Zum Inhalt springen

Soizbuag: Unterschied zwischen den Versionen

Aus Wikipedia
Inhalt gelöscht Inhalt hinzugefügt
Maxx82 (Dischkrian | Beidräg)
Bwag (Dischkrian | Beidräg)
a neichs büdl
 
(466 dazwischenliegende Versionen von 82 Benutzern werden nicht angezeigt)
Zein 1: Zein 1:
{{Dialekt nicht einheitlich}}
{{Vorlage:Dialekt-oben|Ostmittlboarisch|Ståd-Såizburgarisch}}


{{Infobox Gemeinde in Österreich
{| border="0" cellpadding="2" cellspacing="1" style="float:right; empty-cells:show; margin-left:1em; margin-bottom:0.5em; background:#FFDEAD;"
|Art = Statutarståd
<!--th>Wappen</th-->
! colspan="2" | Ståd Såizburg
|Name = Såizburg
|Übersichtsbild = Salzburg Altstadt vom Mönchsberg.jpg
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Wappen = AUT Salzburg (Stadt) COA.svg
<!--td align="center">[[Bild:Wappen at salzburg-stadt.png|S'Såizburga Stådwåppn]] </td-->
|lat_deg = 47/48/00
| colspan="2" align="center" | [[Bild:Salzburg-Austria-Night-2005.jpg|none|335px|Nåchtbüidl vom Makartsteg aufd Såizåch]]
|lon_deg = 13/02/00
|-----
|Höhe = 424
! Wåppn
|PLZ = 5020, 5023, 5026, 5061, 5071, 5081, 5082
! Låndkårtn
|Vorwahl = 0662
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Gemeindekennzahl = 50101
! align="center" | [[Bild:Wappen at salzburg stadt.png|80px|S'Såizburga Stådwåppn]]
|NUTS = AT323
! align="center" | [[Bild:Austria_sbg_capital.svg|180px|Såizburg in Östareich]]
|LOCODE = <!-- AT XXX (wead nicht angezeigt) -->
|-----
|Adresse = Mirabellplatz 4<br />5020 Salzburg
! colspan="2" bgcolor="#FFDEAD" | Des Wichtigste
|Website = [http://www.stadt-salzburg.at/ www.stadt-salzburg.at]
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Bürgermeister = [[Harald Preuner|Preuner Harald]]
| [[Bundeslånd (Östareich)|Bundeslånd]]: || [[Såizburg (Bundeslånd)|Såizburg]]
|Partei = [[Österreichische Volkspartei|ÖVP]]
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Gemeinderatanzahl = 40<ref>{{Internetquelle |titel=salzburg.gv.at |url=http://www.salzburg.gv.at/20003stat/wahlen/gvw/index.htm#erg.13.0 |zugriff=2017-09-22 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20090930182539/http://www.salzburg.gv.at/20003stat/wahlen/gvw/index.htm#erg.13.0 |archiv-datum=2009-09-30 }}</ref>
| [[Bezirk]]: || [[Statutarståd]]
|Wahljahr = 2014
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Gemeinderat =
| [[Flächn]]: || 65,678 [[Quadrátkilometa|km²]]
{{Sitzverteilung
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| float = right
| [[Leid]]: || 150.000 ''(2006)''
| Beschriftung = Sitze
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| Land = AT
| [[Leid]] in da [[Agglomarazion]]:|| 210.000 ''(2006)
| Breite = 0.9
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|SPÖ|ÖVP|GRÜNE|FPÖ|NEOS|Unabh.
| [[Leid pro Quadrátkilometa]]: || 2284
| SPÖ = 15
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| ÖVP = 8
| [[Hechn]]: || 424 Meta üwa da Ádria
| GRÜNE = 6
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| FPÖ = 5
| [[Postleitzåi]]: || 5020
| NEOS = 5
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| Unabh. = 1
| [[Telefonvorwåi|Vorwåi]]: || 0662
| GRÜNE Link = [[Die Grünen – Die Grüne Alternative|Bürgerliste (BL)]]
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| Unabh. Link = [[Bürger für Salzburg (SALZ)]]
| valign="top" | [[Geográfische Låg]]: ||{{Koordinate Text Artikel|47_48_N_13_02_E_type:city(148546)_region:AT-5|47°&nbsp;48'&nbsp;N, 13°&nbsp;02'&nbsp;O}}
}}
|----- bgcolor="#FFFFFF"
|Bild1 = Salzburg - Panorama (nachts)2.jpg
| [[Autokennzeichn]]: || S
|Bildbeschreibung1 = Die Altstadt von Soizburg bei Nocht
|----- bgcolor="#FFFFFF" valign="top"
}}
| Adress vom Magistrát: || Mirabellplatz 4 <br /> 5024 Salzburg
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| Internetsaitn: || [http://www.stadt-salzburg.at www.stadt-salzburg.at]
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| I-Mäil-Adress: || [mailto:[email protected] [email protected]]
|-----
! colspan="2" bgcolor="#FFDEAD" | Politik
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| [[Buagamásta]]: || [[Schaden Heinz]] ([[SPÖ]])
|----- bgcolor="#FFFFFF" valign="top"
| [[Politische Partein|Partein]] in da Regierung: || [[SPÖ]], [[ÖVP]], Bürgalistn
|----- bgcolor="#FFFFFF"
| colspan="2" align="center" |
[[Bild:SalzburgerAltstadt02b.jpg|thumb|none|300px|Då siacht ma vom Kapuzinaberg aufd Åidståd, dés an da Såizåch is da Rudoifskäi.]]
[[Bild:Salzburg_von_oben_gross.jpg|thumb|none|300px|Då siacht ma vo da Festung aufn Dom und aufd Åidståd.]]
|}


'''Såizburg''' is de Hauptståd vo dem [[Östareich|östareichischn]] [[Bundeslånd]], wås á [[Såizburg (Bundeslånd)|Såizburg]] háßt. Gemeinsåm midn [[Bezirk Såizburg-Umgebung]] iss da [[Flåchgau]], ana vo de fünf Gaue vom Lånd Såizburg. In da Ståd Såizburg wohnan ungefähr 150.000 Leid (Stånd vo [[2006]]); damid iss de viertgresste Ståd vo Östareich (nåch [[Wean]], [[Gráz]] und [[Linz]]). In da gånzn Stådregion ([[Agglomarazion]]) sands zirka 210.000 Leid. Såizburg håd a [[Einzugsgebiet]], wås üwa de Grenzn vom Bundeslånd ausse geht. Da Südostn vo [[Baiarn]], da Südwestn vo [[Obaöstareich|Owaöstareich]] und da Nordwestn vo da [[Owasteiamårk]] ghern då á dazua. De Ståd Såizburg is dés Zentrum ([[Owazentrum]], sågn de Raumplána) vo da [[Euregio]] Såizburg - [[Beachtsgona Lond|Berchtsgåna Lånd]] - [[Låndkreis Draustoa|Draustoa]]. Vüi Leid sågn "Mozartståd" zu Såizburg, wei dort da [[Mozart]] aufd Wöid kumma is.
'''Såizburg''' (óda ôafoch '''Ståd''', [[Hochdeitsch]]: ''Salzburg'') is de Hauptståd vo dem [[Östareich|östareichischn]] [[Bundeslånd]], wås à [[Såizburg (Bundeslånd)|Såizburg]] hàßt. Gemeinsåm mid'n [[Bezirk Såizburg-Umgéwung]] is's da [[Flåchgau]], da nördlichste vo de fünf Gaue vom Lånd Såizburg. In da Ståd Såizburg wohnan ungefähr 150.000 Leid (Stånd vo 2006); damid is s'de viertgresste Ståd vo Östareich (nåch [[Wean]], [[Gràz]] und [[Linz]]). In da gånzn Stådregion ([[Agglomarazion]]) sand's zirka 210.000 Leid.
Såizburg håd a [[Einzugsgebiet]], wås üwa de Grenzn vom Bundeslånd auße geht. Da Südostn vo [[Bayern]], da Südwestn vo [[Obaöstareich|Owaöstareich]] und da Nordwestn vo da [[Owasteiamårk]] ghern då à dazua. Såizburg is a [[Uni|Uniståd]] (drei Unis) und des Zentrum ([[Owazentrum]], sågn de Raumplàna) vo da [[Euregio]] Såizburg - [[Beachtsgona Lond|Berchtsgåna Lånd]] - [[Låndkreis Draustoa|Draûstâ]].

Vüi Leid sågn "Mozartståd" zu Såizburg, wei dort da [[Mozart Wolfgang Amadeus]] af d'Wöid kumma is und mehr åis wia d'Höiftn vo sein Lém då vabråcht håd. Såizburg is à d'öidaste [[Ståd]] im heiding Östareich; seid Ãfång vom 12. Jåhrhundat håds an Stådrichta gém. D'Såizburga Åidståd mid ihra berühmtn [[barock]]n [[Architektur|Archidektur]], de wås an [[italien]]ische Stéd erinnad, is àne vo de am béstn erhåitanen Åidstéd im deitschpråching Raum und seid 1997 [[Wöidkuiturerbe]]. Intanazionàl bekånnt is's à åis Schaublåtz vo dem [[Musical]] und [[Film|Füim]] ''[[Sound of Music]],'' wéng de [[Salzburger Festspiele|Såizburga Féstspüle]] und wéng da Låg am Rånd vo de [[Alpen|Åipm]].


== Geografie ==
== Geografie ==
[[Datei:Klimadiagramm-deutsch-Salzburg-Österreich.png|mini|Klimadiagramm vo Soizburg]]
[[Datei:Salzburg panorama view from Monchsberg.jpg|mini|Stodpanorama vom Mönksberg owi]]
[[Datei:Salzburg Cathedral as seen from Festungsgasse.jpg|mini|Da Soizburga Dom]]
[[Datei:Salzburg - Festung Hohensalzburg.JPG|mini|D'Festung Hohnsoizburg]]
[[Datei:Gaisberg Salzburg.jpg|mini|Da Gaisberg vom Leopoidskrona Weiha aus gseng]]
[[Datei:Erhardkirche2.JPG|mini|D'Erhardkirchn und da Stodeu Nonntoi vom Festungsberg owa fotografierd]]
[[Datei:View of Salzburg Fortress from Mirabell Gardens.jpg|mini|Do siacht ma vom Miraböigortn af d'Festung auffi.]]


De Ståd Såizburg is im [[Såizburga Beckn]], ungefähr 25 Kilometa nördlich vom [[Tennangebirg]], auf ålle zwá Saitn vo da [[Såizåch]]. De Såizåch und de Stådberge midn Wåid drauf måchn vüi vo dem aus, wia Såizburg ausschaud; Såizburg is nämli áne vo de grêâstn [[Großståd|Großstädte]] in [[Europa]]. De Stådbergn sand da [[Kapuzinaberg]], da [[Mönksberg]], da [[Féstungsberg]] und da [[Rainberg]]. Aufm Féstungsberg is de Féstung drauf, dés is de greßte [[Mittlåita|mittlåitaliche]] [[Burg]] vo Europa, de wås nu åis a gånza erhåitn is.
Soizburg liegt am Nordrond vo de [[Oipm]], uma 150 Kilometa estlich vo [[Minga]] und 300 Kilometa westlich vo Wean. D'Stod is im ''Soizburga Beckn'', uma 25 Kilometa neadlich vom ''Tennangebirg'', auf olle zwa Seitn vo da [[Soizach]]. De Soizach und de Stodberng midn Woid drauf mochn vüi vo dem aus, wia Soizburg ausschaud; Soizburg is nämli ane vo de greoastn [[Großstadt|Großsted]] in [[Europa]]. De Stodberng sand da ''Kapuzinaberg'', da ''Mönksberg'', da ''Festungsberg'' und da ''Rheinberg''. Af'm Festungsberg is de Festung drauf, des is de gresste [[mittloita]]liche Burg vo Europa, de wos nu ois a gonza dahoitn is. Außadem gibts im Stodgebied nu in ''Morzga'' Hügü, in ''Höibrunna'' Berg und in Grofnhügü in [[Liefering|Liefaring]].


