Упҡанкүл (рус. Упканкуль) — Башҡортостандың Асҡын районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 404 кеше[1]. Почта индексы — 452896, ОКАТО коды — 80204813007.

Ауыл
Упҡанкүл
Упҡанкүл
Ил

Рәсәй

Федерация субъекты

Башҡортостан

Муниципаль район

Асҡын районы

Координаталар

55°55′42″ с. ш. 56°30′05″ в. д.HGЯO

Сәғәт бүлкәте

UTC+6

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

02, 102

ОКАТО коды

80 204 813 007

ОКТМО коды

80 604 413 126

Упҡанкүл (Рәсәй)
Упҡанкүл
Упҡанкүл
Упҡанкүл (Башҡортостан Республикаһы)
Упҡанкүл

Хәҙерге торошо

үҙгәртергә

Ауылдың үҙәгенә тиклем асфальт түшәлгән, газ үткәрелгән, телефон һәм интернет, үҙәкләштерелгән һыу менән тәьмин ителгән. Ауылда тулы булмаған урта мәктәп, фельдшер- акушерлыҡ пункты, ветеринар участкаһы, мәҙәниәт йорто һәм китапхана бар Шәхси эшҡыуарҙар Ғәлимов В.Ҡ. һәм Ҡыямова Л. С. магазиндары халыҡты аҙыҡ-түлек һәм көнкүреш тауарҙары менән тьәмин итә. «Ғөмәров З.Ғ.» фермер хужалығы(малсылыҡ, (мөгөҙлө эре терлек, йылҡысылыҡ), «Мусин Д. М.»(һарыҡсылыҡ, йылҡысылыҡ, умартасылыҡ, (умартасылыҡ), «Шуаров С. Р.» (ағас эшкәртеү) менән шөғөлләнә. Упҡанкүл 1989 йылдың 27 сентябренән Упҡанкүл ауыл советына ҡараған. Илдә оптималләштереү башланғас, 2009 йылдан ауыл кире Яубүләк ауыл советына ҡушыла.

Асҡын районында берҙән-бер унлар башҡорт ырыуы ауылы. Тарихи сығанаҡтарға ҡарағанда, ауыл Сунлар волосы, Байҡы түбәһе, 21-се йорт 10-сы башҡорт кантонына (1798—1865 йылдар)ҡараған. Ауыл 15 гектар майҙан биләгән Упҡанкүл күле буйына урынлашҡан. Ауылдың килеп сығышы һәм атамаһы һунарсылар менән бәйләнгәне тураһында легенда һаҡланған. Беренсе күсеп килеүселәр Ҡариҙел районы Тегермән ауылынан килеүселәр булған. Аҡһаҡалдар фаразлауынса, тамырҙарыбыҙ Ҡырмыҫҡалы районынан күсеп килгән һунарсылыҡ менән шөғөлләнгән башҡорттар менән бәйләнгән. 1795 йылда 23 йорт, 87 кеше(ир-ат һәм ҡатын — ҡыҙҙар бергә) иҫәпләнгән. Умартасылыҡ ауылда бик үҫешкән кәсеп булараҡ билдәле. Дәүләтша Якупов 21 -се йорт старшинаһы булып хеҙмәт иткән. йылғы йән иҫәбен алыу материалдары буйынса Упҡанкүл ауылында 20 хужалыҡ булып,69 ир-ат иҫәпләнгән. Дини йолаларҙы Зәйнәш Ишалин башҡарған.(История башкирских родов.т.4,стр.149-152). 1870 йылда мәсет күрһәтелгән. Мәсеттә хатип Зәйнетдин Усаев (1911 йылға тиклем) булған. Был уҡымышлы кеше Салауат Юлаев һәм Емельян Пугачёв көрәштәше Ҡәнзәфәр Усаевтың яҡын туғаны булараҡ билдәле. Риүәйәттәр буынса Зәйнетдин мулланың йәйәү хажға барыуы билдәле. Мәсеттә дини уҡыуҙар үткәрелә. Оло инәйҙәр хәтерләүенсә,ҡыҙҙарҙы Ғатикә абыҫтай уҡыта. Упканкул ауылында мәсет 1901-се йылдан 1936-сы йылға тиклем хеҙмәт итә. Ләкин 1936-сы йылда мәсет ябыла һәм манараһы киҫеп төшөрөлә. Имам Садретдинов Минһажетдин кулаклаштырыуҙан ҡурҡып, ғаиләһе менән Урта Азия яғына күсеп китә. Дини йолаларҙы- бәпестәргә исем ҡушыу, никах, йыназа -төрлө йылдарҙа ауыл муллалары тарафынан башҡарыла. Мәҫәлән: 1951-1975 йылдарҙа дини йолаларҙы Әсләм бабай үтәһә,уның вафатынан һуң ,Мәһәҙиев Риян бабай дауам итә. Уның вафатынан һуң,1999 йылдан башлап, йолаларҙы Дәүләтов Яүфәт һәм Фәйзрахманов Мөхәмәтзия Фәйзрахман улы башҡара. Башҡортостан Республикаһының Диниә назараты мөфтие указы менән 2011-се йылдың ноябрь айында Суфиянов Әбтеләхәт Ғәлимхан улы «Әкбәр» мәсетенә имам-хатиб итеп тәғәйенләнә. Бөйөк Ватан һуғышына ауылдан 148 кеше киткән, 78 яугир яу яланында ятып ҡалған. Упҡанкүл 1989 йылдың 27 сентябренән Упҡанкүл ауыл советына ҡараған. 2009 йылдан ауыл Яубүләк ауыл советына керә.

