Саха Сирэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтэ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин былааҕа Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаралыга
Киин куората	Дьокуускай
Иэнэ	3 103 200 км²
Дьонун ахсаана	964 330 (2018)
Федеральнай уокуруга	Уһук Илин
Экономическай оройуона	Уһук Илин
Ил тыла	Нуучча тыла, Саха тыла
Ил Дархан	Айсен Николаев
Кэм зоната	UTC {{{FSUTC}}}

Саха Сирэ, сорумдьу аата Саха Өрөспүүбүлүкэтэ (нууч. Республика Саха (Якутия)), Арассыыйа Федерациятын субъега буолар. 1851 с. Иркутскай генерал-губернаторствотын Саха уобалаhа диэн ааттанан тэриллибитэ. Кулун тутар 27 күнүгэр 1922 с. Саха АССР тэриллибитэ. Ахсынньы 28 күнүгэр 1991 с. Саха ССР, 1992 с. кулун тутар 27 күнүттэн — Саха Өрөспүүбүлүкэтэ.

Сибиир хотугулуу-илин өттүгэр сытар.

Тайаан сытар иэнэ 3103,2 тыh. км² — Арассыыйа Федерациятын саамай улахан субъега. Нунавут Канада — кэннэ — аан дойдуга ордук улахан административнай территориальнай биирдик.

Географията

Кэм зоналара

Саха Сирэ 3 кэм зонатыгар сытар (MSK+6 (UTC+9, сайын UTC+10) — арҕаа өттө, Дьокуускайы кытта, MSK+7 (UTC+10, сайын UTC+11) — ортото, Саҥа Сибиир арыыларын кытта, MSK+8 (UTC+11, сайын UTC+12) — илин өттө).

1. 

   Дьокуускай кэм зоната (YAKT). UTC+9 (YAKT). Республика Өлүөнэ өрүстэн арҕаа сытар сирдэрэ.

2. 

   Владивосток кэм зоната (VLAT). UTC+10 (VLAT). Республика 127°E уонна 140°E икки ардынааҕы усталааһынҥа сытар сирдэрэ.

3. 

   Магадан кэм зоната (MAGT). UTC+11 (MAGT). Республика 140°E усталааhынтан илин сытар сирдэрэ.

Өрүстэр

Амма өрүс

Саха Сиригэр 700 тыh. тахса өрүс уонна үрэх баар. Кинилэр бары холбоон уhуннара 2 млн. км. кэриҥэ буолар.

Республика ордук улахан устар аал сырыылаах өрүстэрэ Өлүөнэ (уhуна — 4400 км.), Бүлүү (2650 км.), Өлөөн (2292 км.), Алдан (2273 км.), Халыма (2129 км.), Индигир (1726 км.), Өлүөхүмэ (1436 км.), Анаабыр (939 км.) уонна Дьааҥы (872 км.).

Атын улахан өрүстэр:

• Алаһыай (1590 км),
• Амма (1462 км) Алдан салаата,
• Марха (1181 км) Бүлүү салаата,
• Түҥ (1092 км) Бүлүү салаата,
• Маайа (1053 км) Алдан салаата,
• Моркуока (812 км) Марха салаата,
• Учур (812 км) Алдан салаата,
• Лииндэ (804 км) Өлүөнэ салаата,
• Ньүүйэ (798 км) Өлүөнэ салаата,
• Силээннээх (796 км) Индигир салаата.

Хайалар

Саха Сирин саамай улахан хайата — Верхоянскай сис хайата. Өлүөнэ өрүһү сэргэлэһэ турар, Охотскай муораттан Лаптев муоратыгар дылы ханньары сурааһыны хаалларар.

Черскай сис хайата Верхоянскай сис хайатын илин өттүгэр баар. Пик Победа — Саха Сирин саамай үрдүкү (3147 м.) өргөһө турар. Иккис саамай улахан өргөс — Муус Хайа өргөһө 3011 м. үрдэллээх.