Im Südwestn vo da Ståd, wos nåch [[Berchtsgån]] umme geht, is da [[Untasberg]] (1.853 Meta hoch), üwa den se de Såizburga á vüi Sågn vazöhn. Im Ostn an da Stådgrenz is da [[Gaisberg]] (1.288 Meta), und weida im Ostn sands neta a boa Kilometa bis ins [[Såizkåmmaguad]]. Nåch Nordn is es Såizburga Beckn offn, sand dånn de Såizåchauen und de glán Hügün vom Flåchgau. Da nächste vo de Hügün bei da Ståd is da [[Plainberg]], is de Wåifåhrtskirchn [[Maria Plain]] obm drauf, und vo dort oman siacht ma guad aufd Ståd owe. Direkt im Nordwestn vo da Ståd is de [[Sålåch]], de wås á de Grenz is zur Nåchbaståd [[Freilassing]], und de ghert scho zu Baiarn, genaua gsågt zum Låndkreis Berchtsgåna Lånd.
Im Siidwestn vo da Stod, wos noch [[Berchtsgoan]] umme geht, is da ''Untasberg'' (1.853 Meta hoch), üwa den se de Soizburga a vüi Sogn vazöhn. Im Ostn an da Stodgrenz is da ''Gaisberg'' (1.288 Meta), und weida im Ostn sands netta a bor Kilometa bis ins [[Salzkammergut|Soizkaumaguad]]. Noch Noadn is es Soizburga Beckn offn, do sand donn de Soizachauen und de glan Hügün vom Flochgau. Da nächste vo de Hügün bei da Stod is da ''Plainberg'', do is de Woifohrtskirchn ''Maria Plain'' om drauf, und vo dort oman siacht ma guad af d'Stod owe. Direkt im Nordwestn vo da Stod is de [[Soloch]], de wos a de Grenz is zur Nochbastod [[Freilassing]], und de ghert scho zu [[Bayern]], genaua gsogt zum Londkroas [[Berchtsgoana Land]].


=== Entwicklung ===
=== Stodteie ===
D' Stod gliedat si unobhängig vo d' historischn Katastralgemeindn, vo denan d' Grenzn in de meistn Föin ned mehr dakennbor san, in 24 Stodtei und drei ongrenznde Londschoftsräume.

Den historischn Kern vo da Stod Soizburg büidet d' [[Soizburga Oidstod|Oidstod]], de si on d' oidn, bis ins [[Middloita]] zruckreichndn Vursted [[Mülln (Salzburg)|Müin]] und [[Nonntal|Nonntoi]] oschliasst. Vor und noch 1900 is im Westn vo da Oidstod da Stodtei [[Rianburg|Riednburg]] entstondn. Auf'm Gebiet vo d' obgrissanen rechtsufring Bastionen und de durting Kasernen, hod si as [[Neustadt (Salzburg)|Andrävierdl]] büidt. Nördlich dovo, vor 'm nein Hauptbohnhof, is da Stodtei [[Elisabeth-Vorstadt|Elisabeth-Vuastod]] ''(Froschhoam)'' entstondn. Im Nordteil vo Müin is da Stodtei [[Lähn|Lehn]] gwochsn.

D' Stodtei ''Aing,'' [[Parsch (Salzburg)|Parsch]], ''Itzling'' und [[Gneis (Salzburg)|Gneis]] hom se im Wesntlichn noch 1900 entwücket. A spädare Erweitarung vo da Stod stöid da Siedlungsstreifn vo da Moosstrossn in [[Leopoldskron-Moos|Leopoidskron-Moos]] dor. D' einsting söibständing Vororte [[Maxgloan]] im Westn, [[Liefering|Liefaring]] im Nordwestn, ''Gnige'' im Ostn und Morzg san in da Zwischnkriagszeid zua Stod kumman. Noch 1950 san ois jingste Siedlungskerne vo da Stod de Teile ''Josefiau'', ''Herrnau'' und d' ''Oipnsiedlung'' entstondn. A d' Stodteie ''Laungwied'', [[Kasan]], [[Taxham|Daxhom]] und ''Schoimoos'' san in da Mittn vom 20. Joarhundat entstondn. Isoliert liegt im Noadn ois jingara Siedlungssplitta da Stodtei Itzling-Nord, der si nohtlos on an Siedlungsraum vo da Gemeinde [[Bergheim bei Salzburg|Berghoam]] oschliasst. Südlich vo Gneis lieng d' emfois jungen kloanen Siedlungen ''Eichethofsiedlung'' und d' ''Birknsiedlung''. Beide san untam Nomen „[[Gneis|Gneis-Süd]]“ zsommgfosst. Südlich vom Flughofn befindt si da Stodtei ''Maxgloan-West'', zua dem d' ''Kendlasiedlung'' und d' kloanaren Haisagruppn Pointing und Loig ghern. D' Kendlasiedlung setzt si in de scho zur Gemeinde [[Wois-Siaznham]] gherendn Haisan vo da Gloansiedlung fort. D' Haisagruppn Pointing und Loig schliassn si ons Woisa ''Hümmereich'' on. Aussahoib vo de Siedlungsraime lieng im Stodgebiet vo Soizburg d' gschlossenen Londschoftsraime ''Höibrunn'', ''Goasberg'' und da ''Haiberg''.<ref name="magistrat"> Magistrat-Info</ref>

=== Katastralgmoana ===
Soizburg is in 14 [[Katastralgemeinde|Katastralgmoana]] aufteit:

* Aing I
* Berghoam II
* Gnige
* Goasberg I
* Haiberg I
* Hoiwong II
* Itzling
* Leopoidskron
* Liefaring II
* Maxgloan
* Morzg
* Soizburg
* Siaznhoam II
* Wois II

Da Nom vo d Stodteie ois funkzionelle Einheit entspricht in da Grenzziahung dena gleichnoming Katastralgmoana, vo dana d Grenzn grossteis im friaan 19. Joarhundat festglegt worn san. D' Bezeichnung Aing I sogt, dass d einstige Gmoa Aing zum gresstn Tei in d Stod Soizburg eingmoandt worn is. Da vabliebne kloanare Tei is in d Joar 1935 und 1939 unta da Bezeichnung Aing II ois eigne Katastralgmoa da Nochbagmoa [[Öisbethn]] zuateit worn.<ref name="magistrat"/>

=== Nochbagmoana ===
{| width="50%" align="center"
|-----
| width="33%" align="center" | [[Freilassing]]
| width="33%" align="center" | [[Bergheim bei Salzburg|Berghoam]]
| width="33%" align="center" | [[Hallwang|Hoiwaung]]
|-----
| width="33%" align="center" | [[Wals-Siezenheim|Wois-Siaznhoam]]
| width="33%" align="center" | [[Datei:Compass card (de).svg|100px]]
| align="center" width="33%" | Koppe
|-----
| width="33%" align="center" | [[Grödig]]
| width="33%" align="center" | [[Anif]]
| width="33%" align="center" | [[Elsbethen|Öisbethn]]
|}


=== Eiigmeindungen im 20. Joarhundat ===
Såizburg håds scho gem, bevor nu irngdwer wås aufschreim hed kinna, und de [[Röma]] håmd des Derfü dånn übanumma und zu ana Ståd gmåcht. "Iuvavum" håmsas gnennt, des háßt: "Dort, wo da Hümmüsgott dahám is". De Ståd wår dåmåis dort, wo heid á nu de Åidståd is, und zwar zwischn Mönksberg, Féstungsberg und Såizåch, wei do wår de Ståd scho rundherum guad gschützt, ohne dass ma groß irngdwöiche Ånlågn baun hed miaßn.
Am 7. Juni 1935 hod da Soizburga [[Landtag|Launddog]] s'Gsetz üwa d'Erweitarung vom Gebied vo da Londeshauptstod bschlossn. In Kroft dre'n is des scho am 1. Juli vom gleichn Joar. Damid san de Gmeindn Maxgloan und Gnigü-Itzling fost ois a Gonza und Deile vo Aing, Morzg, Sieznheim, Leopoidskron, Bergheim und Hoiwong zur Stod dazuakumma. D'Augstöidn und de Grundstückün vo de Gemeindn Maxgloan und Gnigü-Itzling hod d'Stod üwanumma, owa a eanare Schuidn, und des wor fir de zwa ormen Orwatagemeindn a de oazige Möglichkeid, dass s'ned finanziell zsommbrochn san. Durch de Eigmeindungen is domois d'Eihwohnazoi vo Soizburg vo 40.232 af 63.275 Leit gstieng und d'Flächn vo 8,79 af 24,9 Quadratkilometa.


A zweite Phase vo Eigmeindungen wor donn am 1. Jenna 1939. Do san Aing, Liefaring, Leopoidskron und Morzg ois a Gonza und Deile vo Anif (nämli Höibrunn), Bergheim, Hoiwong und Wois zum Stodgebied dazuakumma. In da Stod hom dadurch 77.170 Leit gwohnd. Im Joar 1950 hods an Dausch gem, do is des Gebied vom Schlochthof, wos vorher zu Bergheim ghead hod, zur Stod kumma und dafir da Plainberg, der wos owa vüi gressa is, zruck zu Bergheim. Seitdem hod si nix mehr g'ändat und s'Stodgebied is 65,67 Quadratkilometa groß.
=== Stådteile und Nåchbagemeindn ===


Olle zwa Eigmeindungen hom oiso unta autoritäre Regime stodgfundn. Trotzdem worn s'guad begründet - noch 1945 hod kana an Eispruch dageng eiglegt. Erscht im Joar 1990 hod si d'Gemeinde Anif beschwead, dass da Schlosspark vo Höibrunn zur Stod kumma is. Owa nochdem der eh scho seid 1920 im Eingdum vo da Stod wor und sunst da Komplex vo Höibrunn gemeindemäßig deud worn war, is de Zruckfordarung oglehnt worn.
Såizburg håd heid so zirka 30 Stådteile, åwa so genau wáß dés kána, wei de üwaschnein se á öftas amåi. Gegnüwa vo da Åidståd sand de Neiståd (de nennt ma á månkmåi Andräviertl) und da Aißare Stoa, südlich iss Nonntåi, nördlich Müin. Im Nordn vo da Ståd sand Lehn, Liefaring, d'Elisabethvorståd (friara håd ma "Froschheim" gsågt), Itzling, Schåimoos, Sám, Kásan und Ésch-Mayawies. Im Ostn sand Gnigü, Parsch, Aign, Åpfåita und Glás. Im Südn gibts Herrnau, d'Josefiau, d'Åipnsiedlung, Morzg, Gloagmoa-Thumegg, Gneis und Leopoidskron-Moos. Und im Westn sand Riednburg, Burgfried, Aigühof, Maxglán, Glánhofn, d'Kendlasiedlung und Taxhåm.


De Gemeindn Wois-Sieznheim und Bergheim im "Speckgirtl" vo Soizburg ghern zwar infraschtrukturmäßi scho long zum Stodgebied, und de Raumordna fordern a, daß s'eigmeindt wern, des hod owa nu kana politisch durchsetzn kinna bis jetz. Dadurch gibts im Bollungsraum oiwei gressane Probleme: Af da an Seitn gibts oiwei wenicha freie Baugrundstickün und af da ondan Seitn gengan imma mehr Gewerbebetriewe in d'Umlondgemeindn (oda nu weida weg), wei Grundstickü zan Ausbaun in da Stod z'deia worn san. Dadurch nimmt d'Stod wenicha [[Steiamoak|Steian]] ei, und s'Ungleichgwicht zwischn de Finanzprobleme vo da Stod und de reichn Speckgirtlgmeindn im Umlond wead oiwei ärga. Außa Wois und Bergheim betrifft des a nu Anif, [[Öisbethn]], [[Hallwang|Hoiwaung]], ''Eugndorf'', [[Grödig]] und Deile vo ''Koppü''.
Maxglán, Gnigü-Itzling, Liefaring, Leopoidskron und Morzg wårn friara eigene Gemeindn. 1935 sand Maxglán und Gnigü-Itzling zu Såizburg kumma, 1939 (nåchn [[Ånschluss]]) dånn de åndan. Seid dåmåis is dés Stådgebiet gleich bliem und håd an de 66 Quadrátkilometa.