Халыҡ һаны

үҙгәртергә

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө Бөтә халыҡ Ир-егеттәр Ҡатын-ҡыҙҙар Ир-егеттәр өлөшө (%) Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь 404 187 217 46,3 53,7

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.
1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Географик урыны

үҙгәртергә
  • Район үҙәгенә тиклем (Асҡын): 20 км
  • Яҡындағы тимер юл станцияһы (Көйәҙе): 128 км

Топонимикаһы

үҙгәртергә

Ауылға исем биргән күл-риүәйәт
Борон заманда был яҡтарҙа үтеп сыҡҡыһыҙ ҡарағай урманы булған. Бер заман был яҡтарға һунарсылар килеп сыға. Эсәр һыу эҙләп йөрөгәндә йәйрәп ятҡан таҙа һыулы күлгә тап булалар. Һунарсылар: ,, Собхан Аллаһ, собхан Аллаһ", тип ҡысҡырып ебәрәләр. Шул көндән күл буйын үҙҙәренә тойәк иткәндәр. Күлде Собханкүл тип атағандар. Күл убылып торғанлыҡтан, тора бара Упҡынкүл тип атайҙар. Бер аҙҙан Упҡанкүлгә әйләнгән.
Ауыл эсендәге ер-һыу атамалары
Упҡанкүл ауылы ер-һыу атамалары бик үҙенсәлекле. Уларҙы түбәндәгесә төркөмләп була:
Йылға исемдәре:
Күларт Уғаш,Оло Уғаш, Икенсе Уғаш, Сәләхәй Уғаш, Бал һыуы.
Күл исемдәре: Упҡанкүл,Кәмәлекүл,Зәйнәшкүл,Екәнкүл,Табанкүл,Ябалаҡкүл, Сатлыкүл,Уҫаҡкүл,Күларткүл,Тәфкилкүл, Тоҙлокүл һәм Аҡҡош күле.
Һыу инә торған күлдәр: Кәмәлекүл, Екәнкүл, Табанкүл. Тоҙлокүл, Аҡҡош күле.
Һаҙҙар: Упҡакүл һаҙы, Тубән ос һаҙы,Торнаһаҙ,Ғилманһаҙ.
Упҡанкүл һәм уның һаҙы Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән. Төрлө балыҡтарға бай булған күлде аҡҡоштар, торналар, ҡыр ҡаҙҙары һәм өйрәктәре, селәндәр төйәк итә. Һаҙында һирәк осрай торған мүк, ысыҡ үләне, ҡылыс үлән һәм мук еләге үҫә.
Ер — һыу атамалары легендалары
Кәмәле күл Ауылдан бер саҡрым йыраҡлыҡта урынлашҡан күл бик тәрән, артыҡ киң булмаһа ла, буйға оҙон.Үҙенең формаһы менән кәмәгә оҡшаған-был беренсенән. Ә икенсенән, балыҡҡа бай. Күлдә һәр саҡ кәмә йәки һал тора. Теләгән кеше мурҙаларын ҡарай ала. Ауыл халҡының иң яратҡан күлдәренең береһе.Һыуы таҙа. Йәй көнө тирә-яғында сейә,балан һәм муйыл өлгөрә. Йәй буйы унан кеше өҙөлмәй. Бигерәктә ялға ҡайтҡандар күл буйында ял итә. Һыу инә. Еләк һәм бәшмәк йыя.
Тоҙлокүл Ҙур түңәрәк кенә был күл. Тирә-яғын балан, муйыл ҡыуаҡлығы уратып алған. Өлкәндәр был күлдең легендаһын ошолайыраҡ һөйләйҙәр. Элек хәҙерге Балтас районы Ҡурас ауылында ҙур баҙар булған, ошонан имеш бер бабай арбаһына тоҙ тултырып ҡайтып килгән. Һыу эсмәк булып күл буйына туҡтаған. Аты һыу эскән арала, арбаһы һыуға ауа. Шул көндән башлап күлде Тоҙлокүл тип йөрөтәләр. Ә хәҙер күлдең һыуы таҙа, тоҙло булмаһа ла, балығы юҡ.
Екәнкүл Был күл беҙҙең баҡса артында ғына, ул һаҙ менән тоташ. Тирәһе тау һәм урман. Тау битендә еләк бешә һәм гөлйемеш үҫә. Унда йәйге эҫҫе көндәрҙә һыу инәләр. Күлдең исемен эргәһендә екән үләне үҫкәнгә Екәнкүл ип атағандар.

Урамдары

үҙгәртергә

Урам исеме[2]

  • Йәшел урамы (рус. улица Зеленая)
  • Түңәрәк урамы (рус. улица Кольцевая)
  • Йәшлек урамы (рус. улица Молодежная)
  • Күпер урамы (рус. улица Мостовая)
  • Яңы урамы (рус. улица Новая)
  • Күл урамы (рус. улица Озерная)
  • Партизан урамы (рус. улица Партизанская)
  • Баҡса урамы (рус. улица Садовая)
  • Үҙәк урамы (рус. улица Центральная)
  • Мәктәп урамы (рус. улица Школьная)

Билдәле шәхестәр

үҙгәртергә

Сығанаҡтар

үҙгәртергә
  1. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
  2. «Налог Белешмәһе» системаһында Упҡанкүл ауылы
  3. ЛАТЫПОВ Гафур Латыпович. Шаймуратовцы


Һылтанмалар

үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә