Przejdź do zawartości

Tabun: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycja
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Nie podano opisu zmian
Ajrakap (dyskusja | edycje)
571 edycji
Funkcja sugerowania linków: dodany 1 link.
 
(Nie pokazano 40 wersji utworzonych przez 22 użytkowników)
Linia 2: Linia 2:
|nazwa = Tabun
|nazwa = Tabun
|1. grafika = Tabun-2D-skeletal.png
|1. grafika = Tabun-2D-skeletal.png
|opis 1. grafiki =
|opis 1. grafiki =
|2. grafika = Tabun-3D-balls.png
|2. grafika = Tabun-3D-balls.png
|opis 2. grafiki =
|opis 2. grafiki =
|3. grafika = Tabun-3D-vdW.png
|3. grafika =
|opis 3. grafiki =
|opis 3. grafiki =
|nazwa systematyczna = dimetylamidocyjanidofosforan etylu
|nazwa systematyczna = dimetyloamidocyjanidofosforan etylu
|inne nazwy =
|inne nazwy = gelan, trylon-83, GA
|wzór sumaryczny = C<sub>5</sub>H<sub>11</sub>N<sub>2</sub>O<sub>2</sub>P
|wzór sumaryczny = C<sub>5</sub>H<sub>11</sub>N<sub>2</sub>O<sub>2</sub>P
|inne wzory = O=P(CN)(N(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>)(OC<sub>2</sub>H<sub>5</sub>)
|inne wzory = O=P(CN)(N(CH<sub>3</sub>)<sub>2</sub>)(OC<sub>2</sub>H<sub>5</sub>)
|masa molowa = 162,13
|masa molowa = 162,13
|wygląd = bezbarwna [[ciecz]]{{r|psc}}
|wygląd = bezbarwna [[ciecz]]<ref name="psc" />
|SMILES = CCOP(=O)(C#N)N(C)C
|SMILES = CCOP(=O)(C#N)N(C)C
|numer CAS = {{CAS|77-81-6}}
|numer CAS = 77-81-6
|PubChem = {{PubChem|6500}}
|PubChem = 6500
|DrugBank =
|DrugBank =
|gęstość = 1,073
|gęstość = 1,073
|gęstość źródło = {{r|Ellison}}
|gęstość źródło = <ref name="Ellison" />
|stan skupienia w podanej g = ciecz
|stan skupienia w podanej g = ciecz
|g warunki niestandardowe =
|g warunki niestandardowe =
|rozpuszczalność w wodzie = 9,8 g/100 g
|rozpuszczalność w wodzie = 9,8 g/100 g
⚫
|rww źródło =
|rww warunki niestandardowe =
|rww warunki niestandardowe =
|inne rozpuszczalniki =
|inne rozpuszczalniki =
|temperatura topnienia = −50
|temperatura topnienia = −50
|tt źródło = {{r|Ellison}}
|tt źródło = <ref name="Ellison" />
|tt warunki niestandardowe =
|tt warunki niestandardowe =
|temperatura wrzenia = 240
|temperatura wrzenia = 240
|tw źródło = {{r|psc}}
|tw źródło = <ref name="psc" />
|tw warunki niestandardowe =
|tw warunki niestandardowe =
|temperatura krytyczna =
|temperatura krytyczna =
|tk źródło =
|tk źródło =
|ciśnienie krytyczne =
|ciśnienie krytyczne =
|ck źródło =
|ck źródło =
|kwasowość =
|logP =
|zasadowość =
|kwasowość =
|aktywność optyczna =
|zasadowość =
|lepkość =
|lepkość =
⚫
|l źródło =
|l warunki niestandardowe =
|l warunki niestandardowe =
|napięcie powierzchniowe =
|napięcie powierzchniowe =
⚫
|np warunki niestandardowe =
|punkt izoelektryczny =
