 1963

Linki zewnętrzne

• Kościół katolicki w liczbach