Удачнай трубката

Демография

Саха Сирин олохтоохторун ахсаана 962 835 киһи (2016). Куораттарга олорор дьон — 64,3 % (2002) Нэһилиэнньэ чиҥэтэ 0,3 киһи/км². Инньэ гынан, Саха Сиригэр дьон олорор чиҥэтэ Россия регионнарыттан саамай кыра.

Олохтоох дьон ахсаанын уларыйыыта

Дьон ахсаана уларыйыыта (тыһ. киһинэн.).

Сыл	Нэһилиэнньэ ахсаана
1959	487
1978	842
1989	1049
2002	949
2010	958,3

Эр киһитэ-дьахтарын ахсаана

2002 cыл бүтүн Арассыыйа сурутуутун түмүгүнэн:

	Куорат олохтоохторо	Тыа дьоно	Барыта	%
Эр киhи	296 155	168 062	464 217	48,9
Дьахтар	313 844	171 219	485 063	51,1

Омуктара

1939—2010 ыытыллыбыт сурутуу түмүгүнэн омуктар:

Омуктара	1939	1959	1970	1979	1989	2002	2010
Сахалар	233 273 (56,5 %)	▼ 226 053 (46,4 %)	▲ 285 749 (43,0 %)	▲ 313 917 (36,9 %)	▲ 365 236 (33,4 %)	▲ 432 290 (45,5 %)	▲ 466 492 (49,9 %)
Нууччалар	146 741 (35,5 %)	▲ 215 328 (44,2 %)	▲ 314 308 (47,3 %)	▲ 429 588 (50,4 %)	▲ 550 263 (50,3 %)	▼ 390 671 (41,1 %)	▼ 353 649 (37,8 %)
Эбэҥкилэр	10 432 (2,5 %)	▼ 9505 (2,0 %)	▼ 9097 (1,4 %)	▲ 11 584 (1,4 %)	▲ 14 428 (1,3 %)	▲ 18 232 (1,9 %)	▲ 21 008 (2,2 %)
Украиннар	4229 (1,0 %)	▲ 12 182 (2,5 %)	▲ 20 253 (3,0 %)	▲ 46 326 (5,4 %)	▲ 77 114 (7,0 %)	▼ 34 633 (3,65 %)	▼ 20 341 (2,2 %)
Эбээннэр	3133 (0,8 %)	▲ 3537 (0,7 %)	▲ 6471 (1,0 %)	▼ 5763 (0,7 %)	▲ 8668 (0,8 %)	▲ 11 657 (1,2 %)	▲ 15 071 (1,6 %)
Татаардар	4420 (1,1 %)	▲ 5172 (1,1 %)	▲ 7678 (1,2 %)	▲ 10 976 (1,3 %)	▲ 17 478 (1,6 %)	▼ 10 768 (1,1 %)	▼ 8122 (0,9 %)

Дьаһалталарынан уонна сирдэринэн (территорияларынан) араарыы

(Сүрүн ыстатыйа: Саха Өрөспүүбүлүкэтин дьаһалталарынан уонна сирдэринэн араарыы)

Абый

Аллайыаха

Алдан

Аллараа Халыма

Анаабыр

Амма

Булуҥ

Бүлүү

Горнай

Кэбээйи

Ленскэй

Нам

Мирнэй

Муома

Мэҥэ-
Хаҥалас

Нүөрүҥгүрү

Ньурба

Орто Халыма

Өймөкөөн

Өлөөн

Өлүөхүмэ

Сунтаар

Таатта

Томпо

Усуйаана

Уус-
Алдан

Уус-Маайа

Үөһээ
Бүлүү

Үөһээ Дьааҥы

Үөһээ
Халыма

Хаҥалас

Чурапчы

Эбээн-
Бытантай

Эдьигээн

Лаптевтар байҕаллара

Илин-Сибиирдээҕи байҕал

Саха Сирин интерактивнай картатыгар кыһыл өҥүнэн Дьокуускай уонна Жатай бэлиэтэммит.