|np źródło =
⚫
|np warunki niestandardowe =
|typ hybrydyzacji i VSEPR =
|układ krystalograficzny =
|układ krystalograficzny =
|moment dipolowy =
|moment dipolowy =
|moment dipolowy źródło =
|moment dipolowy źródło =
|zewnętrzne dane MSDS =
|karta charakterystyki =
|zagrożenia GHS źródło =
|zagrożenia GHS źródło =
|piktogram GHS =
|piktogram GHS = {{Piktogram GHS|?}}
|hasło GHS =
|hasło GHS =
|zwroty H =
|zwroty H =
|zwroty EUH =
|zwroty EUH =
|zwroty P =
|zwroty P =
|zagrożenia UE źródło = &nbsp;wg GESTIS<ref name = GESTIS>{{GESTIS|ZVG=490089|CAS=77-81-6|data dostępu=}}</ref>
|piktogram UE = {{Piktogram ostrzegawczy|T+}}
⚫
|zwroty R =
|zwroty S =
|NFPA 704 = {{NFPA 704|zdrowie=4|palność=2|reaktywność=1|inne=}}
|NFPA 704 = {{NFPA 704|zdrowie=4|palność=2|reaktywność=1|inne=}}
|NFPA 704 źródło =
|NFPA 704 źródło =
|temperatura zapłonu = 78
|temperatura zapłonu = 78
|tz źródło =
|tz źródło =
|tz warunki niestandardowe =
|tz warunki niestandardowe =
|temperatura samozapłonu =
|temperatura samozapłonu =
|ts źródło =
|ts źródło =
|ts warunki niestandardowe =
|ts warunki niestandardowe =
|numer RTECS =
|numer RTECS =
|dawka śmiertelna = LD<sub>50</sub> 3,7 mg/kg (szczur, doustnie); 2,5 (królik, skóra)<ref name = GESTIS/>
|dawka śmiertelna = LD<sub>50</sub> 3,7 mg/kg (szczur, doustnie); 2,5 (królik, skóra)<ref name="GESTIS" />
|inne aniony =
|pochodne =
|inne kationy =
⚫
|pochodne ? =
|? =
|podobne związki = [[sarin]], [[soman]], [[cyklosarin]]
|podobne związki = [[sarin]], [[soman]], [[cyklosarin]]
|commons =
|commons = Category:Tabun
|wikisłownik = tabun
|wikisłownik = tabun
}}
}}
'''Tabun''' – nazwa handlowa dimetylamidocyjanidofosforanu etylu, [[związki fosforoorganiczne|fosforoorganicznego związku chemicznego]] stosowanego głównie jako [[bojowy środek trujący]] z grupy paralityczno-drgawkowych. Zgodnie z rezolucją [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]] nr 687 został zaklasyfikowany jako [[broń masowego rażenia]]. Jego produkcja jest pod ścisłą kontrolą, a składowanie zakazane w myśl [[Konwencja o zakazie broni chemicznej|Konwencji o zakazie broni chemicznej]].
'''Tabun''' – nazwa handlowa ''dimetyloamidocyjanidofosforanu etylu'', [[związki fosforoorganiczne|fosforoorganicznego związku chemicznego]] stosowanego głównie jako [[bojowy środek trujący]] z grupy paralityczno-drgawkowych z [[związki szeregu G|szeregu G]]. Zgodnie z rezolucją [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]] nr 687 został zaklasyfikowany jako [[broń masowego rażenia]]. Jego produkcja jest pod ścisłą kontrolą, a składowanie zakazane w myśl [[Konwencja o zakazie broni chemicznej|Konwencji o zakazie broni chemicznej]].