=== Euregio Soizburg - Berchtsgoana Laund - Draustaa ===
De Nåchbagemeindn vo Såizburg sand außa Freilassing nu [[Bergheim]], [[Håiwång]], [[Koppü]], [[Ösbethn]], [[Anif]], [[Grödig]] und [[Wåis-Sieznheim]]. Vor åim Bergheim, Håiwång und Wåis-Sieznheim gheratn eigntlich scho längst amåi zur Ståd, wei de Siedlungen vo da Ståd und de drei Gemeinden inanånda üwagengan, ohne dass ma an Untaschiad siagt, dés håd åwa politisch nu kána umsetzn kinna bis jetz.
Soizburg is direkt an da boarischn Grenz, und desweng hängts zwecks Vakea und Wirdschoft eng mid'n boarischn Grenzgebiet zsomm, bsondas mid de Londkroas Berchtsgona Lond und Draustoa. Zum Beispüi gehd de schnöiste Stroßnvabindung vo da Stod Soizburg in [[Pinzgau]] üwa [[Bad Reichenhall|Bod Reichnhoi]] (de Streckn nennd ma a s'''Glane Deitsche Eck''). Wirdschoftli hängan bsondas de Sted Freilassing und Bod Reichnhoi mid Soizburg zsomm. Desweng gibts seid 1995 de Euregio Soizburg - Berchtsgona Lond - Draustoa. In dem Gebiet wohnan zsomm zirka 700.000 Leit.


== Leit ==
=== Bevöikarungsentwicklung ===
[[Datei:Salzburg von oben gross.jpg|thumb|300px|Do siacht ma vo da Festung af'n Dom und af d'Oidstod.]]
{| class="toccolours" align="right" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin:0 0 1em 1em; font-size: 95%; text-align:right;"
{| class="prettytable float-left" align="left" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin:9 9 9em 9em; font-size: 95%; text-align:right;"
|-
|-
! colspan=2 bgcolor="#EFEFEF" align="center"| Leid im heitign Stådgebiet
! colspan=2 bgcolor="#EFEFEF" align="center"| Leit im heitign Stodgebiet
|-
|-
|
|
{|
{|
! Jåhr !! Leid
! Joar !! Leit
|-
|-
| 1869 || 27.858
| 1869 || 27.858
Zein 100: Zein 140:
|
|
{|
{|
! Jåhr !! Leid
! Joar !! Leit
|-
|-
| 1939 || 77.170
| 1939 || 77.170
Zein 119: Zein 159:
|}
|}


Wegn de Eingemeindungen in de Dreißgajåhr is dåmåis de Bevöikarung vo Såizburg vo 40.000 Leid auf 77.000 auffigånga. An ziemichn Buum håds dånn glei nåchm [[Zweita Wöidgriag|Zweitn Wöidgriag]] gem, håmd de [[USA|Amerikána]] gånze Siedlungen fir de [[GI]]s ausm Bon gståmpft. Seid ungefähr 1950 is Såizburg a [[Großståd]], weis üwa 100.000 Leid håd.
Weng de Eigmeindungen in de Dreißgajohr is domois de Bevöikarung vo Soizburg vo 40.000 Leit auf 77.000 auffigonga. An ziemichn Boom hods donn glei nochm [[Zweita Wöidgriag|Zweitn Wöidgriag]] gem, do homd de [[USA|Amerikana]] gonze Siedlungen fir de GIs aus'm Bon gstompft, zum Beispüi de General-Keyes-Siedlung. Außadem hods an großn Austurm vo Flüchtlinge gem, vor oim vo Voiksdeitsche. De homd zeascht in Barackn gwohnd, sand owa in de neichn Siedlungen umzong, nochdem de Amerikana wegga worn. Seid uma 1950 is Soizburg a [[Großstadt|Großstod]], weis üwa 100.000 Leit hod. Firs Joar 2007 liegt de Zoi vo de Eihwohna bei 150.269 Leit (mid Hauptwohnsitz).


Da Fraunonteu in Soizburg liegt bei 53 Prozent, da Onteu vo de Auslända is bei 21 Prozent und damid da hechste vo olle östareichischn Londeshauptsted. Vo da Oitasstruktur her san 13 Prozent vo de Soizburga unta 15 Joar oid, 63 Prozent san zwischen 15 und 60 Joar, und 24 Prozent san 60 Joar oid oda öida. Zu de 150.000 Leit mid Hauptwohnsitz kumman in Soizburg nu 17.000 Leit mid Nemwohnsitz dazua.<ref>https://web.archive.org/web/20061012105958/http://www.stadt-salzburg.at/pdf/salzburginzahlen20062.pdf</ref>
=== Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draustoa ===

Såizburg is direkt an da boarischn Grenz, und desweng hängts zwecks Vakehr und Wirtschåft eng mitn boarischn Grenzgebiet zsåmm, bsondas mid de Låndkreise Berchtsgåna Lånd und Draustoa. Desweng gibts seid 1995 die Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draustoa. In dem Gebiet wohnan zsåmm zirka 700.000 Leid.


== Gschicht ==
== Gschicht ==
[[Datei:Petersfriedhof.jpg|mini|left|Da Friedhof vom Klosta Saunkt Beda; des wor s'easchte Klosta üwahaupts nördli vo de Oipm.]]
[[Datei:Austria-Hungary map.svg|mini|Kortn vo Östareich-Ungarn (1867 bis 1918). S'Herzogdum Soizburg is Numma 10.]]


''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Gschicht vo da Stod Soizburg]]''
Scho in da [[Jungstázeit]] håmd Leid in Såizburg gwohnt. Åpm Jåhr 15 vur Christus, wia de Röma kumma sand, is dånn a Ståd draus gworn, de wås "Iuvavum" gháßn håd. Seidn fünftn Jåhrhundat nåch Christus gibts in Såizburg á [[Klosta|Klesta]].


Seid da friaran Jungstoazeid (umma 4500 vor ''Kristus'') gibts in Soizburg scho Siedlungen. De Röma homd im Joar 15 vor Kristus des Gonze zu ana Stod gmocht. ''Iuvavum'' hom s'as gnennt. Nochdem de [[Doana]]grenz vom [[Römisches Reich|Römischn Reich]] zsommbrochn wor, is d'Stod ziemli zgrundgonga. Noch da Vöikawaundarung hod Soizburg long zu de [[Bajuwarn]] und damit donn a zu Bayan ghead. Im Joar 699 is Soizburg [[Bischof]]ssitz worn und wor am Aufong firs gonze boarische [[Herzogtum Bayern|Herzogdum]] zuaständig. Im Joar 755 hom d'Leit zum easchtn Moi in Nomen ''Soizburg'' vawendt. Seid'n Joar 798 is Soizburg a [[Erzbistum Soizburg|Erzbistum]].
[[Bild:Petersfriedhof.jpg|thumb|left|150px|Da Friedhof vom Klosta Sånkt Beda]]
=== Frühmittlåita ===


Im Hochmittloita is Soizburg longsom unobhängi worn vo de Bayan. Im Joar 1328 is Soizburg a eigena [[Stood]] im [[Heuligs Römisches Reich|Heulign Römischn Reich]] worn. In de Joar 1348 und 1349 sand uma a Drittl vo de Leit in Soizburg an da Pest gstorm. Im ''Baungriag'' hods 1525 an großn Aufstond vo de Baun und de Bergleit gengan [[Erzbischof]] gem. Der Aufstond hod drei Monad dauad, und de Baun homd sogor d'Stod eignumma und d'Festung belogad, owa es hod eana nix gnutzt.
Nåch da [[Vöikawåndarung]] håd Såizburg dånn lång zu de [[Bajuwarn]] und damit dånn á zu Baiarn ghert. Eana [[Herzog]] håd dånn im Jåhr 699 im Rupert de Restln vo da åidn Römaståd gem, damid a dés Lånd rundumadum missioniern kå, und so is a åis [[Rupert vo Såizburg]] da erschte Såizburga Bischof gworn. Gwohnt håd a im Klosta Sånkt Beda, wåss åiwei nu gibt; dés is nämli s'ödaste Klosta nördlich vo de [[Åipn]].


S'17. Joarhundat wor prägt vo drei Erzbischef, unta denan Soizburg af da Hächn vo seina Mocht aukumma is: im [[Wolf Dietrich von Raitenau|Wolf Dietrich vo Raitenau]], im ''Markus Sittikus Grof vo Hohnems'' und im ''Paris Grof vo Lodron''. Domois is de berühmte [[Barock]]architektur entstondn, und a d'Soizburga [[Uni]] is gründt worn. Im Joar 1731 san olle [[Protestantismus|Protestantn]] aus da Stod vadriem worn. Im Joar 1756 is da [[Mozart Wolfgang Amadeus]] in Soizburg af d'Wöid kumma. Am Aufong vom 19. Joarhundat hom s'as Heulige Römische Reich zuadrahd, und do sand de Erzbischef ois Herrscha vo Soizburg ogsetzt worn. Im Joar 1816 is Soizburg zu Östareich kumma. Am 29. Mai 1921 hom si d'Soizburga in ana Voiksobstimmung mid 99 Prozent fir'n Onschluss ans [[Deutsches Reich|Deitsche Reich]] ausgsprochn<ref>{{Internetquelle |titel=Archivierte Kopie |url=http://www.historisches-lexikon-bayerns.de/artikel/artikel_44926 |zugriff=2010-12-01 |archiv-url=https://web.archive.org/web/20110520040048/http://www.historisches-lexikon-bayerns.de/artikel/artikel_44926 |archiv-datum=2011-05-20 }}</ref>. Des is owa donn ned gmocht worn.
Im Jåhr 755 håmd Leid dånn zum erschtn Måi in Nåmen "Såizburg" vawendt. Im Jåhr 774 is da erschte Såizburga Dom fertig worn. Im Jåhr 798 håd da [[Kårl da Große]], der wås dåmåis [[Kini]] vo de [[Frånkn]] wår, im [[Pápst]] gsågt, er soid Såizburg zum [[Erzbistum]] måchn, und dés håd a dånn á gmåcht. Åiso wår Såizburg damid dés ánzige Erzbistum im gånzn boarischspråchign Gebiet.


Im Joar 1938 san in Soizburg deitsche Druppn eimarschierd. Glei am Aufong vo da Nazidiktatur in Östareich hom s'af'm Residenzblotz Biacha vabrennt und vüi [[Judndum|Judn]] und politische Gegna vooft. In Maxgloan hom s'a [[Konzentrationslager|Konzentrazionsloga]] fir ''Zigeina'' eigricht, de wos donn ois ''Zwaungsorwata'' in Soizburga Industriebetriewe hackln miaßn hom<ref>http://www.tartanplace.com/tartanhistory/concentrationcamps.html</ref>. 1944 und 1945 hom d'Amerikana 15 Moi Soizburg aus da Luft augriffn. Noch'm Zweitn Wöidgriag san a Riesnhaufn Leit ohne Hoamad ("Displaced Persons", DP), Judn und Voiksdeitsche noch Soizburg und in d'Umgewung kumma. D'Amerikana hom mid'n ''Marshallplan'' vüi Hüifsgöida noch Soizburg brocht und a mid eanare privatn Ausgom midghoifn, dass si d'Stod wirtschofdli schnöi erhoid hod.
=== Hochmittlåita ===


== Politik ==
[[Bild:Hohensalzburg12.JPG|thumb|400px|D'Såizburga Féstung]]
[[Datei:Mirabell.jpg|mini|left|S'Schloss Miraböi in da Neistod is da Sitz vom Buagamasta, vo da Stodregierung, vom Gemeinderod und vom Magistrat.]]
Nåchn [[Frånknreich]] håd Baiarn - und damid á Såizburg - dånn zum [[Ostfränkisches Reich|ostfränkischn Reich]] ghert und spéda zum [[Heuligs Römisches Reich|Heulign Römischn Reich]]. De Såizburga [[Erzbischof|Erzbischef]] håms åwa gschåfft, dasss so ziemlich åis Megliche söwa regün håm kinna in eanam Gebiet, und vo de boarischn Herzeg oda går vom [[Koasa]] håms sa se ned vüi dreiredn låssn. Da Erzbischof Gebhard håd im Jåhr 1077 ågfångt, dass a si a Féstung baut, owa dés håd nu lång dauat, bis dass de fertig worn is.
[[Datei:Salzburg Schloss Mirabell Engelsstiege 01.jpg|mini|D'Engüsstiang im Schloss Miraböi]]


