Afrika: Dallime mes rishikimesh
| [Redaktim i kontrolluar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
v U kthyen ndryshimet e Ibo styler (diskutimet) në versionin e fundit nga Men14. Etiketa: Rollback |
v U kthyen ndryshimet nga 37.252.221.158 duke përdorur QuickRollback: Dëmtim i tekstit Etiketa: Rollback |
||
| (17 rishikime të ndërmjetme të pashfaqur nga 13 përdorues) | |||
Rreshti 1:
{{Kontinent
| EMRI = Afrika
| HARTA = {{Switcher|[[Skeda:Africa (orthographic projection).svg|frameless]]|Shfaq kufijtë kombëtare|[[Skeda:Africa (orthographic projection) blank.svg|frameless]]|Fshih kufijtë kombëtare|default=1}}
| SIPËRFAQJA = 30,370,000 km<sup>2</sup> ([[Kontinentet#Kontinentet|2-të]])
| POPULLSIA = 1,275,920,972 (2-të)
| POPULLSIA – DENDËSIA = 42.2
| SHTETE = [[Lista e shteteve afrikane|54+2*+5** (*diskutueshme) (**territore)]]
| DENONIMI = [[Lista e grupeve etnike të Afrikës|Afrikan/e]]
| FAMILIET = [[Anglishtja australiane|Anglisht]] <br/> [[Gjuha frënge|Frëngjisht]] <br/> [[Gjuha spanjolle]] <br/> [[Gjuha portugeze|Portugalisht]] <br/> [[Gjuha suahile|Suahilisht]] <br/> [[Gjuha arabe|Arabisht]] <br/> [[Gjuhët e Afrikës|1250–3000 gjuhë vendase]]
| QYTETE = [[Lista e zonave urbane në Afrikë sipas popullsisë|Zonat e mëdha urbane]]:<!--
-->{{hlist
|item_style=white-space:break;
|[[Kajro]]
|[[Lagos]]
|[[Kinshasa]]
|[[Johannesburg]]
|[[Luanda]]
|[[Khartoum]]
|[[Dar es Salaam]]
|[[Abidjan]]
|[[Aleksandria]]
|[[Kigali]]
|[[Nairobi]]
|[[Algjeri]]}}
|[[Cape Town]]
|[[Kano]]
|[[Dakar]]
|[[Kasablanka]]
|[[Addis Ababa]]
|[[Kampala]]
| ZONAT KOHORE = [[UTC−01:00|UTC-1]] te [[UTC−04:00|UTC-4]]
'''Afrika''' është kontinenti i dytë më i madh dhe i dytë më i populluar në botë, pas [[Azia|Azisë]] në të dyja rastet. Në rreth 30.3 milion km<sup>2</sup> duke përfshirë ishujt ngjitur, ai mbulon 6% të sipërfaqes totale të Tokës dhe 20% të sipërfaqes së saj tokësore.<ref name=Sayre>Sayre, April Pulley (1999), ''Africa'', Twenty-First Century Books. {{ISBN|0-7613-1367-2}}.</ref> Me 1.3 miliardë njerëz që nga viti 2018, ajo përbën rreth 17% të popullsisë njerëzore në botë. Popullsia e Afrikës është më e reja ndër të gjitha kontinentet. Pavarësisht nga një gamë e gjerë burimesh natyrore, Afrika është kontinenti më pak i pasur për frymë dhe i dyti më pak i pasur për nga pasuria, pas Oqeanisë. Studiuesit ia atribuojnë këtë faktorë të ndryshëm, duke përfshirë gjeografinë, klimën, [[tribalizmi]]n, [[Përplasja për Afrikën|kolonializmin]], [[Lufta e ftohtë|Luftën e Ftohtë]], [[neokolonializmi]]n, mungesën e demokracisë dhe korrupsionin. Pavarësisht këtij përqendrimi të ulët të pasurisë, zgjerimi ekonomik i kohëve të fundit dhe popullsia e madhe dhe e re e bëjnë Afrikën një treg të rëndësishëm ekonomik në kontekstin më të gjerë global.