Tabun znany jest także jako gelan, trylon-83, oraz gaz GA. Oznaczenie GA było stosowane przez [[Niemcy|Niemców]] w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. G – było skrótem grupy środków paraliżująco drgawkowych do których zaliczano m.in: [[sarin]] (GB), [[soman]] (GD) i [[cyklosarin]] (GF). Wspólną cechą wszystkich bojowych środków trujących z grupy G jest ich brązowa barwa, oraz to że są one w temperaturze pokojowej łatwo lotnymi [[ciecz]]ami.
Tabun znany jest także jako gelan, trylon-83 oraz GA. Oznaczenie GA było stosowane przez Niemców w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]]. G było [[skrótowiec|skrótowcem]] grupy środków paralityczno-drgawkowych, do których zaliczano, między innymi, [[sarin]] (GB), [[soman]] (GD), [[etylosarin]] (GE) i [[cyklosarin]] (GF). Wspólną cechą wszystkich bojowych środków trujących z grupy G jest ich brązowa barwa oraz to, że są one w temperaturze pokojowej łatwo [[Lotność (ciecz)|lotnymi cieczami]].


Tabun po rozproszeniu go w formie [[aerozol]]u w powietrzu, np. z [[samolot]]u, opada szybko na dół, a powstające opary "ścielą" się, zalegając w zagłębieniach w ziemi. Wdychany poraża szybko [[układ nerwowy]] człowieka, co objawia się najpierw gwałtownymi drgawkami całego ciała i prowadzi do zgonu. [[Stężenie śmiertelne]] (LC50) wynosi dla ludzi 150&nbsp;mg/m<sup>3</sup>. [[Odtrutka|Odtrutką]] jest szybko podana [[atropina]], [[diazepam]] i [[oksymy]] np. [[pralidoksyna]], [[obidoksym]] czy też [[azoksym]].
Tabun po rozproszeniu go w formie [[aerozol]]u w powietrzu, na przykład z samolotu, opada szybko na dół, a powstające opary „ścielą&nbsp;się”, zalegając w zagłębieniach w ziemi. Wdychany poraża szybko [[układ nerwowy]] człowieka, co objawia się najpierw gwałtownymi drgawkami całego ciała i prowadzić może do zgonu. [[Stężenie śmiertelne]] (LC50) wynosi dla ludzi 150&nbsp;mg/m³. [[Odtrutka]]mi są szybko podane [[atropina]], [[diazepam]] i [[oksymy]] ([[pralidoksym]], [[obidoksym]], [[azoksym]]).


== Historia i otrzymywanie ==
== Historia i otrzymywanie ==
{{Dopracować|sekcja|źródła=2014-06}}
Tabun został otrzymany przypadkowo w 1936 r., przez niemieckiego chemika [[Gerhard Schrader|Gerharda Schradera]], pracującego w firmie [[Bayer AG|Bayer]] w [[Wuppertal|Elberfeld]] nad zastosowaniem organicznych [[Fosforowodór|fosfin]] jako [[Herbicydy|herbicydów]] i [[Pestycydy|pestycydów]]. W czasie II wojny światowej Niemcy produkowali tabun w zakładach w [[Brzeg Dolny|Brzegu Dolnym]]. Fabryka w Brzegu Dolnym była formalnie własnością [[Anorgana GmbH]]. Fabryka rozpoczęła produkcję na pełną skalę w 1942 r. Po wyprodukowaniu ok. 12&nbsp;000 [[tona|ton]] tabunu została ona zbombardowana przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]] i nie wznowiła już produkcji. Po wojnie resztki instalacji do produkcji tabunu zostały zarekwirowane i przewiezione w nieznane miejsce w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]].
Tabun został otrzymany przypadkowo w 1936 roku przez niemieckiego chemika [[Gerhard Schrader|Gerharda Schradera]], pracującego w firmie [[IG Farben]] w [[Wuppertal|Elberfeld]] nad zastosowaniem organicznych [[Fosfiny|fosfin]] jako [[Herbicydy|herbicydów]] i [[Pestycydy|pestycydów]]<ref name="Tomasz Bonek2021" />. W czasie II wojny światowej Niemcy produkowali tabun w zakładach w [[Brzeg Dolny|Brzegu Dolnym]] (niem. Dyhernfurth), które były formalnie własnością tego samego koncernu a działały pod nazwą [[Anorgana GmbH]]. Jak ustalił reporter i dokumentalista [[Tomasz Bonek]] w książce „Chemia śmierci. Zbrodnie w najtajniejszym obozie III Rzeszy” fabrykę zakładał i nią kierował dr [[Otto Ambros]], odpowiedzialny również za budowę i funkcjonowanie obozu [[Auschwitz III]] w Monowicach i niemieckich zakładów produkujących tam syntetyczny kauczuk<ref name="Tomasz Bonek2020" />. Anorgana rozpoczęła w Brzegu Dolnym produkcję na pełną skalę w 1942 roku. Po wyprodukowaniu około 12 tysięcy ton tabunu została ona przechwycona przez nacierającą [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]]. Po wojnie instalacje do produkcji tabunu zostały zarekwirowane i przewiezione do Bekietowki, nieopodal Stalingradu w [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]].