[[Datei:Heinz schaden 2015 1.jpg|mini|Da Schaden Heinz, Buagamasta vo Soizburg vo 1999 bis 2017]]
Da Erzbischof Konrad II. vo [[Bámberga|Bámberg]] is åwa dånn a weng z'weid gånga, wei er is Erzbischof worn, ohne dass a vorher in Koasa nu frågt. Da Koasa wår dåmåis da [[Barbarossa Fritz]], und dés håd eam üwahaupt ned passt, dass då ana glaubt, er kå duan, wås a wüi. Im Koasa seine Háwara, de Gråfn vo Plain, håmd de Ståd ågriffn, und nåcha wår so ziemlich åis hi. Dés wår im Jåhr 1167. Nåcha håm se da Koasa und de Domherrn zehn Jåhr lång gstrittn, wer da nächste Erzbischof wern soi.
[[Datei:Harald Preuner Radiofabrik17 (cropped).jpg|mini|Da Preuner Harald, Buagamasta seid 2017]]


[[Buagamasta]] is seid Dezemba [[2017]] da [[Harald Preuner|Preuner Harald]] vo da [[ÖVP]]. Langjähriger Buagamasta vo da Stod Soizburg woar vo 1999 bis 2017 da [[Schaden Heinz]] vo da [[SPÖ]].
=== Spädmittlåita ===


Bis in de zweite Höiftn vom 20. Joarhundat wor d'Stod eha [[Konservativismus|konsavativ]] prägt. Erscht im Joar 1914 is da easchte Sozialdemokrat in Gemeinderod kumma, da Preußler Robert wor des. Nochm Zweitn Wöidgriag hom de Amerikana in Hildmann Richard ois provisorischn Buagamasta wieda eigsetzt, der wos scho vo 1935 bis zum Aunschluss 1938, untam [[Kurt Schuschnigg|Schuschnigg]]-Regime, Buagamasta gwen is. Owa seitdem dominierd in da Stod Soizburg meistns d'SPÖ. Seid 1999 gibts a in Soizburg de Direktwoi vom Buagamasta.
Dånn is Såizburg långsåm unåbhängig worn vo de Baiarn. Zwischn 1200 und 1246 håds da Erzbischof Eberhard II. gschåfft, dass a de gånzn [[Gråfschåft|Gråfschåftn]], [[Gricht]]ssprengü und Vogtein rund um Såizburg zu an ziemlich fixn Herrschåftsgebiet måcht. Im Jåhr 1275 håd da boarische Herzog dånn de Grenzn vo Såizburg ånerkånnt, und im Jåhr 1328 is Såizburg dånn a eigena [[Stååd]] im Heulign Römischn Reich gworn, wia da Erzbischof a eigene Låndesordnung festglegt håd.


A de ''Grünbewegung'' is in Soizburg vagleichsweis imma sehr stork. Am End vo de Siebzigajohr hod si a Bürgalistn geng d'Vabaung vom Grünlond im Siidn vo da Stod eigsetzt, und de san donn min Voggenhuber Johannes an da Spitzn glei af Onhieb in d'Stodregierung einikumma. Des wor de easchte politische grüne Gruppierung in Östareich. Bis heid nennan si de Grünen in da Stod Soizburg "Bürgalistn" und san in da Stodregierung.
[[Bild:Kaiser-friedrich_III_1-354x569.jpg|thumb|left|100px|Da Fritz III.]]
In de Jåhr 1348 und 1349 sand ungefähr a Drittl vo de Leid in Såizburg an da [[Pest]] gstorm.


=== 15. und 16. Jåhrhundat ===
=== Listn vo de Buagamasta noch'n Griag ===
{| class="prettytable" align="right" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin:9 9 9em 9em; font-size: 95%; text-align:right;"
|-
! colspan=3 bgcolor="#EFEFEF" align="center"| Gemeinderodswoi vom 7. März 2004
|-
|ÖVP || 17.250 || 27,4%
|-
|SPÖ || 27.565 || 43,78%
|-
|FPÖ || 6.448 || 10,24%
|-
|BL || 9.508 || 15,1%
|-
|LIS || 641 || 1,02%
|-
|D92 || 530 || 0,84%
|-
|KPÖ || 1.019 || 1,62%
|}


* 1945–1946: Hildmann Richard (ÖVP)
Vo 1481 bis 1511, åiso 30 Jåhr lång, håm si de Såizburga söwa eanan [[Stådtråd]] und eanan [[Buagamásta]] wöin kinna. Dés håd eana da Koasa [[Fritz III.]] in an großn Rådsbriaf erlaubt. Åwa im Erzbischof Leonhard vo [[Keitschåch]] håd dés nia taugt, dass de Stådinga måchn, wåss woin, und desweng håd a oafåch in Buagamásta und in Stådtråd gfånga gnumma und eana de Rechte vo da Ståd wieda weggnumma.
* 1946–1951: Neumayr Anton (SPÖ)
* 1952–1957: Pacher Stanislaus (SPÖ)
* 1957–1970: Bäck Alfred (SPÖ)
* 1970–1980: Salfenauer Heinrich (SPÖ)
* 1980–1990: Reschen Josef (SPÖ)
* 1990–1992: Lettner Harald (SPÖ)
* 1992–1999: Dechant Josef (ÖVP)
* 1999–2017: [[Schaden Heinz]] (SPÖ)
* 2017– : [[Harald Preuner|Preuner Harald]] (ÖVP)


== Woppm ==
Seidn Jåhr 1492 gibt's de [[Stieglbrauerei]]. De is heid de wichtigste priváte [[Brauerei]] in Östareich.
[[Datei:AUT Salzburg (Stadt) COA.svg|rechts|60px|S'Soizburga Stodwoppm]]


S'[[Wappen|Woppm]] vo da Stod Soizburg is im rodn Föid a gezinnte Stodmaua, wo in da Mittn a Stodor mid offane Torflügü und an auffizongan Foigitta is, und drüwa a glana Turm mid zwa Fensta. De Seitndeile vo da Maua hom a jeda a Schiaßschortn. Hinta da Maua sand drei Tirm mid mehrane Steg, de wos olle drei mid an [[goid]]anen Spitzdoch deckt san. Da mittlare Turm is ochteckig und a weng hecha ois wia de ondan, und ma siachd drei Wänd davo. A jede vo de drei Wänd herd om mid an Güwü af, drunta is a Güwüfensta, drunta a oafochs Fensta und im untan Stog zwa Fensta. De zwa Tirm af da Seitn san rund; im owan Stog hom s'a jeda oa Fensta, im untan zwa. D'Mauan san [[Silber|süwa]] oda weiß.
Im [[Baungriag]] håd's 1525 an großn Aufstånd vo de Baun und de Bergleid gengan Erzbischof gem. Der Aufstånd håd drei Monad dauat, und de Baun håmd sogår d'Féstung belågat, åwa es håd eana nix gnutzt.


Nem an Woppm hod d'Stod Soizburg a nu a [[Fahne]] in de Stodform - des sand Rod und Weiß.
=== 17. Jåhrhundat ===


== Sochn, de wos ma si auschau soit ==
[[Bild:Cathedral_of_Salzburg_2.jpg|thumb|300px|Da Såizburga Dom]]
[[Datei:SalzburgerAltstadt01.JPG|mini|D'Soizburga Oidstod vom Mönksberg aus gseng]]
[[Datei:Salzburg Hellbrunn.jpg|mini|S'Schloss Höibrunn]]


''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Sengswiadigkeitn vo da Stod Soizburg]]''
Am Åfång vom 17. Jåhrhundat håd da Erzbischof Woif Didi vo Raitenau ågfångt, dass a d'Ståd barockisiert, und bis heid is de Såizburga [[Barock]]architektur séhr bekånnt. Såizburg wår die erschte Ståd im Nordn vo de Åipn, wos im Barock baud håm. Dés Wichtigste, wåss dåmåis baud håmd, wår sicha da neiche Såizburga Dom, so wia mann heid kennt. Da åide Dom is nämli 1598 scho zum åchtn Måi åbrennt, und déswéng håd se da Woif Didi dåcht, jétz ghert amåi wås Gscheids her. Da Architekt wår da Solari Santino, und der håds gschåfft, dass da Dom bis 1628 so ziemli fertig wår.


Soizburg is a sehr beliebts Züi fir [[Tourismus|Touristn]] vo da gonzn Wöid. An Spitzndoge hoidn si in da Stod weid mehr Touristn af ois wia Heimische. D'[[UNESCO]], des is d'Organisazion fir Büidung, [[Wissnschoft]] und [[Kultur|Kuitur]] vo de [[UNO|Vaeintn Nazionan]], hod am 5. Dezemba 1996 de gonze Soizburga Oidstod (inklusive Linza Gossn, Bergstroßn, Neistod, im Aißan Stoa, im innan Nonndoi, im innan Müin, im Mönksberg und im Kapuzinaberg) auf d'Listn vom [[Wöidkuiturerbe]] afgnumma. D'Oidstod is, vor oim weng ihra Barockarchitektur mid de vüin Kirchn, ois a gonze oazigortig. De wichtigstn Architektn worn da ''Scamozzi Vincenzo'' und da ''Scolari Santino''.
In da Zwischnzeit håd se da Woif Didi mid de Berchtsgåna ums Såiz und uman Zoi gstrien, und im Jåhr 1611 iss eam dånn z'vüi worn, und er håd Berchtsgån bsétzt, wei dés håd dåmåis néd zu Baiarn ghert, sondan wår a eigane Fürstprobstei. Dés håd de Baiarn åwa går ned taugt, dass a då so umanåndfuhrwerkt, und se håmd dafir afåch Såizburg bsétzt. In Woif Didi håms aussegschmissn und in Markus Sittikus vo [[Hohnems]] åis sein Nåchfoiga eigsétzt. Der håd sis dånn guad geh låssn in Såizburg und ålle Håndwerka zsåmmgfångt, dasss eam s'[[Schloss Hellbrunn]] mid åim drum und drå baun.


A bor vo de wichtigan Sengswiadigkeitn in da Oidstod:
Da Nåchfoiga vom Markus Sittikus wår da Paris Gråf vo Lodron, und dés wår dånn da berühmteste und mächtigste vo ålle Såizburga Erzbischef. Üwaråi sunst im Reich wår da [[Dreißgjähriga Griag|Dreißgjährige Griag]] zwischn de [[Katholizismus|Katholikn]] midn Koasa auf da oan Saitn und de [[Protestantismus|Protestantn]] mid de [[Schwédn]] und de [[Frånkreich|Franzosn]] auf da åndan Saitn, åwa da Paris Lodron håds gschåfft, dass a si då aussahåit, obwoi a doch a so a wichtiga katholischa Erzbischof wår. Dafir håd a an Haufn duan kinna fir d'[[Büidung]] und d'[[Kuitur]] in Såizburg: Im Jåhr 1617 håd a a [[Gymnásium]] aufgmåcht, und fünf Jåhr späda is dånn d'Såizburga Uni draus worn, de wås nu åiwei nåch eam benånnt is: [[Paris-Lodron-Uni Såizburg]]. Am Åfång håst då zwar nur [[Theologie]] und [[Philosophie]] studiern kinna, åwa es is båid mehr worn, und außadem wår dés natürlich á wichtig fir sei [[Géngreformazion]]spolitik.
* S'''Stift Saunkt Beda'' vo de ''Benediktina'' is as öidaste ''Klosta'' vom deitschsproching Raum, woss oiwei nu gibt.
* D'''Festung Hohnsoizburg'' is ane vo de gresstn Burgaunlaung in Europa insgesomt und de gresste, de nu voi dahoitn is.
* A Highlight vo jeda Soizburg-Tour is a da [[Soizburga Dom|Soizburga Dom Saunkt Rupert und Virgil]]. Da heidige Bau stommd aus de Joar zwischn 1611 und 1628 und wor de easchte Barockkirchn neadlich vo de Oipm.
* Nu vüi mehr Touristn siagst owa in da ''Getreidegossn''. Des wor scho long de wichtigste Stroßn vo de Soizburga Kaufleit; und außadem is in dera Stroßns Geburtshaisl vom Mozart Wolfgang Amadeus.
* S'''Museum vo da Moderne'' af'm Mönksberg schaud aus ois wia a weiße Schuachschochtl aus Marmor, und damid iss a ortnlicha Gengsotz zur Oidstod drunta.


