Afrika: Dallime mes rishikimesh
| [redaktim i pashqyrtuar] | [Redaktim i kontrolluar] |
Content deleted Content added
v Reverted edits by Klein Muçi (talk): Drejtshkrimi Etiketa: Rollback |
No edit summary |
||
Rreshti 1:
{{Kontinent
| EMRI = Afrika
| HARTA = {{Switcher|[[Skeda:Africa (orthographic projection).svg|frameless]]|Shfaq kufijtë kombëtare|[[Skeda:Africa (orthographic projection) blank.svg|frameless]]|Fshih kufijtë kombëtare|default=1}}
| SIPËRFAQJA = 30,370,000 km<sup>2</sup> ([[Kontinentet#Kontinentet|2-të]])
| POPULLSIA = 1,275,920,972 (2-të)
| POPULLSIA – DENDËSIA = 42.2
| SHTETE = [[Lista e shteteve afrikane|54+2*+5** (*diskutueshme) (**territore)]]
| DENONIMI = [[Lista e grupeve etnike të Afrikës|Afrikan/e]]
| FAMILIET = [[Anglishtja australiane|Anglisht]] <br/> [[Gjuha frënge|Frëngjisht]] <br/> [[Gjuha spanjolle]] <br/> [[Gjuha portugeze|Portugalisht]] <br/> [[Gjuha suahile|Suahilisht]] <br/> [[Gjuha arabe|Arabisht]] <br/> [[Gjuhët e Afrikës|1250–3000 gjuhë vendase]]
| QYTETE = [[Lista e zonave urbane në Afrikë sipas popullsisë|Zonat e mëdha urbane]]:<!--
-->{{hlist
|item_style=white-space:break;
|[[Kajro]]
|[[Lagos]]
|[[Kinshasa]]
|[[Johannesburg]]
|[[Luanda]]
|[[Khartoum]]
|[[Dar es Salaam]]
|[[Abidjan]]
|[[Aleksandria]]
|[[Kigali]]
|[[Nairobi]]
|[[Algjeri]]}}
|[[Cape Town]]
|[[Kano]]
|[[Dakar]]
|[[Kasablanka]]
|[[Addis Ababa]]
|[[Kampala]]
| ZONAT KOHORE = [[UTC−01:00|UTC-1]] te [[UTC−04:00|UTC-4]]
'''Afrika''' është kontinenti i dytë më i madh dhe i dytë më i populluar në botë, pas [[Azia|Azisë]] në të dyja rastet. Në rreth 30.3 milion km<sup>2</sup> duke përfshirë ishujt ngjitur, ai mbulon 6% të sipërfaqes totale të Tokës dhe 20% të sipërfaqes së saj tokësore.<ref name=Sayre>Sayre, April Pulley (1999), ''Africa'', Twenty-First Century Books. {{ISBN|0-7613-1367-2}}.</ref> Me 1.3 miliardë njerëz që nga viti 2018, ajo përbën rreth 17% të popullsisë njerëzore në botë. Popullsia e Afrikës është më e reja ndër të gjitha kontinentet. Pavarësisht nga një gamë e gjerë burimesh natyrore, Afrika është kontinenti më pak i pasur për frymë dhe i dyti më pak i pasur për nga pasuria, pas Oqeanisë. Studiuesit ia atribuojnë këtë faktorë të ndryshëm, duke përfshirë gjeografinë, klimën, [[tribalizmi]]n, [[Përplasja për Afrikën|kolonializmin]], [[Lufta e ftohtë|Luftën e Ftohtë]], [[neokolonializmi]]n, mungesën e demokracisë dhe korrupsionin. Pavarësisht këtij përqendrimi të ulët të pasurisë, zgjerimi ekonomik i kohëve të fundit dhe popullsia e madhe dhe e re e bëjnë Afrikën një treg të rëndësishëm ekonomik në kontekstin më të gjerë global.
Kontinenti është i rrethuar nga [[Deti Mesdhe]] në veri, [[Istëmi i Suezit]] dhe [[Deti i Kuq]] në verilindje, [[Oqeani Indian]] në juglindje dhe [[Oqeani Atlantik]] në perëndim. Kontinenti përfshin [[Madagaskari]]n dhe arkipelagë të ndryshëm. Ai përmban [[Lista e shteteve afrikane|54]] [[Shteti sovran|shtete sovrane]] të [[Njohja diplomatike|njohura plotësisht]], tetë territore dhe dy shtete ''de facto'' të pavarura me njohje të kufizuar ose pa njohje. [[Algjeria]] është vendi më i madh i Afrikës për nga zona, dhe [[Nigeria]] është më e madhja për nga popullsia. Kombet afrikane bashkëpunojnë përmes krijimit të [[Bashkimi Afrikan|Bashkimit Afrikan]], me seli në [[Addis Ababa]].
