Саха Сирэ: Барыллар ыккардыларынааҕы ураты

PopQty= 964995 330686

| PopCtDate=20182021|

OfLangs=[[НууччаСаха тыла]], [[СахаНуучча тыла]]|

HeadNm=[[Николаев Айсен Сергеевич | Айсен Николаев]]

'''Саха Сирэ''', [https://sakhatyla.ru/translate?q=сорумдьу сорумдьу] аата '''Саха Өрөспүүбүлүкэтэ''' ({{lang-ru|Республика Саха (Якутия)}}), [[Арассыыйа| Арассыыйа Федерациятын]] субъега буолар. [[1851]] с. ''Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа'' диэн ааттанан тэриллибитэ. [[КулунМуус тутарустар 27]] күнүгэр [[1922]] с. [[Саха АССР]] тэриллибитэ. [[Ахсынньы 28]] күнүгэр [[1991]] с. Саха ССР, [[1992]] с. кулун тутар 27 күнүттэн — Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.

Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — [[Арассыыйа өрөспүүбүлүкэлэрэ|Арассыыйа Федерациятын]] саамай улахан субъега. Нунавут [[Канада]] — кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.

Саха Сирин саамай улахан иэннээх хайата — [[Үөһээ Дьааҥы сис хайата|Верхоянскай сис хайата]]. Өлүөнэ өрүһү сэргэлэһэ турар, Охотскай муораттан Лаптев муоратыгар дылы ханньары сурааһыны хаалларар.

[[Черскэй хайалара|Черскай сис хайата]] Верхоянскай сис хайатын илин өттүгэр баар. [[Победа хайа|Пик Победа]] — Саха Сирин саамай үрдүкү (3147 м.) өргөһө турар. Иккис саамай улахан өргөс — [[Муус Хайа|Муус Хайа өргөһө]] 3011 м. үрдэллээх.

Саха Сирин олохтоохторун ахсаана '''962996 835243''' <ref>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2017.xls</ref> киһи (20162023). Куораттарга олорор дьон — '''6467,309''' % (20022022) Нэһилиэнньэ чиҥэтэ '''0,332''' киһи/км². Инньэ гынан, Саха Сиригэр дьон олорор чиҥэтэ Россия регионнарыттан саамай кыра.

|style="text-align: left"|[[Эр киһи|Эр киhи]]

== Дьаһалталарынан уонна сирдэринэн (территорияларынан) араарыыараарыыы ==

! Код [[ЗКАТО]]ОКАТО

! Киин Улуус<br/> куораткиинэ

| align=right| 90,10022

| align=right|0,1

| align=center | [[Үрүҥ хайаХайа (бөһүөлэк)|Үрүҥ Хайа]]

| [[Аллайыаха улууһа|Аллайыаха улууhа]]

| align=center | [[ЧокурдахЧокуурдаах]]

| align=center | [[АмгаАмма (улуус киинэ)|Амма]]

| [[Анаабыр улууһа|Анаабыр улууhа]]

| align=center | [[СаскилахСааскылаах]]

| align=center | [[ТиксиТиксии]]

| [[Горнай улууһа|Горнай улууhа]]

| align=center | [[БердігестяхБэрдьигэстээх]]

| align=center | [[ЖиганськЭдьигээн (улуус киинэ)|Эдьигээн]]

| align=center | [[СангарСангаар]]

| align=center | [[ЛенськЛиэнскэй|Ленскэй]]

| align=center | [[Мирний (Якутія)|МирнийМирнэй]]

| align=center | [[НамцыНам (улуус киинэ)|Нам]]

| [[Нүөрүҥгүрү улууһа|Нүөрүҥгүрү улууhа]]

| align=center | [[НерюнгріНүөрүҥгүрү]]

| [[Аллараа Халыма улууһа|Аллараа Халыма улууhа]]

| align=center | [[Черський (Якутія)|ЧерськийЧерскэй]]

| align=center | [[НюрбаНьурба]]

| align=center | [[Усть-НераӨймөкөөн (Өймөкөөн улууһа)|Өймөкөөн]]