A außahoib vo da Oidstod gibts a bor Attrakzionan:
=== 18. Jåhrhundat ===
* Gonz im Siidn am Stodrond vo Soizburg is as Schloss ''Höibrunn'' mid de berühmtn [[Reneissance]]-Wossaspüle, an großn Park, an glan Bergal mid'n ''Monadsschlessl'' und an Stoatheata om drauf und im Soizburga Zoo. Vo da Oidstod bis zum Schloss Höibrunn gehd durch a Londschoftsschutzgebied d'Höibrunna Allee, de öidaste imma nu dahoitane Allee af da Wöid.
* Zum [[Rokoko]]-Schloss ''Leopoidskron'' direkt am Leopoidskrona Weiha kumman oiwei vüi Touristn hi, weis ana vo de Hauptschauplätz in dem Füim ''[[Sound of Music]]'' wor, der wos Soizburg in da gonzn Wöid nu amoi mindestns so berühmt gmochd hod ois wia da Mozart.
* In Hangar 7 am ''Flughofn'' mid seina onspruchsvoin modernan Glosarchidektur hod si da [[Mateschitz Dietrich]] (1943–2022), da Chef vo ''[[Red Bull]],'' ois sei persönliche Schotzkomma mid an Haufn oide und neiche Flugzeig histöin lossn.


== Kuitureiirichtungen ==
Scho seid da Mittn vom 15. Jåhrhundat håmd in de Bergwerkn am Dürrnberg (dés is in da [[Hallein]]a Géngd) vüi Årwata aus åndane Géngdn vom Reich g'årwat, zum Beispüi á [[Meißn]]a [[Kursachsn]], und dé håmd á eanan Glaum midbråcht ins Såizburgische, dés wårn nämli [[Lutha Martin|Lutharische]]. De Baun, de wås á ziemlich unzfrien wårn dåmåis, wårn glei gånz narrisch auf den neichn Glaum, und so håd a si schnöi bei eana vabroat. Åwa néd nur de Årwata håm de lutharischn Ideen nåch Såizburg bråcht, sondan á de Såizburga Kaufleid vo eanare Håndlsfåhrtna. De Erzbischef håd dés natürli üwahaupt néd basst, und déswéng håms á scho vorm 18. Jåhrhundat åiwei wiedaramåi kleanane Gruppn vo Protestantn vajågt. Åis zsåmm wårn dés 22.000 Leid.
[[Datei:Mozarteum grosser saal buehne mit orchester.jpg|mini|A Konzert im Großn Soi vom Mozarteum]]


''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Kuitureiirichtungen in da Stod Soizburg]]''
[[Bild:Archbishop_Firmian_of_Salzburg.jpg|thumb|left|150px|Da Erzbischof Poidl Toni vo Firmian]]


D'wichtigste Kunstvaonstoitung in Soizburga san de [[Salzburger Festspiele|Festspüle]] mid Konzerte, Opern und Theata, de wos jeds Joar im Juli und August vüi intanazionale Gäst auziang. Grindt worn san s'im Joar 1920 vom ''Reinhardt Max'' und vom ''Hugo vo Hofmannsthal''. Dazua gibts seid 1967 ois Ergänzung de ''Ostafestspüle''; de hod da ''Herbert vo Karajan'' gründt. Do wead jeds Joar a neiche Oper vorgstöid, und a bor Konzerte gibts a. Spüin dan d'''Berlina Philharmonika''. Seid 1973 gibts a nu ''Pfingstfestspüle''. De gonzn Festspüle findn zum Großdeu in drei Haisa in da Oidstod stott, de wos ma a in Festspüibezirk nennd. Architekt wor da ''Holzmeister Clemens'', der wos oide barocke Bautn midvawendt hod. Und zwar san des:
Åwa im Jåhr 1731 håd dånn da Erzbischof Poidl Toni vo Firmian sei "Emigrazionspatent" erlåssn, und wéng dem håm 20.000 Protestantn wegziang miassn. Rechtlich wår dés dåmåis zwar in Ordnung, weis jå im gånzn Reich üwaråi ghoassn håd, "cuius regio, eius religio" ("Wems Lånd gherd, der bestimmt d'Religion"). Åwa då håms trotzdem in gånz Europa gschaud, und es håd an Haufn Flugblattln géng de Katholischn gém. Vüi vo denan, de gånga san, wårn åwa á låndlose Dienstbotn und håm håid glaubt, se kinnans woåndas zu mehr bringa. De wås vo denan nach [[Ostbreißn]] gånga san, håmd zum Beispüi grátis a Stückü Lånd vom [[Breißn|breißischn]] Kini griagt und san a so Baun gworn.


* S'Große Festspüihaus
Firs Erzbistum wår dés åwa am Schluss a wirtschåftliche Katastrophn, dass so vüi Leid wegzong san. Im Firmian wår dés wurscht, der håd se in [[Leopoidskron]] vo 1736 bis 1738 a [[Rokoko|Rokokoschléssl]] hibaun låssn. Dés Schloss håd spéda, åb 1918, im [[Reinhardt Max]] gherd, der wås a [[Theata|Theatareschissér]] wår und ana vo de Gründa vo de [[Såizburga Féstspüle]]. 1938 håm sis de [[Nazis]] untan Någü grissn, nåchn Griag håd mas wieda an de Famülüe vom Reinhardt zruckgém, und dé håms dånn an dés intanazionále "Såizburg Seminar" vakauft. Denan gherds heid á nu.
* D'Föisnreitschui
* S'Haus fir'n Mozart (friara Glans Festspüihaus)


Säle fir Theata und Konzerte gibts in da Stod uma a Dutznd. In da Touristnseison (oiso fost imma) gibts jen Dog [[Wiener Klassik|klassische]] Konzerte, wo meistns Werke vom Mozart Wolfgang Amadeus gspüid wern. Owa a Vaonstoitungsorte fir moderne Musi gibts a bor.
Im Jåhr 1756 is dånn da berühmteste vo ålle Såizburga aufd Wöid kumma, da [[Mozart Woifal]], ana vo de wichtigstn Komponistn, dés üwahaupt gém håd. Vo 1769 bis 1781 wåra bei de Erzbischef åis Hofkappöimásta ågstöid, åwa dånn is nimma midn Erzbischof zsåmmkumma, håd åis higschmissn und zsåmmbåckt, is nåch Wean gånga und nie mehr nåch Såizburg zruckkumma. In dera Zeid, untam Erzbischof Hieronymus Frånz Sepp vo Colloredo-Månnsföid, is Såizburg åwa dafir a Zentrum vo da Spéd[[aufklärung]] worn. S'Schuiwésn håd a reformiert, nåchn Vorbüid vo de Östareicha, und vüi Wissnschåftla und Künstla håd a nåch Såizburg ghoid.


Ins Museum kau ma a ausgiewig geh. Dabei gehd d'Palettn vo da Naturwissenschaft üwa d'Voikskuitur und d'oide Gschicht vo Soizburg bis hi zur modernen Kunst, zum Beispüi im Museum vo da Moderne am Mönksberg om.
=== Vom Napoleon I. bis zum Ånschluss ===


Künstlarisch onspruchsvollare Füim und Retrospektivn komma si jen Dog im ''Füimkuiturzentrum DAS KINO'' auschaun. Jen Herbst gibts außadem a intanazionals Bergfüim-Festival. Außadem gibts in da Stod Soizburg nu drei normale Kinos, wo de Hollywood-Sochn rennan.
[[Bild:Austria-Hungary_map.svg|thumb|350px|Kårtn vo Östareich-Ungarn (1867 bis 1918). S'Herzogdum Såizburg is Numma 10.]]


== Glaum ==
Am Åfång vom 19. Jåhrhundat håms as Heulige Römische Reich zuadraht - da [[Reichsdåg]] in [[Rengschburg]] håd åis Ållalétztes in [[Reichsdeputazionshauptschluß]] bschlossn, und mid dem sand de Erzbischef åis Herrscha vo Såizburg ågsétzt worn. Dés wår im Jåhr 1803, und då is Såizburg dånn glei mid [[Freising]] und [[Båssa]] zu an neichn [[Kurfürstndum]] zsåmmglégt worn. Kurfürst is da Großherzog [[Ferl III. vo da Toskána]] worn.
[[Datei:Dom Salzburg.jpg|mini|Innenausicht vom Soizburga Dom]]


''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Glaum in da Stod Soizburg]]''
Åwa dés wår nur kurz, und dés [[Kur]]recht håd á kán wås bråcht, wei im Jåhr 1805 is dånn Såizburg s'erschte Måi zu Östareich kumma, wås gråd erscht a extrigs [[Koasadum]] worn is. 1810 iss dånn åwa wieda zu Baian kumma, wei jå de Baian min [[Napoleon I.]] vabünded wårn. Im Jåhr 1816, nåchn [[Weana Kongress]], is Såizburg dånn endgültig zu Östareich kumma, åwa néd amåi åis a eings Lånd, sondan zu Owaöstareich håmses dazuadå.


Soizburg is prägt vo da [[Katholizismus|katholischn Kirchn]] ois wia koa ondane östareichische Londeshaupstod ned. Des is desweng a so, weis in Soizburg bis am Aufong vom 19. Joarhundat, oiso bis zum End vom Soizburga Fürsterzbistum, koa Trennung gem hod zwischn da Kirchn und im [[Stood]], wei jo d'Erzbischef gleichzeiti geistlichs Owahaupt und Stoodsowahaupt gwen san. Erscht in da zweitn Höiftn vom 20. Joarhundat, vor oim durch Griag, durch Vadreiwung und Eiwondarung, iss donn dazua kumma, daßs heidzdog mehr vaschiedene Glaumsrichtunga gibt in Soizburg.
Erscht im Jåhr 1850 is Såizburg dånn a eings [[Kronlånd]] in da [[Monarchie]] worn, [[Herzogdum]] Såizburg håds gháßn. A Årt [[Låndesregierung]] håds á griagt, dés wår de Ståtthåitarei. Im Jåhr 1860 håms dånn de Stådmaun ågrissn, de wås eh ka Mensch mehr braucht håd, und d'Ståd håd gressa wern kinna. Im Jåhr 1886 is dånn des erschte Stickü vo da [[Stråßnbåh]] in Betrieb gnumma worn; de Stråßnbåh gibts åwa heid á nimma.


De Katholikn san mid 56 Prozent vo de Stodbewohna oiwei nu de gressane Glaumsgruppn in Soizburg. Zur evangelischn Kirchn ghern uma siem Prozent vo de Stodinga. Fünf Prozent vo de Leit san [[Orthodoxie|orthodoxe Kristn]]. Siem Prozent sand Muslime, da [[Islam]] is damid de gresste Glaumsgemeinschoft außahoib vom Kristndum. 17 Prozent vo de Soizburga hom gor koa Religion, bei siem Prozent waß ma ned, wos de fir Glaumsbekenntnis hom.
Im Jåhr 1919 håds zum erschtn Måi Wåin gém, wo ålle gleich midwöin håm derfn; zwá Jåhr spéda, am 29. Mai 1921, håm si de Såizburga in ana Voiksåbstimmung firn Ånschluss ans [[Deitsches Reich|Deitsche Reich]] ausgsprochn (dés wås dåmåis nu de [[Weimara Republik]] wår). Dés is åwa dånn eh néd gmåcht worn. Im Jåhr 1922 wår in da Universitätskirchn (dåmåis Kollégienkirchn) de Uraufführung vo dem Stückü "Såizburga großes Wöidtheata" vom [[Hugo vo Hofmannsthåi]]; Reschissér wår da [[Reinhardt Max]]. Im [[Kraus Kårl]] håd dés üwahaupt néd daugt, dass dés in da Universitätskirchn wår, und déswéng is a aus da [[Katholizismus|katholischn Kirchn]] ausdredn.


== Freizeid ==
[[Bild:Synagogesbg.jpg|thumb|150px|left|D'Såizburga Synagong, wias jétz ausschaud nåch da Renovierung]]
[[Datei:Seek06.jpg|mini|D'Maunnschoft vo da Soizburga Austria beim Spüi geng d'1b vo [[Seekircha]] im Herbst 2006]]
[[Datei:Schloss Leopoldskron and the Leopoldskroner Weiher in Salzburg.JPG|mini|Da Leopoidskrona Weiha mi'n Schloss Leopoidskron und da Festung im Hintagrund]]
[[Datei:Mozartkugeln-Fuerst.jpg|mini|D'originaln Soizburga Mozartkugün vo da Konditorei Fürst am Oi'n Morkt]]


=== D'Názizeid ===
=== Sport ===
[[Datei:EM-Stadion Wals-Siezenheim zur Euro.jpg|mini|S'Stadion fir d'Fuaßboi-Europamastaschoft 2008]]


Da öidaste reine [[Sport]]klub im Soizburga Lond is da ''Soizburga AK 1914'' in Nonntoi. Owa es gibt nu a bor Turnvareine, de wos nu öida san: in ''Soizburga Turnvarein'' (1861), in ''Maxglana Turnvarein'' (1902) und in ''Amateur-Turn- und Sportvarein (ATSV) Soizburg'' (1912). In ''Orwata-Sportklub (ASK) Soizburg'' gibts seid 1922 in Maxgloan. Ois Orwatavarein wor a zwischn 1938 und 1945 aufglöst.
Glei am Åfång vo da [[Názidiktatur]] in Östareich, am 30. Aprü 1938, håms aufm Residenzplåtz Biacha vabrennt und vüi [[Judn]] und politische Gegna vahåft. Am 9. Novemba, in da [[Reichsgriståinåcht]], håms de Såizburga [[Synagong]] higmåcht. Im Jåhr 1942 håm de Názis in da Ståd a Låga fir Griagsgfångene aufgmåcht, und a Jåhr spéda, im Auftråg vom dåmåling [[Gauleita]], im [[Scheel Gustl Adi]], [[Luftschutzbunka]] in de Stådberng gråm.


In [[Fuaßboi]]varein ''SV Austria Soizburg'' gibts seid 1933, er spüit tradizionell in Violett-Weiß und is da Varein mid de meistn Fans in da Stod, obwoi a grod eascht in d'zweitletzte Liga afgstieng is. Des kummt daher, wei da Varein midsomt Lizenz im Joar 2005 vo [[Red Bull]] kauft worn is und Form, Woppn und Nom vom Varein g'ändat worn san. Da ''FC Red Bull Soizburg'' sitzt heid im Vorort Wois-Sieznheim und spüid in da [[Bundesliga]]; in SV Austria Soizburg hom de violettn Fans neich gründt und damid in da letztn Spüiglass neich augfonga.
Se håm scho gwusst, warum, wei 1944 und 1945 håm dånn de [[USA|Amerikána]] 15 Måi Såizburg aus da Luft ågriffn. 550 Leid san dabei gstorm, 14.563 sand obdåchlos worn, und 46 Prozent vo ålle Haisa in Såizburg, åis zsåmm 7.600 Wohnungen, san hi worn. De Amerikána håms vor åim aufn Båhnhof ågseng ghåbt, wei dés a wichtiga Knotnpunkt firn deitschn Nåchschub wår, déswéng wårn á de meistn Tréffa rund uman Båhnhof umma. Åwa a bår Bombm håds á aufd Innenståd brackt, zum Beispüi aufs Wohnhaus vom Mozart und auf de Kuppü vom Dom.


[[Datei:Ice Hockey goalkeeper Irbe of EC Red Bull Salzburg.jpg|mini|De Spüla vom EC Red Bull Soizburg in Akzion]]
=== D'Nåchgriagszeid ===


A guada [[Eishockey]]varein is da ''EC Red Bull Soizburg'' (gründt 1977 ois ''Soizburga EC''), der wos 2007 in östareichischen Mastatitl erreicht hod; de Damenmonnschoft, de ''Ravens Soizburg'', san scho 2006 Meista worn. Beim American Football hom im Joar 1984 de ''Soizburg Lions'' in ollaeaschtn östareichischen Meistatitl ghoid; heid haßn s<nowiki>'</nowiki>''Soizburg Bulls'' und spüin in da zweitn Liga.
Am 4. Mai 1945 wår in Såizburg da [[Zweita Wöidgriag|Griag]] aus, då håmd nämli US-amerikánische Soidåtn d'Ståd befreid. Da [[Obast]] [[Lepperdinger Håns]], der wås vorher da Owakommandierende vo da [[Wehrmåcht]] in da Ståd Såizburg wår, håd eana d'Ståd kåmpflos üwagém. De Amerikána håm in [[Hildmann Richard]] zum Burgamásta gmåcht, und es san glei amåi de neichn demokrátischn Partein gründt worn, nämli d'[[ÖVP]], d'[[SPÖ]] und d'[[KPÖ]].


Große Sportvaonstoitungen hods bis jetz in da Festspüistod weng gem. Im Joar 2005 wor as easchte Moi da ''Soizburg-Marathon'', a [[Marathon]] der wos a durch d'Oidstod durchgehd. 2006 wor de ''Stroßn-Radlwöidmastaschoft'' in Soizburg und in da Umgewung mid mehr ois wia 330.000 Zuaschaua. Bei da [[Fuaßboi-Europamastaschoft]] 2008 wern draußn im Kleßheima Stadion (ghead zu Wois-Sieznheim) drei Gruppmspüle sei.
A Riesnhaufn Leid ohne Hoamad ("[[Displaced Persons]]", DP), Judn und [[Voiksdeitsche]] san nåch Såizburg und in d'Umgéwung kumma. Im Dezemba 1946 wårns scho um de 13.200, vor åim aus [[Osteuropa|Ost]]- und [[Mittleuropa]]. Damid ma dé wo untabringt, håm d'Amerikána DP-Låga eigricht: drei ständige und fünf Durchgångslåga. Am bekånntastn wårs Låga Parsch. De ehemåling Názis håms ins Låga Glásnbåch glei in da Nähe vo da Ståd gstéckt.


Firs Joar 2014 häd si Soizburg um d'[[Olympische Wintaspüle|Olympischn Wintaspüle]] beworm. De Entscheidung am 4. Juli 2007 beim [[IOC]]-Kongress in Guatemala City hom d'Soizburga owa geng [[Sotschi]] in [[Russland|Russlaund]] und ''Pyeongchang'' in [[Südkorea]] (zweita Blotz) in da easchtn Runde valorn. Soizburg wor a scho Candidate City fir Olympia 2010 und hod do a in da easchtn Runde geng [[Vancouver]] in [[Kanada]] und geng Pyeongchang (scho amoi zweita Blotz) valorn.
[[Image:George_Catlett_Marshall%2C_general_of_the_US_army.jpg|thumb|200px|Da [[Marshall Schorsch]], da Genarál und US-Außnminista, nåch dens in Marshallplán gnennt håm]]


Seidn Joar 1999 is Soizburg da Sitz vo da Intanazionaln [[Biathlon]]-Union.
Am 11. August 1945 håm de Såizburga Féstspüle scho wieda de erschte Vorstöllung nåchn Griag ghåbt. Am 26. Septemba wår in Såizburg dånn a Konfarenz vo de östareichischn Bundeslända, und Såizburg wårs erschte Lånd, wås dafir wår, dass ma d'Republik wieda herstöid und d'Ståådsregierung vom [[Renner Kårl]] in Wean ånerkennt. S'Bundeslånd Såizburg, da Großteil vo Owaöstareich unds [[Ausseea Lånd]] in da Steiamårk wårn midanånd d'amerikánische Besåtzungszone in Östareich; s'Owakommando vo dera Zone wår in da Ståd Såizburg.


=== Laundschofts- und Naturschutz ===
Gånz am Åfång, in de erschtn bår Wochn, håm de Amerikána vüi Haisa beschlågnåhmt und üwahaupt åis voi streng kontrolliert, åwa båid håms dånn mid de Beåmtn vom Lånd und vo da Ståd zsåmmg'årwat, wias håid gseng håm, dass de eh néd so deppad dan. A bår Måi wårs scho so, dass se de amerikánischn Soidåtn néd gånz an d'Regün ghåin håm, åwa im Großn und Gånzn håm si d'Leid recht guad mid eana arråschiert.
In Soizburg gibts ois zsomm 41 Naturdenkmäla (meistns stottliche oide Einzlbam), 39 Gschützte Londschoftsdeule, ocht Londschoftsschutzgebiet und oa Naturschutzgebiet, nämli s'Hammaraua Moor. De ocht Londschoftsschutzgebiet sand:
* da Plainberg (do ghead owa netta a gonz a glana Deu zur Stod Soizburg),
* da Kapuzinaberg,
* da Mönksberg und da Rheinberg,
* Soizburg-Süd,
* s'Leopoidskrona Moos,
* da Leopoidskrona Weiha,
* da Soizachsee und da Solochspitz und
* d'Aigna Au.
A bor vo de wichtigsten Gschütztn Londschoftsdeule sand:
* d'Höibrunna Allee,
* d'Kopfwein am Oimkanal (Bam, de woss sunst londesweid nirngs gibt),
* d'Föisnsteppn am Rheinberg (a Drocknbiotop am Südhong),
* des Sama Mösl (a Moorrest, der wos si guad dahoidn hod),
* da Anifa Oitaboch (a sehr naturnoha Bochlauf),
* d'Itzlinga Au,
* da Kühberg,
* s'Naturwoidresavat Rheinberg und
* s'Naturwoidresavat Gaisberg (des sand ois sehr naturhohe Wöida).


=== Soizburga Schmankal ===
D'Amerikána håm jå midn [[Marshallplán]] vüi Hüifsgöida nåch Såizburg bråcht und á mid eanare privátn Ausgåm midghoifn, dass si d'Ståd wirtschåftlich schnöi erhoid håd. Da Såizburga Géngd iss sogår so guad gånga, dass mas im Rest vo Östareich in "Goidanan Westn" gnennt håd. Gånz wichtig wår zum Beispüi á, dass am 1. Juli 1949 endlich d'neiche Ståådsbruckn fertig worn is, de wås ma scho 1940 zum Baun ågfångt ghåbt håd.
* Bosna
* [[Mozartkugl|Mozartkugün]]
* Soizburga Nockal


=== D'heidige Zeid ===
=== Nochtlem ===
S'Nochtlem in Soizburg spüid si zum Großdeu in da Oidstod o, genaua gsogt vor oim am Rudoifskäi, rund uman Anton-Neumayr-Blotz und in de Bars hintam Platzl af da ondan Seitn vo da Soizach. Gem duads dortn vor oim ''Irish Pubs'' und Cocktailbars. Beim Bohnhof gibts seid a bor Joar a ''Urban Entertainment Centre'' mit Kinos, Diskos und Bars, wos si ''city center'' nennd. So wos Ähnlichs gibts a im ''Airportcenter'' beim Flughofn draußn, owa des ghead scho zu Wois-Sieznheim.


=== Voiksfestln ===
Á in de Fuffzgajåhr is vüi buad worn in Såizburg: Am 31. Oktowa 1953 håms is létzte Stückü vo da Stråßnbåh ågrissn und dafir a [[O-Bus]]-System aufbaud. Und am 15. Juli 1957 is s'Hotel Europa beim Haupbåhnhof aufgmåcht worn, des wås mid seine 16 Stég bis heid nu s'gresste Haus vo da gånzn Ståd is. Bis heid san si á de Såizburga nu néd einig, wias dés findn soin: De oan sång, so håd ma håid baud dåmåis und dés muaß ma åis Denkmåi seng, und de åndan sång, des is a Schåndflég und gherd ågrissn. Üwahaupt håms de Såizburga néd a so mid da modernan Architektur.
Jeds Joar amoi im Somma findt am Messegelände draußn a großes Voiksfest stott, d'Soizburga Duit. Außadem is im Somma af de großn Blätz rund um an Dom (Kapitlblotz, Domblotz und Residenzblotz) da Rupertikirtog und im Winta da Christkindlmorkt, zu dem wos oiwei recht vüi Touristn kumman, vor oim aus Italien.