Produkcja bojowych środków trujących z serii G (paraliżująco-drgawkowych) została formalnie zabroniona na mocy umowy między ZSRR, [[Stany Zjednoczone|USA]] i [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]]. Powojenne niemieckie zapasy tabunu zostały komisyjnie zatopione w [[Ocean Atlantycki|Atlantyku]]. Tabun jest najprostszym i najłatwiejszym w produkcji bojowym środkiem trującym z grupy G i dlatego kraje, które decydują się na rozpoczęcie tajnych programów tworzenia broni chemicznej, zazwyczaj zaczynają właśnie od niego.
Produkcja bojowych środków trujących z serii G (paralityczno-drgawkowych) została formalnie zabroniona na mocy umowy między ZSRR, Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Powojenne niemieckie zapasy tabunu zostały komisyjnie zatopione w Atlantyku. Tabun jest najprostszym i najłatwiejszym w produkcji bojowym środkiem trującym z grupy G i dlatego kraje, które decydują się na rozpoczęcie tajnych programów tworzenia broni chemicznej, zazwyczaj zaczynają właśnie od niego.


Podejrzewa się, że tabun był m.in. stosowany w czasie [[Wojna iracko-irańska|wojny iracko-irańskiej]].
Podejrzewa się, że tabun był stosowany w czasie [[Wojna iracko-irańska|wojny iracko-irańskiej]].


== Przypisy ==
== Przypisy ==
<references>
{{Przypisy-lista|1=
* <ref name="psc">{{PSChem|strony=397}}</ref>
<ref name="Ellison">{{Ellison2008|strony=19}}</ref>
* <ref name="Ellison">{{Ellison2008|strony=19}}</ref>
<ref name="GESTIS">{{GESTIS|ZVG=490089|data dostępu=|nazwa=Dimethylamidoethoxyphosphoryl cyanide}}</ref>
<ref name="psc">{{PSChem|strony=397}}</ref>
}}
<ref name="Tomasz Bonek2020">{{cytuj |autor = Tomasz Bonek |tytuł = Zaginione zloto Hitlera. Bezpieka PRL na tropie skarbu Festung Breslau |data = 2020 |data dostępu = 2022-01-16 |isbn = 978-83-240-5683-5 |miejsce = Kraków |wydawca = Znak Horyzont |oclc = 1153275225}}</ref>
<ref name="Tomasz Bonek2021">{{cytuj |autor = Tomasz Bonek |tytuł = Chemia śmierci. Zbrodnie w najtajniejszym obozie III Rzeszy |data = 2021 |isbn = 978-83-240-7945-2 |wydanie = I |miejsce = Kraków |oclc = 1262767942}}</ref>
</references>

{{Kontrola autorytatywna}}


[[Kategoria:Nitryle]]
[[Kategoria:Nitryle]]
[[Kategoria:Związki szeregu G]]
[[Kategoria:Związki szeregu G]]
[[Kategoria:Związki fosforoorganiczne]]

[[ar:التابون]]
[[be:Табун, хімічная зброя]]
[[bg:Табун]]
[[cs:Tabun]]
[[de:Tabun]]
[[el:Ταμπούν]]
[[en:Tabun (nerve agent)]]
[[es:Tabún]]
[[fa:تابون (عامل اعصاب)]]
[[fr:Tabun]]
[[ko:타분]]
[[hr:Tabun]]
[[it:Tabun]]
[[hu:Tabun]]
[[nl:Tabun]]
[[ja:タブン]]
[[no:Tabun]]
[[pt:Tabun]]
[[ro:Tabun]]
[[ru:Табун (химическое оружие)]]
[[sl:Tabun]]
[[fi:Tabuuni]]
[[sv:Tabun]]
[[tr:Tabun]]
[[zh:塔崩]]

Aktualna wersja na dzień 10:41, 13 maj 2024

Tabun
Ogólne informacje
Wzór sumaryczny

C5H11N2O2P

Inne wzory

O=P(CN)(N(CH3)2)(OC2H5)

Masa molowa

162,13 g/mol

Wygląd

bezbarwna ciecz[1]

Identyfikacja
Numer CAS

77-81-6

PubChem

6500

Podobne związki
Podobne związki

sarin, soman, cyklosarin

Jeżeli nie podano inaczej, dane dotyczą
stanu standardowego (25 °C, 1000 hPa)
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Tabun – nazwa handlowa dimetyloamidocyjanidofosforanu etylu, fosforoorganicznego związku chemicznego stosowanego głównie jako bojowy środek trujący z grupy paralityczno-drgawkowych z szeregu G. Zgodnie z rezolucją ONZ nr 687 został zaklasyfikowany jako broń masowego rażenia. Jego produkcja jest pod ścisłą kontrolą, a składowanie zakazane w myśl Konwencji o zakazie broni chemicznej.