| align=center | [[ОленьокӨлөөн нэһилиэгэ (селоӨлөөн улууһа)|ОленьокӨлөөн]]

| align=center | [[ОльокмінськӨлүөхүмэ (куорат)|Өлүөхүмэ]]

| align=center | [[СередньоколимськОрто Халыма]]

| align=center | [[СунтарСунтаар]]

| align=center | [[ИтикЫтык-КюйольКүөл (Таатта улууһа)|Ытык-Күөл]]

| align=center | [[Хандига (селище)|ХандигаХаандыга]]

| align=center | [[БорогонциБороҕон нэһилиэгэ (Уус-Алдан улууһа)|Бороҕон]]

| align=center | [[УстьУсс-МаяМайа]]

| align=center | [[Усуйаана|Депутатський]]

| align=center | [[Покровськ (Якутія)|ПокровськХаҥалас]]

| align=center | [[ЧурапчаЧурапчы]]

| align=center | [[БатагайБаатаҕай-АлитаАлыыта]]

[[Уопсай регион бородууктата|Уопсай региональнай бородуукта]] [[2019|20ц3]] сыллаахха 12,13 трлн. солксолкуобай этэ. Киһиэхэ аахтахха Россия субъектарыттан сэттис миэстэ этэ (хас киһи аайы 12,133 млн. солк) . Структуратынан көрдөххө 45,2% промышленность, атыы-эргиэн өттүгэр 9,3%, тутууга 8,1%, сибээс 5,6% уонна тыа хаһаайыстыбатыгар 3,9% ылар эбит, атын эйгэлэргэ 28,5% ааҕыллар эбит [http://www.protown.ru/russia/obl/articles/7409.html Саха Сирин экономикатын кылгас характеристиката (нуучч.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130814081604/http://protown.ru/russia/obl/articles/7409.html |date=2013-08-14 }}.

[[Транспорт]] суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, [[аутомобилмассыына]] (бастатан туран [[Амур-Якутскай«Өлүөнэ» магистраль(магистрал суол)]]) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир [[тимир суол]] линията тутуллан эрэр. [[Аллараа Бэстээх]]хэ дылы тимир суол учаастага өссө да тутулла турар (официальнайдык 2011 сыл балаҕан ыйыгар аһыллыбыта), үлэ ноҕурууската саҕалана илик. Билигин [[Өлүөнэ]] өрүс нөҥүө массыына суолун кытта дьүөрэлэспит муоста тутуллуутун, ону тэҥэ тимир суолу салҕыы [[Муома улууһа|Муомаҕа]], [[Магаданскай уобалас|Магадаҥҥа]] дылы тутуутун боппуруостара быһаарылла тураллар. Саха Сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр Эльгинскай чох хостуур сирин [[БАМ]]ы кытта холбуур Улак-Эльга тупик тимир суола тутуллан бүтэн эрэр.

Саха Сиригэр [[Туризм|туризмы]] сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары [[Өлүөнэ|Өлүөнэ өрүс]] устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан [[Өлүөнэ остуолбаларатуруук хайалара]] баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга [[чубуку|чубукуну]] эҥин бултаталлар.

* [[Кондаков Николай Алексеевич]] (1920-1979) -— Сэбиэскэй Сойуус Геройа.

* [http://www.sakha.gov.ru/ Саха Республикатын официаллык сервера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110222084119/http://www.sakha.gov.ru/ |date=2011-02-22 }}

* [http://www.sakha.ru/ Республика портала] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050122034328/http://sakha.ru/ |date=2005-01-22 }}

* [http://www.tur.samara.ru/cgi-bin/allrussia/index.pl?act=reg&id=14& Республика Саха (Якутия). Справочник административно-территориального деления на 1.01.2005 г. — каталог] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070312013348/http://www.tur.samara.ru/cgi-bin/allrussia/index.pl?act=reg&id=14& |date=2007-03-12 }}

<br />{{Арассыыйа Федерациятын субъектара}}

<br />{{Дальневосточнай федеральнай уокурук}}

<br />{{Түүр дойдулара}}