== Infraschtruktur ==
[[Bild:BuildingUniversitySalzburg1.jpg|thumb|300px|left|S'Institutshaus fir Gsöischåftswissnschåftn vo da Uni Såizburg am Rudoifskäi. Im Hintagrund siacht ma aufd Féstung auffi.]]
[[Datei:S-Bahn Salzburg Sam.jpg|mini|A Zug vo da S-Bohn in da Hoitstöi Soizburg Sam]]
[[Datei:Salzburger Stadtansicht.jpg|mini|Da siacht ma, vor da Silhouettn vo da Oidstod, d'gschwungane Form vom Makartsteg.]]
[[Datei:Hellbrunner Allee in Salzburg.JPG|mini|D'Höibrunna Allee]]


=== Vakea ===
Am 1. Mai 1959 wår dånn endlich da Dom wieda hergstöid, und ma håd s'erschte Måi wieda d'Méss feian kinna. Un am 5. Juli 1962 håm de Såizburga eana Uni wieda aufgmåcht, nåchdem's mehr åis wia 150 Jåhr káne mehr gém håd. Am Åfång håd's nur a [[Philosophie|philosophische]] und a katholisch-[[Theologie|theologische]] Fakuität ghåbt, åwa båid is a [[rechtswissnschåft]]liche dazua kumma, und de philosophische håms zu ana [[geisteswissnschåft]]lichn und späda zu ana [[Kuiturwissnschåft|kuitur]]- und [[gsöischåftswissnschåft]]lichn ausbaud.
[[Datei:Map of the Salzburg trolleybus.png|mini|Kortn vom O-Bus-Netz]]
''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Vakea in da Stod Soizburg]]''


Soizburg is a wichtiga Vakeasknotnpunkt in Östareich. Es hod in zweitwichtigstn Flughofn vo da Republik und durch d'Stod gehd a d'Westbohn, durch des is da Soizburga Hauptbohnhof ana vo de wichtigstn in Östareich. Es gibt Direktvabindungen noch Nordwestn ([[Minga]]/[[Hamburg]]/[[Paris]]), Siidwestn ([[Innschprugg]]/[[Zürich]]), Nordostn ([[Linz]]/[[Wean]]/[[Budapest]]), Siidostn ([[Graz]]) und Siidn ([[Villoch]]/[[Laiboch]]/[[Zagreb]]/[[Venedig]]). An Autobohnknotn gibts a in Soizburg, und zwor gengan do de östareichischn Autobohnen A1 (Westautobohn, Richtung Wean) und A10 (Dauanautobohn, Richtung Villoch) genauso weg ois wia de deitsche A8 (Soizburga Autobohn, Richtung Minga).
Am 29. Juli 1963 håmses Kláne Féstspüihaus wieda aufgmåcht, nåchdems min Umbaun fertig worn san. A Großdeu vo da Åidståd und á a bår Deile vo da Neiståd (d'[[Linz]]a Gåssn zum Beispüi) san seidn 9. Juli 1973 [[Fuaßgängazone]] - åwa es gibt åiwei nu vüi Ausnåhmen fir Leid, de wås trotzdem min Auto einfåhrn derfn, und vüi fåhrn á åiwei nu eine, obwoi ses néd derfadn. S'neiche große Haus vo da Naturwissnschåftlichn Fakuität in Herrnau håms dånn am 3. Oktoba 1986 aufgmåcht.


De Hauptstreckn vo da Eisnbau, de wos vo Soizburg weggagengan, und nu a bor Nemstreckn wern a fir'n Regionalvakea hergnumma. S'wichtigste Nohvakeasmittl im Soizburga Zentralraum is heidzdogs d'S-Bohn. In da Stod söim hod seid'n Joar 1940 da Stodbus d'wichtigste Roin, und es gibt ans vo de gresstn O-Bus-Netze vo Europa. Wer unbedingt mi'n Auto in d'Stod einifohrn wüi oda muaß, wead dageng Probleme griang, wei sehr oft Staus san in da Innenstod, und Parkplätze findt ma sowieso meistns kane.
Im Jåhr 1994 håd da Såizburga [[Fuaßbåi]] sein gresstn Erfoig vo üwahaupt ghåbt: Då is nämli d'[[Såizburga Austria]] ins Finále von [[UEFA-Cup]] kumma und håd nur gånz knåpp géng [[Inta Mailånd]] valurn. Seidn 11. Septemba 1997 derf si d'Såizburga Åidståd [[UNESCO]]-[[Wöidkuiturerbe]] nenna. S'neiche Kongresshaus håms am 23. Juni 2003 aufgmåcht, und seidn Oktoba 2003 gibts a neiche Uni in Såizburg, nämli d'[[Paracelsus-Medizinuni]]; dés is de erschte [[medizin]]ische Privátuni vo Östareich. Außadem gibts seid 2003 a neichs Stádion, wo im Jåhr 2008 a bår Spüle vo da [[Fuaßbåi-Europamástaschåft]] sei wern - streng gnumma gherd des Stádion åwa nimma zur Ståd Såizburg, sondan zu Wåis-Sieznheim.


A bsundas wichtige Roin im Stodvakea spüid in Soizburg s'[[Fahrrad|Fohrra'l]]. Üwa 20 Prozent vo olle Wege leng d'Soizburga min Ra'l zruck, damid liengan s'an da Spitzn vo de östareichischen Londeshauptsted. Z'Fuaß hod ma in Soizburg in da Innenstod a ka Problem, wei ois recht eng beinonda is; da Großdeu vo da Oidstod und a gleanana Deu vo da Neistod sand außadem eh Fuaßgängazone.
==Wåppn==
[[Bild:Wappen at salzburg stadt.png|120px|right|S'Såizburga Stådwåppn]]


=== Energievasorgung ===
S'[[Wåppn]] vo da Ståd Såizburg is im rodn Föid a gezinnte Stådmaua, wo in da Mittn a Stådtor mid offane Torflügü und an auffizongan Fåigitta is, und drüwa a glána Turm mid zwá Fensta. De Seitndeile vo da Maua håm a jéda a Schiaßschårtn. Hinta da Maua sand drei Türme mid mehrane Stég, de wås ålle drei mid an [[goid]]anen Spitzdåch déckt san. Da mittlare Turm is åchteckig und a weng hecha åis de åndan, und ma siachd drei Wänd davo. A jéde vo de drei Wänd herd om mid an [[Güwü]] auf, drunta is a Güwüfensta, drunta a áfåchs Fensta und im untan Stog zwá Fensta. De zwá Tirm af da Seitn san rund; im owan Stog håms a jéda á Fensta, im untan zwá. D'Mauan san [[süwa]] oda weiß.
Fir'n Strom in da Stod Soizburg is d'Soizburg AG zuaständig, de wos im Joar 2000 durch a Fusion vom Londesenergievasorger SAFE und vo de Soizburga Stodwerke entstondn is.


=== Wossavasorgung ===
Néman Wåppn håd d'Ståd Såizburg á nu [[Fahne]] in de Stådfårm - dés sand Rod und Weiß.
S'[[Wassa|Drinkwossa]] griagt d'Stod a vo da Soizburg AG, hauptsächli aus'm Grundwossa-Diafbrunnen ''Glanegg'' vo da Quöin in ''Fürstnbrunn'' und vo de Gersbergquöin. Jeds Joar san des uma 12 Müllionan Lita, de wos ind Stod einipumpt wern. Af'm Mönksberg om und af'm Kapuzinaberg om is jeweus a Hochbehöita mid 25.000 Kubikmeta. Fir d'Entsorgung vom Obwossa gibts d'Großkläronlog in ''Siggawiesn'' neadlich vo da Stod. De is fir üwa 600.000 Leit ausglegt und vasorgt außa da Stod Soizburg a a bor Gemeindn im Umlond, zum Beispüi [[Ainring]] in Bayern drüm.


=== Graunknhaisa ===
== Såchn, de ma si åschau soit ==
* D'Uniklinikn Soizburg:
[[Bild:SalzburgerAltstadt01.JPG|thumb|300px|left|D'Såizburga Åidståd vom Mönksberg aus gseng]]
** S'Londesgronknhaus Sonkt-Johanns-Spitoi
** D'[[Doppler Christian Andreas|Christian-Doppler]]-Klinik
* S'Unfoigronknhaus
* S'Gronknhaus vo de ''Bormherzing Briada''


== Büidung und Forschung ==
D'[[UNESCO]], dés is d'Organisazion fir Büidung, Wissnschåft und Kuitur vo de [[UNO|Vaeintn Nazionan]], håd am 5. Dezemba 1996 de gånze Såizburga Åidståd auf d'Listn vom [[Wöidkuiturerbe]] aufgnumma. D'Åidståd is åis a gånze ánzigårtig.
[[Datei:Uni Salzburg NaWi Rückeingang.jpg|mini|Rückausicht vo da Naturwissnschoftlichn Fakuität vo da Uni Soizburg im Stodteu Nonntal]]


''Mehr dazua findst im Hauptartikü: [[Büidungseiirichtungen in da Stod Soizburg]]''
===Berühmte historische Såchn===
* Am öidastn is as [[Stift Sånkt Beda]]. Dés geht nämli zruck aufn ållaerschtn Bischof vo Såizburg, in heuling Rupert. Då håms zerscht a åide Åbteikirchn ghåbt, so ums Jåhr 1000 umanånd håms dé baud, åwa dé håd si néd so lång ghåidn, und im Jåhr 1147 håms dånn d'heidige Stiftskirchn eigweihd.
* A richtiga Klassika is natürli d'[[Féstung Hohnsåizburg]]. De håms so ungefähr in da Zeid vom [[Investiturstreit]] (um 1077 umma) zum Baun ågfangt, und heid iss åiwei nu ziemli guad erhåitn, weis nur a ánzigs Måi belågad worn is, und dés håd á nix bråcht dåmåis.
* Sehr åid is a d'[[Franziskánakirchn (Såizburg)|Franziskánakirchn]]. Dé håms nämli scho in da Mittn vom åchtn Jåhrhundat baud, späda san dånn zum [[Románik|románisch]]n Långhaus a [[Gotik|gotisch]]a Hallnchor und a [[barock]]a Kapöingrånz dazuakumma.
[[Bild:Salzburg_cathedral_frontview.jpg|200px|right|thumb|D'Vordaseitn vom Dom]]
* A Highlight vo jéda Såizburg-Tour is á da [[Såizburga Dom|Såizburga Dom Sånkt Rupert und Virgil]]. Scho im Jåhr 774 håms an dera Stöi a románische [[Basilika]] baud; da heidige Bau ståmmd ausm Jåhr 1611 und wår de erschte Barockkirchn nördlich vo de Åipn.
* Nu vüi mehr Touristn siagst åwa in da [[Getreidegåssn]]. Dés wår scho lång de wichtigste Stråßn vo de Såizburga Kaufleid; und außadem is in dera Stråßn s'Geburtshaisl vom Mozart Woifal.
* Gånz im Südn am Stådtrånd vo Såizburg is as Schloss [[Höibrunn]] mid de berühmtn Wåssaspüle, an großn Park, an glán Bergal midn [[Monadsschléssl]] und an Státheata om drauf und im Såizburga [[Zoo]].
* S'Schloss [[Leopoidskron]] direkt am Leopoidskrona Weiha kåmma zwar néd vo innen besichting, weis in Privátbesitz is, es kumman åwa trotzdem vüi Touristn hi, vor åim aum [[englisch|englischspråching]] Raum, weis ána vo de Hauptschauplätz in dem Füim ''[[Sound of Music]]'' wår, der Såizburg in da gånzn Wöid nu amåi mindestns so berühmt gmåchd håd wia da Mozart Woifal.