Afrika përshkon [[ekuatori]]n dhe [[Meridiani kryesor|meridianin kryesor]]. Është i vetmi kontinent që shtrihet nga zonat e [[Klima e butë|buta]] veriore në ato jugore.<ref>{{cite web|title=Africa. General info|url=http://www.visualgeography.com/continents/africa.html|publisher=Visual Geography|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20110424072430/http://www.visualgeography.com/continents/africa.html|archive-date=24 prill 2011|language=en|access-date=24 nëntor 2007}}</ref> Shumica e kontinentit dhe vendeve të tij janë në [[Hemisfera veriore|hemisferën veriore]], me një pjesë dhe numër të konsiderueshëm vendesh në [[Hemisfera jugore|hemisferën jugore]]. Pjesa më e madhe e kontinentit shtrihet në tropikët, me përjashtim të një pjese të madhe të [[Sahara Perëndimore|Saharasë Perëndimore]], [[Algjeria|Algjerisë]], [[Libia|Libisë]] dhe [[Egjipti]]t, majën veriore të [[Mauritania|Mauritanisë]], të gjitha territoret e [[Maroku]]t, [[Seuta]], [[Melila]] dhe [[Tunizia]], të cilat nga ana tjetër ndodhen mbi [[Tropiku i Gaforres|Tropikun e Gaforres]], në zonën e butë veriore. Në skajin tjetër të kontinentit, [[Namibia]] jugore, [[Botsvana]] jugore, pjesë të mëdha të [[Republika Jugafrikane|Afrikës së Jugut]], të gjitha territoret e [[Lesoto]]s dhe [[Suazilandi|Esuatinit]] dhe majat jugore të [[Mozambiku]]t dhe [[Madagaskari]]t ndodhen nën tropikun e Bricjapit, në zonën e butë jugore.
Qytetërimet e hershme njerëzore, si [[Egjipti i lashtë]] dhe [[Kartagjena]] u shfaqën në [[Afrika veriore|Afrikën e Veriut]]. Pas një historie të mëvonshme të gjatë dhe komplekse të qytetërimeve, migrimit dhe tregtisë, Afrika pret një larmi të madhe [[Lista e grupeve etnike të Afrikës|etnish]], [[Kultura e Afrikës|kulturash]] dhe [[Gjuhët e Afrikës|gjuhësh]]. 400 vitet e fundit kanë qenë dëshmitarë të një ndikimi evropian në rritje në kontinent. Duke filluar nga shekulli i 16-të, kjo u nxit nga tregtia, duke përfshirë [[Skllavëria në Afrikë|tregtinë transatlantike të skllevërve]], e cila krijoi popullsi të mëdha të [[Mërgata afrikane|mërgatës afrikane]] në Amerikë. Nga fundi i shekullit të 19-të deri në fillim të shekullit të 20-të, kombet evropiane kolonizuan pothuajse të gjithë Afrikën, me përjashtim të [[Etiopia|Etiopisë]] dhe [[Liberia|Liberisë]], megjithëse [[Etiopia]] më vonë do të pushtohej nga [[Mbretëria e Italisë|Italia]] nga viti 1936 deri në 1941. Shumica e shteteve aktuale në Afrikë dolën nga një proces të [[Dekolonizimi i Afrikës|dekolonizimit]] pas [[Lufta e Dytë Botërore|Luftës së Dytë Botërore]].
== Etimologjia ==
Nën sundimin [[Perandoria Romake|romak]], [[Kartagjena]] u bë kryeqyteti i provincës që më pas e quajti ''[[Afrika (provincë romake)|Africa Proconsularis]]'', pas disfatës së Kartagjenasve në [[Lufta e Tretë Punike|Luftën e Tretë Punike]] në vitin 146 pes, e cila përfshinte gjithashtu pjesën bregdetare të [[Libia|Libisë]] moderne.<ref>{{cite web |url=http://www.consultsos.com/pandora/africa.htm |title=Africa African Africanus Africus |publisher=Consultos.com |access-date=14 nëntor 2006 |language=en |archive-date=29 janar 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090129111458/http://www.consultsos.com/pandora/africa.htm |url-status=live }}</ref> Prapashtesa latine ''-ica'' ndonjëherë mund të përdoret për të treguar një tokë (p.sh., në ''[[Gallia Celtica|Celtica]]'' nga ''[[Keltët|Celtae]]'', siç përdoret nga [[Jul Çezari]]). Rajoni i mëvonshëm mysliman i [[Ifriqiya]], pas pushtimit të [[Perandoria Bizantine|Perandorisë Bizantine (Romake Lindore)]] të ''[[Eksarkati i Afrikës|Exarchatus Africae]]'', ruajti gjithashtu një formë të emrit.