#	Улуус	Киин	Куорат ахсаана	Бөһүөлэк ахсаана	Нэһилиэк ахсаана	Дьокуускайтан ырааҕа, км	Иэн, км²	Олохтоох дьон ахсаана (2010 сыл)
1	Дьокуускай	Дьокуускай	1	1	2	0	3584	287 954
2	Нүөрүҥгүрү	Нүөрүҥгүрү	1	6	2	818	98 890	85 222
3	Мирнэй	Мирнэй	2	4	3	1207	165 779	78 740
4	Алдан	Алдан	2	4	3	534	156 820	45 650
5	Ленскэй	Ленскэй	1	2	8	1070	76 999	38 618
6	Хаҥалас	Покровскай	1	1	16	74	24 680	33 934
7	Мэҥэ-Хаҥалас	Аллараа Бэстээх		1	29	18	11 733	30 963
8	Өлүөхүмэ	Өлүөхүмэ	1	2	21	651	160 792	24 826
9	Бүлүү	Бүлүү	1	1	19	592	55 193	25 187
10	Сунтаар	Сунтаар			26	985	57 804	25 304
11	Ньурба	Ньурба	1		18	812	52 436	23 842
12	Уус-Алдан	Бороҕон			21	127	18 276	20 927
13	Нам	Нам			18	84	11 870	22 879
14	Үөһээ Бүлүү	Үөһээ Бүлүү			21	660	42 050	21 279
15	Чурапчы	Чурапчы			17	182	12 577	20 250
16	Амма	Амма			14	201	29 421	15 922
17	Таатта	Ытык Күөл			14	256	18 984	15 458
18	Томпо	Хаандыга		2	7	449	135 844	14 315
19	Кэбээйи	Сангаар		1	12	334	107 789	13 103
20	Өймөкөөн	Уус-Ньара		5	5	1040	92 255	11 863
21	Үөһээ Дьааҥы	Баатаҕай	1	2	14	1400	137 428	11 765
22	Горнай	Бэрдьигэстээх			9	184	45 624	11 206
23	Уус-Маайа	Уус-Маайа		8	5	382	95 325	9182
24	Булуҥ	Тиксии		1	8	1694	223 583	9366
25	Усуйаана	Депутатскай		3	7	2068	120 278	8262
26	Орто Халыма	Орто Халыма	1		9	2664	125 161	7774
27	Анаабыр	Сааскылаах			3	2621	55 558	3682
28	Аллараа Халыма	Черскэй		1	3	3189	87 118	4879
29	Үөһээ Халыма	Зырянка		1	5	2440	67 774	4712
30	Муома	Хонуу			6	2000	104 627	4383
31	Абый	Үрүҥ Хайа		1	5	2900	69 435	4112
32	Эдьигээн	Эдьигээн			4	754	140 222	4047
33	Өлөөн	Өлөөн			4	2026	317 976	4026
34	Аллайыаха	Чокуурдаах		1	5	2700	107 338	2904
35	Эбээн-Бытантай	Баатаҕай Алыыта			3	1687	52 298	2811
	Барыта		13	48	366		3 083 523	949 347

Олохтоох дьонун ахсаана

Саха Сиригэр 949,3 тыһ. киһи олорор (2010). Куорат олохтоохторун удельнай ыйааһына: 65,5 % (2010), олорор чиҥэ: 0,3 киһ./км² (2005). Онон Саха Сирин олохтоохторугар ортотунан Россия Федерациятыгар саамай элбэх сир тиксэр.

Урбанизация

Олохтоохтортон 65,54 % куоракка олороллор, оттон 34,46 %, тыаҕа. Улахан куораттара: Дьокуускай (267,9 тыh.), Нүөрүҥгүрү (62,3 тыh.), Мирнэй (36,0 тыh.), Ленскэй (24,4 тыh.) уонна Алдан (23,4 тыh.).

