Hierarchia kościelna

Hierarchia kościelna – uszeregowanie wedle zależności personalnej duchownych, a wedle niektórych kategoryzacji również świeckich. Obecnie często jest to jedynie zależność symboliczna, wynikająca z tradycji. W języku potocznym ogół wyższych duchownych w danym Kościele, zwanych hierarchami. W Kościele katolickim zwykle zalicza się papieża i kardynałów, poprzez arcybiskupów do biskupów.

Hierarchia w Kościele katolickim

Duchownych i osoby konsekrowane w Kościele katolickim obowiązuje posłuszeństwo nieumniejszające ich wolności. Odróżnia się hierarchię duchowieństwa od funkcji i godności kościelnych. Jest to podział analogiczny jak w wojsku, gdzie od stopni wojskowych (szeregowy, kapral czy generał) odróżniamy funkcje (dowódca, artylerzysta, pilot), czy też stanowiska (szef sztabu, naczelny wódz). W Kościele katolickim hierarchia kościelna składa się z trzech stopni, wynikających z kolejnych święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić trzy podstawowe stopnie hierarchii:

• biskup – po święceniach biskupich,
• prezbiter (ksiądz, kapłan) – po święceniach prezbiteratu,
• diakon – po święceniach diakonatu.

Do sprawowania większości funkcji konieczne jest posiadanie odpowiedniego stopnia hierarchii duchowieństwa, np. tylko biskup może być papieżem (jeżeli wybrany nie ma sakry biskupiej, to zostaje papieżem w momencie jej przyjęcia). Jednak istnieją wyjątki od tej reguły, np. dawniej, aby otrzymać godność kardynała w ogóle nie trzeba było być duchownym, a otrzymywali ją np. niektórzy ministrowie) obecnie prawo kanoniczne wymaga co najmniej święceń prezbiteratu).

Godności honorowe (jedynie zależność symboliczna, dawniej najczęściej prawna; ich posiadacze obdarzeni są określonymi przywilejami), przykładowo:

• kardynał
• prymas
• arcybiskup
• protonotariusz apostolski (infułat)
• prałat
• archiprezbiter
• kanonik
• archidiakon

Księża diecezjalni (czasem też zakonni) mogą być wyróżnieni przez papieża godnościami prałatów niższych stopni (honorowanymi w całym Kościele katolickim): protonotariusza apostolskiego (infułata), prałata honorowego Jego Świątobliwości i kapelana honorowego Jego Świątobliwości (prałata), a przez biskupa godnością kanonika katedralnego lub kolegiackiego, gremialnego lub honorowego oraz przywilejem noszenia rokiety i mantoletu (kanonika).

Urzędy (stanowiska) kościelne (różne formy zależności prawnej), przykładowo:

• papież – najwyższy urząd w Kościele katolickim, przysługuje mu Prymat Piotrowy
• sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej
• nuncjusz apostolski
• biskup diecezjalny
• prefekt Domu Papieskiego

Do powyższej grupy można zaliczyć stanowiska kościelne, wynikające z podziału terytorialnego Kościoła (stojący wyżej w hierarchii posiadają prawne uprawnienia kontrolne, nadzorcze, itd.) przykłady:

• metropolita – stoi na czele metropolii kościelnej
• biskup diecezjalny (stoi na czele diecezji) / opat terytorialny / wikariusz apostolski / prefekt apostolski / prałat terytorialny
  • biskup pomocniczy (wikariusz generalny lub biskupi) – pomaga biskupowi w diecezji
• dziekan – zwierzchnik dekanatu
• proboszcz – stoi na czele parafii
  • wikariusz parafialny – zastępca i pomocnik proboszcza