Kontinenti është i rrethuar nga [[Deti Mesdhe]] në veri, [[Istëmi i Suezit]] dhe [[Deti i Kuq]] në verilindje, [[Oqeani Indian]] në juglindje dhe [[Oqeani Atlantik]] në perëndim. Kontinenti përfshin [[Madagaskari]]n dhe arkipelagë të ndryshëm. Ai përmban [[Lista e shteteve afrikane|54]] [[Shteti sovran|shtete sovrane]] të [[Njohja diplomatike|njohura plotësisht]], tetë territore dhe dy shtete ''de facto'' të pavarura me njohje të kufizuar ose pa njohje. [[Algjeria]] është vendi më i madh i Afrikës për nga zona, dhe [[Nigeria]] është më e madhja për nga popullsia. Kombet afrikane bashkëpunojnë përmes krijimit të [[Bashkimi Afrikan|Bashkimit Afrikan]], me seli në [[Addis Ababa]].
Afrika përshkon [[ekuatori]]n dhe [[Meridiani kryesor|meridianin kryesor]]. Është i vetmi kontinent që shtrihet nga zonat e [[Klima e butë|buta]] veriore në ato jugore.<ref>{{cite web|title=Africa. General info|url=http://www.visualgeography.com/continents/africa.html|publisher=Visual Geography|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110424072430/http://www.visualgeography.com/continents/africa.html|archive-date=24 prill 2011|language=en|access-date=24 nëntor 2007}}</ref> Shumica e kontinentit dhe vendeve të tij janë në [[Hemisfera veriore|hemisferën veriore]], me një pjesë dhe numër të konsiderueshëm vendesh në [[Hemisfera jugore|hemisferën jugore]]. Pjesa më e madhe e kontinentit shtrihet në tropikët, me përjashtim të një pjese të madhe të [[Sahara Perëndimore|Saharasë Perëndimore]], [[Algjeria|Algjerisë]], [[Libia|Libisë]] dhe [[Egjipti]]t, majën veriore të [[Mauritania|Mauritanisë]], të gjitha territoret e [[Maroku]]t, [[Seuta]], [[Melila]] dhe [[Tunizia]], të cilat nga ana tjetër ndodhen mbi [[Tropiku i Gaforres|Tropikun e Gaforres]], në zonën e butë veriore. Në skajin tjetër të kontinentit, [[Namibia]] jugore, [[Botsvana]] jugore, pjesë të mëdha të [[Republika Jugafrikane|Afrikës së Jugut]], të gjitha territoret e [[Lesoto]]s dhe [[Suazilandi|Esuatinit]] dhe majat jugore të [[Mozambiku]]t dhe [[Madagaskari]]t ndodhen nën tropikun e Bricjapit, në zonën e butë jugore.
Qytetërimet e hershme njerëzore, si [[Egjipti i lashtë]] dhe [[Kartagjena]] u shfaqën në [[Afrika veriore|Afrikën e Veriut]]. Pas një historie të mëvonshme të gjatë dhe komplekse të qytetërimeve, migrimit dhe tregtisë, Afrika pret një larmi të madhe [[Lista e grupeve etnike të Afrikës|etnish]], [[Kultura e Afrikës|kulturash]] dhe [[Gjuhët e Afrikës|gjuhësh]]. 400 vitet e fundit kanë qenë dëshmitarë të një ndikimi evropian në rritje në kontinent. Duke filluar nga shekulli i 16-të, kjo u nxit nga tregtia, duke përfshirë [[Skllavëria në Afrikë|tregtinë transatlantike të skllevërve]], e cila krijoi popullsi të mëdha të [[Mërgata afrikane|mërgatës afrikane]] në Amerikë. Nga fundi i shekullit të 19-të deri në fillim të shekullit të 20-të, kombet evropiane kolonizuan pothuajse të gjithë Afrikën, me përjashtim të [[Etiopia|Etiopisë]] dhe [[Liberia|Liberisë]], megjithëse [[Etiopia]] më vonë do të pushtohej nga [[Mbretëria e Italisë|Italia]] nga viti 1936 deri në 1941. Shumica e shteteve aktuale në Afrikë dolën nga një proces të [[Dekolonizimi i Afrikës|dekolonizimit]] pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]].