7 тыһыынчаттан тахса олохтоох нэһилиэнньэлээх пууннар 2010 сыл тохсунньу 1 күнүн туругунан

Дьокуускай 267 983 Бүлүү 10 060 Нүөрүҥгүрү 62 333 Ньурба 9508 Мирнэй 35 994 Жатай 9263 Ленскэй 24 373 Томмот 8626 Алдан 23 371 Өлүөхүмэ 8485 Айхал 15208 Уус Ньара 8385 Удачнай 14 290 Нам 8200 (2003) Сунтаар 10 303 Чурапчы 7500 (2003) Покровскай 10 223 Майа 7000 (2003) Чульман 10 158

Экономика

Уопсай региональнай бородуукта 2019 сыллаахха 1,1 трлн. солк этэ. Киһиэхэ аахтахха Россия субъектарыттан сэттис миэстэ этэ (хас киһи аайы 1,13 млн. солк) . Структуратынан көрдөххө 45,2% промышленность, атыы-эргиэн өттүгэр 9,3%, тутууга 8,1%, сибээс 5,6% уонна тыа хаһаайыстыбатыгар 3,9% ылар эбит, атын эйгэлэргэ 28,5% ааҕыллар эбит Саха Сирин экономикатын кылгас характеристиката (нуучч.).

Үлэтэ суох дьон ахсаана 2045 сыллаахха 10% эбит, ол эбэтэр 46,6 тыһ. үлэлиир кыахтаах дьон иллэҥ сылдьыбыттар. Саха Сирэ Россия регионнарын тэҥнээтэххэ 74 миэстэни ылан олорбут (Уровень безработицы в России).

Транспорт

Транспорт суолтата Саха Сиригэр улахан. Билигин туһаныллаллар уу, аутомобил (бастатан туран Амур-Якутскай магистраль) уонна салгын транспора. 2004 с. Дьокуускайы уонна Ниэрүҥгрины ситимниир тимир суол линията тутуллан эрэр. Аллараа Бэстээххэ дылы тимир суол учаастага өссө да тутулла турар (официальнайдык 2011 сыл балаҕан ыйыгар аһыллыбыта), үлэ ноҕурууската саҕалана илик. Билигин Өлүөнэ өрүс нөҥүө массыына суолун кытта дьүөрэлэспит муоста тутуллуутун, ону тэҥэ тимир суолу салҕыы Муомаҕа, Магадаҥҥа дылы тутуутун боппуруостара быһаарылла тураллар. Саха Сирин соҕуруулуу-илин өттүгэр Эльгинскай чох хостуур сирин БАМы кытта холбуур Улак-Эльга тупик тимир суола тутуллан бүтэн эрэр.

Өҥө оҥорор сфера

Саха Сиригэр туризмы сайыннара сатыыллар. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыттан омуктары Өлүөнэ өрүс устун уһуннаран, манна кэлэргэ угуйа сатыыллар. Билиҥҥи туругунан Өлүөнэ остуолбалара баар сиригэр национальнай эркээйи сир диэн ааттанар паарка баар. Онно кэлин элбэх киһи сылдьар буолла. Сорох фирмалар бултааһыны тэрийэр хайаларга чубукуну эҥин бултаталлар.

Индустрия

Саха Сирин индустрията сүрүннээн сир баайын хостооһун. Саха Сиригэр дойду биир улахан Элкэннээҕи уранус сытар сирэ баар, бигэргэтиллибит ыйааһына 344 тыһ. тонна.

