Кофе
Кофе диэн аан дойдуга киэҥник тарҕаммыт сэргэхситэр утах. Кофе үүнээйитин буспут сиэмэлэриттэн оҥоhуллар. Кофены бастаан IX үйэҕэ Этиопияҕа иhэр буолбуттара. Этиопияттан кофе салҕыы Хоту Африка уонна Чугас Илин дойдуларыгар тарҕаммыта. Мусулмааннартан Эуропаҕа кэлбитэ. Онтон Америка дойдуларыгар. Бүгүн кофе аан дойдуга саамай иhиллэр утахтартан биирдэстэрэ буолар.
Кофе үүнээйитэ хас да көрүҥнээх (бары Coffea бииhигэр киирэллэр). Икки саамай тарҕаммыт көрүҥэ: Coffea canephora (атын аата Coffea robusta) уонна Coffea arabica. Соҕуруу Америкаҕа, Соҕуруулуу-Илин Азияҕа уонна Африкаҕа үүннэрэллэр.