Tabun znany jest także jako gelan, trylon-83 oraz GA. Oznaczenie GA było stosowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. G było skrótowcem grupy środków paralityczno-drgawkowych, do których zaliczano, między innymi, sarin (GB), soman (GD), etylosarin (GE) i cyklosarin (GF). Wspólną cechą wszystkich bojowych środków trujących z grupy G jest ich brązowa barwa oraz to, że są one w temperaturze pokojowej łatwo lotnymi cieczami.

Tabun po rozproszeniu go w formie aerozolu w powietrzu, na przykład z samolotu, opada szybko na dół, a powstające opary „ścielą się”, zalegając w zagłębieniach w ziemi. Wdychany poraża szybko układ nerwowy człowieka, co objawia się najpierw gwałtownymi drgawkami całego ciała i prowadzić może do zgonu. Stężenie śmiertelne (LC50) wynosi dla ludzi 150 mg/m³. Odtrutkami są szybko podane atropina, diazepam i oksymy (pralidoksym, obidoksym, azoksym).

Historia i otrzymywanie[edytuj | edytuj kod]

Tabun został otrzymany przypadkowo w 1936 roku przez niemieckiego chemika Gerharda Schradera, pracującego w firmie IG Farben w Elberfeld nad zastosowaniem organicznych fosfin jako herbicydów i pestycydów[4]. W czasie II wojny światowej Niemcy produkowali tabun w zakładach w Brzegu Dolnym (niem. Dyhernfurth), które były formalnie własnością tego samego koncernu a działały pod nazwą Anorgana GmbH. Jak ustalił reporter i dokumentalista Tomasz Bonek w książce „Chemia śmierci. Zbrodnie w najtajniejszym obozie III Rzeszy” fabrykę zakładał i nią kierował dr Otto Ambros, odpowiedzialny również za budowę i funkcjonowanie obozu Auschwitz III w Monowicach i niemieckich zakładów produkujących tam syntetyczny kauczuk[5]. Anorgana rozpoczęła w Brzegu Dolnym produkcję na pełną skalę w 1942 roku. Po wyprodukowaniu około 12 tysięcy ton tabunu została ona przechwycona przez nacierającą Armię Czerwoną. Po wojnie instalacje do produkcji tabunu zostały zarekwirowane i przewiezione do Bekietowki, nieopodal Stalingradu w ZSRR.

Produkcja bojowych środków trujących z serii G (paralityczno-drgawkowych) została formalnie zabroniona na mocy umowy między ZSRR, Stanami Zjednoczonymi i Wielką Brytanią. Powojenne niemieckie zapasy tabunu zostały komisyjnie zatopione w Atlantyku. Tabun jest najprostszym i najłatwiejszym w produkcji bojowym środkiem trującym z grupy G i dlatego kraje, które decydują się na rozpoczęcie tajnych programów tworzenia broni chemicznej, zazwyczaj zaczynają właśnie od niego.

Podejrzewa się, że tabun był stosowany w czasie wojny iracko-irańskiej.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Podręczny słownik chemiczny, Romuald Hassa (red.), Janusz Mrzigod (red.), Janusz Nowakowski (red.), Katowice: Videograf II, 2004, s. 397, ISBN 83-7183-240-0.
  2. ↑ a b D. Hank Ellison, Handbook of Chemical and Biological Warfare Agents, wyd. 2, Boca Raton: CRC Press, 2008, s. 19, ISBN 978-0-8493-1434-6 (ang.).
  3. ↑ Dimethylamidoethoxyphosphoryl cyanide, [w:] GESTIS-Stoffdatenbank, Institut für Arbeitsschutz der Deutschen Gesetzlichen Unfallversicherung, ZVG: 490089 (niem. • ang.).
  4. ↑ Tomasz Bonek, Chemia śmierci. Zbrodnie w najtajniejszym obozie III Rzeszy, wyd. I, Kraków 2021, ISBN 978-83-240-7945-2, OCLC 1262767942.
  5. ↑ Tomasz Bonek, Zaginione zloto Hitlera. Bezpieka PRL na tropie skarbu Festung Breslau, Kraków: Znak Horyzont, 2020, ISBN 978-83-240-5683-5, OCLC 1153275225 [dostęp 2022-01-16].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tabun&oldid=73765665”