Индустрия сүрүн хайысхалара:

• Өҥнөөх металлургия, сүрүннээн алмаас уонна кыһыл көмүс (Арассыыйаҕа хостонор алмаас 90% уонна кыһыл көмүс 24%). АЛРОСА акционернай хампаанньа — аан дойдуга биир улахан алмаас хостооччунан биллэр; аан дойдуга алмаас атыытынан иккис миэстэҕэ турар.
• Таас чоҕу хостуур индустрия.
• Тутууга сыһыаннаах матырыйааллары оҥоруу.
• Маһы таҥыыр индустрия.
• Массыына өрөмүөнэ.
• Таҥас уонна ас индустрията.

Тыа хаһаайыстабата

• Күндү түүлээҕи иитии — кииһи, хара саһылы, кырсаны үксүн иитэллэр.
• Эт-үүт — сахалар былыр былыргыттан ынах сүөһүнү уонна сылгыны иитэллэр.
• Оҕуруот аһа — бу үксүн XX үйэҕэ үөдүйбүт көрүҥ буолар. Өрөбөлүүссүйэ да иннинэ холобур Хатаска арбуз үүннэрэн сииллэрин туһунан архыыпка дөкүмүөннэр бааллар.
• Таба, сылгы иитиитэ.
• Куораттарга (Дьокуускай, Нүөрүҥгүрү, Мирнэй, Ньурба) көтөр уонна чооску фермалара бааллар.

Культуура

Саха Сиригэр хаһыаттар бэчээттэнэллэр: «Якутия», «Саха Сирэ», «Якутск вечерний», «Наше время», «Кыым» ону тэҥэ сурунааллар — «Чолбон», «Полярная Звезда» уонна 34 улуус хаһыаттара.

Дьокуускай куоратыгар Нуучча драматическай театра, Саха академическай театра, Опера уонна Балет театра. Куоракка уонна өссө Национальнай художественнай музей, Хоту норуоттар историятын уонна культуратын түмэлэ, Сахацирк, уонна аан дойдуга соҕотох Аан дойду норуоттарын хомус түмэлэ баар.

Саха Сирин биллиилээх дьоно

• Саха Сириттэн сылдьар Советскай Союз геройдара

Төрөөбүттэр

Кондаков Николай Алексеевич (1920-1979) - Сэбиэскэй Сойуус Геройа

Степанов Николай Саввич (1922-1992) -Сэбиэскэй Сойуус Геройа

• Дмитриев Роман Михайлович (1949—2010) — тустуук, 1972 с. Олимп оонньууларын чемпиона, 1976 с. Монреальга буолбут Олимп оонньууларын үрүҥ көмүс призёра, Аан дойду уонна европа чемпиона, ССРС алта төгүллээх чемпиона.
• Кулачиков Серафим Романович (1904—1976) — поэт, тылбаасчыт.
• Кульбертинов Иван Николаевич (1917—1993) — Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, биллиилээх бэргэн ытааччы.
• Ларионов Владимир Петрович (1938—2004) — биллиилээх учуонай, РАН академига.
• Николаев Михаил Ефимович (1937) — Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастакы президенэ.
• Охлопков Фёдор Матвеевич (1908—1968) — участник Второй Мировой Войны, снайпер 234-го стрелкового полка (уничтожил 429 фашистов из снайперской винтовки и более 1000 пулеметным огнем), Герой Советского Союза.
• Тыгын Дархан (?—1632) — Өлүөнэ өрүс орто сүүрээнигэр уонна Бүлүүгэ бэйэтин былааһын тарҕаппыт, XVI—XVII үйэлэр быыстарыгар олоро сылдьыбыт сахалар баһылыктара.
• Ходулов Дмитрий Федорович (1912—1977) — ССРС норуодунай худуоһунньуга.
• Чусовской Николай Николаевич (1910—1977) — Сэбиэскэй Сойуус Геройа.

Сигэлэр

• Саха Республикатын официаллык сервера
• Первый республиканский информационно-аналитический портал SakhaNews.ru
• Республика портала
• Ископаемые насекомые с территории Якутии
• Республика Саха (Якутия). Справочник административно-территориального деления на 1.01.2005 г. — каталог