W Kościele władze ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są skupione w rękach papieża, metropolitów i biskupów diecezjalnych. Najwyższą funkcją kościelną jest urząd papieża. Papieżowi podlegają (według sprawowanych urzędów) kolejno: arcybiskupi metropolici, biskupi diecezjalni wraz z ich wikariuszami generalnymi i biskupimi, dziekani, proboszczowie (oraz ewentualnie rektorzy kościołów) i wikariusze parafialni. Służąc Kościołowi powszechnemu, Ojciec Święty swobodnie dysponuje Kurią Rzymską. Ojca Świętego mogą reprezentować legaci (nawet będący kardynałami), na przykład nuncjusze apostolscy - z reguły będący arcybiskupami tytularnymi. Nuncjusze są równi ambasadorom nadzwyczajnym i pełnomocnym (z reguły są dziekanami Korpusu Dyplomatycznego), którym oddaje się tyle salw armatnich co marszałkom. Odpowiednikiem premiera jest sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, natomiast pierwszeństwo wśród kardynałów ma dziekan kolegium kardynalskiego.

W wojsku hierarchia duchowieństwa jest złączona ze stopniami wojskowymi. Tak więc wikariusz ma stopień etatowy kapitana, starszy wikariusz majora, proboszcz podpułkownika lub pułkownika, dziekan pułkownika, generalny dziekan generała brygady, biskup polowy generała dywizji, nuncjusz odpowiada stopniowi generała czterogwiazdkowego (nie należy jednak rozumieć, że np. każdy biskup jest odpowiednikiem generała dywizji).

Także zgromadzenia zakonne mają określoną strukturę organizacyjną, której wzór jest następujący: najwyższy przełożony wraz z jego radą, prowincjałowie wraz z ich radami, przełożeni i pozostali członkowie domów zakonnych. Chociaż każdy zakon ma swoją własną hierarchię, podczas procesji itp. po kapłanach diecezjalnych następują zakonnicy poszczególnych zakonów męskich, a po nich siostry poszczególnych zakonów żeńskich.

Każdy z duchownych w hierarchii charakteryzuje się materialnymi oznakami swojej pozycji. Oznaką godności papieża, kardynała i biskupa jest pierścień. Papież używa białej sutanny z takim pasem i piuską. Kardynał używa szkarłatnego pasa i piuski w tym samym kolorze. Fioletowa piuska jest noszona przez biskupa, prałata terytorialnego i opata terytorialnego. Można też się spotkać z czarną piuską jako oznaką kapłana i diakona - duchownych diecezjalnych. W Kościele prawosławnym biały kłobuk z krzyżykiem jest oznaką metropolity, czarny kłobuk z krzyżykiem - arcybiskupa, a czarny kłobuk bez krzyżyka - biskupa.

Inne fakty:

• W Kościele łacińskim istotne są urzędy i tytuły umocowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego.
• Można utracić nawet stan duchowny, jednakże święcenia raz ważnie przyjęte nigdy nie tracą ważności.
• Kanon 185 stanowi: Temu, kto utracił urząd przez osiągnięcie wyznaczonego wieku albo przez przyjętą rezygnację, można przyznać tytuł emeryta.
• Zhierarchizowane w Kościele katolickim są także kościoły: bazyliki większe, bazyliki mniejsze, kościoły archikatedralne, kościoły katedralne, kolegiackie i parafialne.

Precedencja w Kościele katolickim

Schemat szat papieża, kardynała i biskupa.

Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego z 1983 r. precedencja w Kościele katolickim przedstawia się następująco:

• biskup Rzymu
• kardynałowie biskupi, prezbiterzy i diakoni (tytuł honorowy – niedający władzy poza udziałem w konklawe)
• nuncjusze apostolscy
• patriarchowie i arcybiskupi więksi
• prymasi, przewodniczący episkopatu
• arcybiskupi metropolici
• arcybiskupi (tytuł honorowy)
• biskupi
  • biskupi diecezjalni (i zrównani z nimi: prałat terytorialny, opat terytorialny, wikariusz apostolski, prefekt apostolski i administrator apostolski (jeśli administratura jest erygowana na stałe), biskupi polowi)
  • inni biskupi (koadiutorzy, pomocniczy, tytularni)
• wikariusze
  • wikariusze generalni
  • wikariusze biskupi i wikariusz sądowy
• przełożeni wyżsi instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego na prawie papieskim (również laickich)
• protonotariusze apostolscy (Familiares Jego Świątobliwości) (tytuł honorowy) i protoprezbiterzy (w Kościołach wschodnich tytuł honorowy)
• infułaci i mitraci (tytuły honorowe)
• prałaci
• archiprezbiterzy (tytuł honorowy)
• kanonicy
• dziekani
• proboszczowie
• wikariusze parafialni
• archidiakoni (tytuł honorowy)
• protodiakoni (w Kościołach wschodnich tytuł honorowy)
• diakoni
• minorzyści (subdiakoni, akolici, kantorzy, lektorzy, cerofaniusze) (w Kościołach wschodnich)

Hierarchia zakonna

• generał / protoarchimandryta (w Kościołach wschodnich)
• prowincjał
• opat / archimandryta (w Kościołach wschodnich)
• przeor / ihumen (w Kościołach wschodnich)

Hierarchia w Kościele prawosławnym

Wśród hierarchii prawosławnej obowiązuje kolejność: patriarcha, metropolita, arcybiskup, biskup. Jedynie w przypadku Greków jest odwrotnie: głowa Kościoła ma tytuł arcybiskupa, a pozostali hierarchowie są metropolitami. Tak jest w samej Grecji i na Cyprze.

Na czele hierarchii zgodnie z tradycją stoi Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola. W obecnej strukturze Kościoła prawosławnego dominują jednak lokalne Kościoły autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego, a tylko uznające jego zwierzchnictwo duchowe.

Tradycyjna hierarchia cerkwi prawosławnych:

• Starożytne patriarchaty:
  • Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny w Konstantynopolu,
  • Patriarchat Aleksandryjski,
  • Patriarchat Antiocheński,
  • Patriarchat Jerozolimski (Matka Cerkwi)
  • Patriarchat Moskiewski i całej Rosji
• Patriarchaty i cerkwie narodowe:
  • Patriarchat Gruziński,
  • Serbski Kościół Autokefaliczny,
  • Bułgarski Kościół Autokefaliczny,
  • Autokefaliczny Kościół Cypryjski,
  • Autokefaliczny Kościół Grecki,
  • Albański Kościół Autokefaliczny,
  • Autokefaliczny Kościół Prawosławny Czech i Wszystkich Ziem Słowackich,
  • Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny,
  • Amerykański Kościół Prawosławny.
• Cerkwie autonomiczne:
  • Arcybiskupstwo Synaju,
  • Kościół Finlandzki
  • Kościół Japoński

Hierarchia kościelna składa się ze stopni wynikających z kolejnych Święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić podstawowe stopnie hierarchii: Po święceniach wyższe (Chirotonia):

• Biskup – po święceniach biskupich,
• Prezbiter (ksiądz, kapłan) – po święceniach prezbiteratu,
• Diakon – po święceniach diakonatu.

Po święcenia niższych (chirotesja):

• lektor,
• kantor,
• subdiakon - najniższy stopnień, po święceniach subdiakonatu

Godności honorowe, przykładowo:

• Władyka,
• Protoprezbiter,
• Archidiakon

Zobacz też

• Kościelne oznaki godności
• Kościół katolicki na świecie
• Ornat
• Rezydent (ksiądz)
• Seminarium duchowne
• Stuła

Bibliografia

• Instrukcja w sprawie szat, tytułów i godeł Kardynałów, Biskupów i Prałatów niższych stopni Stolica Apostolska 1969
• Nasi księża, nasi zakonnicy, nasze siostry - Bogumił Łoziński, Ks. Krzysztof Konecki - Włocławek 1999
• Hierarchia rzymska - Czesław Stryjewski, "Książka i Wiedza", Warszawa 1963

Linki zewnętrzne

• Kościół katolicki w liczbach