== Etimologjia ==
Nën sundimin [[Perandoria Romake|romak]], [[Kartagjena]] u bë kryeqyteti i provincës që më pas e quajti ''[[Afrika (provincë romake)|Africa Proconsularis]]'', pas disfatës së Kartagjenasve në [[Lufta e Tretë Punike|Luftën e Tretë Punike]] në vitin 146 pes, e cila përfshinte gjithashtu pjesën bregdetare të [[Libia|Libisë]] moderne.<ref>{{cite web |url=http://www.consultsos.com/pandora/africa.htm |title=Africa African Africanus Africus |publisher=Consultos.com |access-date=14 nëntor 2006 |language=en |archive-date=29 janar 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090129111458/http://www.consultsos.com/pandora/africa.htm |url-status=live }}</ref> Prapashtesa latine ''-ica'' ndonjëherë mund të përdoret për të treguar një tokë (p.sh., në ''[[Gallia Celtica|Celtica]]'' nga ''[[Keltët|Celtae]]'', siç përdoret nga [[Jul Çezari]]). Rajoni i mëvonshëm [[mysliman]] i [[Ifriqiya]], pas pushtimit të [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine (Romake Lindore)]] të ''[[Eksarkati i Afrikës|Exarchatus Africae]]'', ruajti gjithashtu një formë të emrit.
Sipas romakëve, Afrika shtrihet në perëndim të Egjiptit, ndërsa "Azia" përdorej për t'iu referuar [[Anadolli]]t dhe tokave në lindje. Një vijë e caktuar u tërhoq midis dy kontinenteve nga gjeografi Ptolemeu (85–165 e.r.), duke treguar [[Aleksandria|Aleksandrinë]] përgjatë meridianit kryesor dhe duke e bërë istëmin e Suezit dhe [[Deti i Kuq|Detin e Kuq]] kufirin midis Azisë dhe Afrikës. Ndërsa evropianët arritën të kuptonin shtrirjen reale të kontinentit, ideja e "Afrikës" u zgjerua me njohuritë e tyre.
== Relievi ==
[[Skeda:topography_of_africa.jpg|parapamje
'''Afrika''' është një kontinent i një rrafshnalte, e cila ngritët pjerrët nga oqeanet që e rrethojnë, në pjesën më të madhe. Relievit të lartë i takon 90 % të sipërfaqes. Paraqitet si një mburojë, e krijuar nga palosjet shumë të vjetra gjeologjike, si dhe pjesërisht nga shtresat vullkanike dhe neogjene.
Line 45 ⟶ 51:
Zona e lartë përbëhet prej 2 rrafshnaltave kryesore : '''Rrafshnalta e Afrikës Lindore''' dhe '''Rrafshnalta Jugafrikane'''.
Rrafshnalta e Afrikës Lindore ka një sipërfaqe prej 4 milionë km² dhe përbëhet prej tri tërësive tjera: Rrafshnalta Etiopiko-somaleze, Somaleze dhe Liqenore. Rrafshnalta Jugafrikane ka 4,5 milionë km². Në të gjithashtu bën pjesë shkretëtira Kallahari. Zona e ulët përbëhet nga këto tërësi: '''Lugina e Nilit, Shkretëtira e Saharasë''' dhe '''Pellgu I Kongos.'''▼
▲Rrafshnalta e Afrikës Lindore ka një sipërfaqe prej 4 milionë km² dhe përbëhet prej tri tërësive tjera: Rrafshnalta Etiopiko-somaleze, Somaleze dhe Liqenore.
== Atlasi ==
Line 68 ⟶ 70:
Aty ka pak oaze në krahasim me sipërfaqen. Oaza më e madhe në Afrikë është lugina e lumit Nil.
Në mes të saj shtrihen malet Ahagar dhe Tibesti.
Line 522 ⟶ 524:
| [[Abuja]]
|-
| {{flagicon|Saint Helena}} [[Shën Helena
| align="right" | 410
| align="right" | 7.317
Line 546 ⟶ 548:
| [[Lomé]]
|- style=" font-weight:bold; "
| Gjithsej
| align="right" | 30.305.053
| align="right" | 842.326.984
| align="right" | 27,8
|}
== Shiko dhe këtu ==
* [[Lista e shteteve afrikane|Lista e shteteve
* [[Lista e liqeneve në Afrikë]]
== Referime ==
[[Kategoria:Afrikë|!]]▼
{{reflist}}
{{Kontinentet}}
[[Kategoria:Kontinente]]
| |||