Sipas romakëve, Afrika shtrihet në perëndim të Egjiptit, ndërsa "Azia" përdorej për t'iu referuar [[Anadolli]]t dhe tokave në lindje. Një vijë e caktuar u tërhoq midis dy kontinenteve nga gjeografi Ptolemeu (85–165 e.r.), duke treguar [[Aleksandria|Aleksandrinë]] përgjatë meridianit kryesor dhe duke e bërë istëmin e Suezit dhe [[Deti i Kuq|Detin e Kuq]] kufirin midis Azisë dhe Afrikës. Ndërsa evropianët arritën të kuptonin shtrirjen reale të kontinentit, ideja e "Afrikës" u zgjerua me njohuritë e tyre.
== Relievi ==
Line 42 ⟶ 48:
'''Afrika''' është një kontinent i një rrafshnalte, e cila ngritët pjerrët nga oqeanet që e rrethojnë, në pjesën më të madhe. Relievit të lartë i takon 90 % të sipërfaqes. Paraqitet si një mburojë, e krijuar nga palosjet shumë të vjetra gjeologjike, si dhe pjesërisht nga shtresat vullkanike dhe neogjene.
Në fizionominë primare, Afrika paraqitet si një rrafshnaltë e degëzuar, ku shndërrohen pllajat dhe ultësirat (pellgjet dhe luginat). Siç është theksuar, malet e larta dhe pllajat përfshijnë sipërfaqe të mëdha në të gjitha anët e kontinentit. Malet më të larta janë ato në lindje ku ndodhet edhe maja më e lartë '''Kobo, në malin Kilimanxharo me lartësi 5899 m.''' Poashtu ndodhen malet Kenia, Ruvenzuari, Ras Dashan, Moshi, Eregon etj. Shumë nga këta janë male vullkanike. Në veriperëndim malet Atllas, të larta deri 4000 m, paraqesin zonën e vetme orogjeneze të Afrikës, e cila i takon vargmaleve të grupit evropian (Pirinejet, Alpet). Dukja dhe fizionomia morfologjike (sidomos Atllasi Tel-Rif) është e ngjashme me ato të vargmaleve të Evropës Jugore, të krijuara në
▲Në fizionominë primare, Afrika paraqitet si një rrafshnaltë e degëzuar, ku shndërrohen pllajat dhe ultësirat (pellgjet dhe luginat). Siç është theksuar, malet e larta dhe pllajat përfshijnë sipërfaqe të mëdha në të gjitha anët e kontinentit. Malet më të larta janë ato në lindje ku ndodhet edhe maja më e lartë '''Kobo, në malin Kilimanxharo me lartësi 5899 m.''' Poashtu ndodhen malet Kenia, Ruvenzuari, Ras Dashan, Moshi, Eregon etj. Shumë nga këta janë male vullkanike. Në veriperëndim malet Atllas, të larta deri 4000 m, paraqesin zonën e vetme orogjeneze të Afrikës, e cila i takon vargmaleve të grupit evropian (Pirinejet, Alpet). Dukja dhe fizionomia morfologjike (sidomos Atllasi Tel-Rif) është e ngjashme me ato të vargmaleve të Evropës Jugore, të krijuara në epoken terciare dhe kvarternere
Zona e lartë përbëhet prej 2 rrafshnaltave kryesore : '''Rrafshnalta e Afrikës Lindore''' dhe '''Rrafshnalta Jugafrikane'''.
Rrafshnalta e Afrikës Lindore ka një sipërfaqe prej 4 milionë km² dhe përbëhet prej tri tërësive tjera: Rrafshnalta Etiopiko-somaleze, Somaleze dhe Liqenore. Rrafshnalta Jugafrikane ka 4,5 milionë km². Në të gjithashtu bën pjesë shkretëtira Kallahari. Zona e ulët përbëhet nga këto tërësi: '''Lugina e Nilit, Shkretëtira e Saharasë''' dhe '''Pellgu I Kongos.'''
== Atlasi ==
Line 103 ⟶ 105:
== Hidrografia ==
'''Afrika''' ka një
Gjithashtu Afrika është e pasur me shumë liqene ku mund të përmendim liqenet: Viktoria, Tanganika, Njasa, i Albertit etj. Liqeni më i madh me sipërfaqe është Viktoria me 68.800 km². Liqeni më i thellë është Tanganika me 1470 m.
Line 522 ⟶ 524:
| [[Abuja]]
|-
| {{flagicon|Saint Helena}} [[Shën Helena
| align="right" | 410
| align="right" | 7.317
Line 546 ⟶ 548:
| [[Lomé]]
|- style=" font-weight:bold; "
| Gjithsej
| align="right" | 30.305.053
| align="right" | 842.326.984
| align="right" | 27,8
|}
== Shiko dhe këtu ==
* [[Lista e shteteve afrikane|Lista e shteteve
* [[Lista e liqeneve në Afrikë]]
== Referime ==
[[Kategoria:Afrikë|!]]▼
{{reflist}}
{{Kontinentet}}
[[Kategoria:Kontinente]]
| |||