In Soizburg gibts drei [[Uni]]s, und des sand d'Uni Soizburg, s'Mozarteum und d'Medizinische Privatuni. D'Uni Soizburg (Paris-Lodron-Universität Soizburg) is im Joar 1622 vom Erzbischof Paris Lodron gründt worn. Heid hods vier Fakuitätn (d'katholisch-theologische, d'rechtswissnschoftliche, d'geistes- und kuiturwissnschoftliche, d'naturwissnschoftliche) mid uma 13.000 Studentn. D<nowiki>'</nowiki>Uni ''Mozarteum'' hom s'im Joar 1841 ois Musikschui eigricht. Seid 1998 is s'a Uni. Moa kau dortn vor oim Konzertfächa studiern, owa a pädagogische Fächa, ''Schauspüi, Bühnenbüid'' und'' Regie''. DParacelsus Medizinische Privatuni gibts seid'n Joar 2003. Studiern komma dortn ''Humanmedizin, Pflegewissnschoftn und Molekulare Medizin'' (postgraduate).
[[Bild:Salzburg_Hellbrunn.jpg|thumb|left|250px|S'Schloss Höibrunn]]


D'Fochhochschui Soizburg gibts seid'n Joar 1995, 2005 hom s'as owa vom Stodeu Itzling in d'Gemeinde ''Puch bei Hallein'' valegt. Dortn gibts Studienrichtungen aus de Bereiche [[Technik]], [[Wirtschoft]], Gstoitung, Gsundheid und Soziales. D<nowiki>'</nowiki>''Salzburg Management Business School'' gibts seid 2001. Gem duads do nur ''Masterstudien'' fir Wirtschoftsstudentn. Außadem gibts in Soizburg nu a longe Listn vo ondane Büidungseirichtungen im terziärn Sektor und vo Forschungsstättn.
===Burng und Schléssa===


Hechane Schuin (Sekundarstufn II) gibts in Soizburg insgesomt 20, davo san 13 oigemein büidend (Gymnasien und Realgymnasien) und siem san berufsbüidend (Haundlsakademien, Hechane Lehraunstoitn und so weida). Vo de 20 hechan Schuin san 14 stootlich und sechsi san katholische Privatschuin (drei oigemein büidende und drei berufsbüidende).
* D'[[Féstung Hohnsåizburg]]
* S'[[Franziskischléssl]] aufm Kapuzinaberg
* S'Schloss [[Höibrunn]] mid Wåssaspüle, Park, [[Monadsschléssl]], Státheata und Zoo
* S'Schloss Leopoidskron
* S'[[Schloss Miraböi]]
* D'[[Såizburga Residenz|Residenz]]
* S'Schloss [[Aing]]
* S'Schloss [[Freisåi]]
* S'[[Johannesschléssl]] aufm Mönksberg
* S'Marketendaschléssl aufm Mönksberg
* S'Schloss Fürberg am Kapuzinaberg
* S'[[Schloss Arnberg]] am Kapuzinaberg
* S'Schloss Neihaus am Kiaberg
* D'Koasaburg an da [[Höibrunna Allee]]
* D'Frohnburg an da Höibrunna Allee
* S'Schloss [[Herrnau]] an da Höibrunna Allee
* S'Gwåndhaus (da ''Lassahof'') an da Höibrunna Allee
* D'Emsburg an da Höibrunna Allee
* S'Schloss Emsliab an da Höibrunna Allee


De wichtigstn [[Bibliothek]]n in Soizburg san d'Stodbiacharei und d'Unibibliothek.
===Moderne Archidekdur===


== Wirtschoft ==
Mit da modern [[Archidekdur]] schauts a weng måga aus in Såizburg, weis so vüi gschützte Bausubstanz gibt ([[Denkmåischutz]] und so), åwa á, weid d'Såizburga håid meistns a wengal [[Konsavativismus|konsavative]] Leid san. Auf da åndan Seitn håms gråd in de letztn bår Jåhr a bår neiche Såchn am Stådtrånd baud, de wås recht a ånspruchsvolle Archidekdur håm. Då gibts zum Beispüi in ''[[Hangar 7]]'' am [[Flughåfn]], den wås si da [[Mateschitz Didi]], da Chef vo ''[[Red Bull]]'', åis sei persönliche Schåtzkåmma mid an Haufn åide und neiche Flugzeig histöin håd låssn. S'gresste Såizburga [[Eikaufszentrum]], da ''[[Europark]]'' in [[Daxhåm]], is á sehr modern baud und håd seid seina létztn Erweitarung á an Såi fir [[Theata]] und [[Kino]] drin, as so genånnte ''Ovál''.
[[Datei:Europark1.jpg|mini|Da Europark im Stodeu Taxhom iss gresste Eiikaufzentrum vom Bundeslaund und ghead da ''SPAR Österreichische Warenhandels AG''.]]
[[Datei:Himmelfahrt 2007 Salzburg F1010035.jpg|mini|D'Getreidegossn in da Oidstod wor scho im Mittloita s'Haundlszentrum vo da Stod. Heid iss vor oim s'Zentrum vom Fremdnvakea, der wos in Soizburg a extrem wichtiga Wirdschoftszweig is.]]


Soizburg is ned nur a wichtige Stod fir'n Fremdnvakea, fir d'Kuitur, fir'n Sport und ois Unistod. Durchs Messezentrum weadsa ois Messestondort oiwei wichtiga.
[[Bild:Josefiau-haus.jpg|thumb|right|300px|A modern umgståitade gláne Villa in da Josefiau]]


D'Stod Soizburg und a da Flochgau, der wos rundumadum liegt, sand außadem a attraktiva Stondort fir vüi gressane und gleanane Firmen und so wos wia da wirtschoftliche Motor vom Bundeslond. S'''Wirtschoftswochsdum'' vom Soizburga Lond is des zweitgresste vo Östareich (noch Wean), und da muaß ma dazuasong, dass si d'Wirtschoftsgroft vom Lond fost nur in da Stod Soizburg und im ''Speckgirtl'' rundumadum konzentrierd, de wos olle zwa a supane Infraschtruktur homd. De Betriebe in da Stod hom zum Beispüi im Joar 2005 allane 60 Prozent vom gonzn [[Umsatz|Umsotz]] im Lond Soizburg gmocht, de im Flochgau nu dazua 30 Prozent.
Åwa á in da Innenståd håd si einiges då - meistns néd ohne Proteste. Zum Beispüi siacht ma s' ''[[Museum da Moderne]]'' aufm Mönksberg drom schon vo da Weidn, und dés is á urnlicha Géngsåtz zur Féstung und zur Åidståd drunta. De zwá Heizkråftwerk Mitte und Nord san direkt an da Såizåch und déswéng á üwaråi zum Seng, dé håms ums Jåhr 2000 umånånd mid eanane Betontirm neich gståit, und ålle Leid gfåid dés néd gråd a so.


=== De gresstn Firmen in Soizburg ===
Weniga umstrittn san de neiche Zentrále vo da [[Såizburg AG]] in [[Schåimoos]] und d'[[Naturwissnschåft]]liche Fakuität vo da Uni in [[Herrnau]] mid ihra hochn Håin und dem hochn Wintagårtn. Moderne Archidekdur gibts åwa á üwaråi in da Ståd vastreid imma wieda amåi bei glánane Haisa, wias aufm Büidl rechts seng kinnts.
Es gibt fünf Firmen, de wos eanan Sitz in da Stod Soizburg hom und im Joar 2005 üwa a Mülliarde Euro Umsotz gmochd homd:


# ''Porsche Holding GmbH'' (7,900 Mülliardn)
[[Bild:Salzburg Schloss Mirabell Zwergerlgarten 01.jpg|thumb|left|280px|Da Zwergalgårtn beim Schloss Miraböi]]
# ''SPAR Österreichische Warenhandels-AG'' (3,940 Mülliardn)
# ''Porsche Austria GmbH & Co'' (1,492 Mülliardn)
# ''Porsche Inter Auto GmbH & Co KG'' (1,170 Mülliardn)
# ''Interspar GmbH'' (1,130 Mülliardn)


=== De gresstn Bankn in Soizburg ===
===Barks===
# ''Raiffeisenverband Salzburg''
# ''Bausparkasse Wüstenrot AG''
# ''Salzburger Sparkasse Bank AG''
# ''Salzburger Landes-Hypothekenbank''
# ''Volksbank Salzburg''


=== Orwatsplätz ===
* Da [[Miraböigårtn]] midn Heckntheata, im Zwergalgårtn und im Kurgårtn
D'''Schtatistik Austria'' hod im Joar 2001 ned nur d'Voikszöhlung gmochd, sondan a eana Orwatsstettnzöhlung, und do is außakumma, dasss in da Stod Soizburg 10.210 Orwatsstettn gem hod mid ois zsomm 100.055 Beschäftigte. Des san um a Viertl mehr Orwatgewa ois zehn Joar vorher und um 12 Prozent mehr Beschäftigte.
* Da Schlossbark vo Höibrunn
* Da Lehna Bark
* Da Voiksgårtn
* Da Preuschenbark
* Da Håns-Donnenberg-Bark midn åidn Soidåtnfriedhof ausm [[Franzosngriag]]
* Da Baron-Schwarz-Bark
* Da Minnesheimbark
* Da Dokta-Håns-Lechner-Bark bei da Zentrále vo da Såizburg AG
* Da Stölzlbark


Da gresste privatwirtschoftliche Orwatgewa vo de Firmen mid Sitz in da Stod (owa mid de Orwatnehma grechnt afs gonze Bundeslond) is d<nowiki>'</nowiki>''SPAR Österreichische Warenhandels-AG'' mid 16.000 Midorwata. Af'm zweitn Blotz is d<nowiki>'</nowiki>''Porsche Holding GmbH'' mid 14.670 Leit. D<nowiki>'</nowiki>''Interspar GmbH'' hod 6.000 Augstöide. Af de nächstn Blätz kumman d<nowiki>'</nowiki>''Porsche Inter Auto GmbH & Co KG'' mid 3.780, d<nowiki>'</nowiki>''Salzburg AG'' mid 2.070, da ''Raiffeisenverband Salzburg'' mid 1.618 und d<nowiki>'</nowiki>''Quehenberger Logistik AG & Co KG'' mid 1.615 Midorwata. (Stond vo 2005)
===Friedhef===


== Medien ==
In Såizburg gibts drei große Friedhef, dés sand åis erschtar amåi da Kommunálfriedhof in [[Thumegg]] (der håd 25 [[Hektar]] und is damid da gresste Friedhof im gånzn Bundeslånd Såizburg), zweitns da [[Maxglán]]a Friedhof und drittns da [[Aing|Aigna]] Friedhof. Gschichtlich intaressant san da Bedasfriedhof bein Klosta Sånkt Beda in da [[Åidståd (Såizburg)|Åidståd]], da öidaste Friedhof in da Ståd, dens heid nu gibt, und außadem da Sebastiansfriedhof in da [[Neiståd (Såizburg)|Neiståd]] drüm, bei da Sebastianskirchn in da Linza Gåssn, midn Mausoleum vom Erzbischof Woif Didi vo Raitenau.
S'[[ORF]]-Londesstudio vo Soizburg is im Stodeu Nonntoi, dort wead ''Radio Salzburg'' produzierd und außadem nu de tägliche Fernseh-Informazionssendung ''Salzburg heute'' af ORF&nbsp;2 und vaschiedene ondane Fernseh- und Radiosendungen fir de Programme vom ORF. Außadem kummt vo dort s'[[Internetz|Intanet]]-Nochrichtnportal ''salzburg.orf.at''. A Privatfernsehn gibts a in Soizburg, nämli des regionale ''Salzburg TV'' (seid 1995 im Kawü, heid a üwad Hausantenn). Privatradios gibts d''<nowiki>'</nowiki>'Antenne Salzburg, d<nowiki>'</nowiki>Welle 1'' unds ''Radio Arabella.'' Außadem gibts nu a freies, ned kommerzielles Radio, nämli d<nowiki>'</nowiki>''Radiofabrik.''


Bei de Dogeszeidungen liefan si oiwei d<nowiki>'</nowiki>''Salzburger Nachrichten'' (SN) und de Soizburga Bundeslond-Ausgob vo da Gronenzeidung ''(Salzburg Krone)'' an Wettlauf uman easchtn Blotz. Weid dahinta liegd nu de ''Salzburger Volkszeitung'' (SVZ), de wos friara a Parteizeidung vo da [[ÖVP]] wor. Bei de Wochnzeidungen gibts drei, de wos olle gratis san, nämli s<nowiki>'</nowiki>''Salzburger Fenster'' (firs gonze Bundeslond) und, speziell fir d'Stod, de ''Stadt Nachrichten'' (ghead, so wias ''Fenster'' a, de SN) unds ''Stadt Blatt'' (Lokalausgob vo de Bezirksbladln). Jen Monad kummt außadem (firs gonze Bundeslond) des Nochrichtnmagazin ''ECHO'' außa.
[[Bild:Salzburger_st_peters_friedhof_7_kreuze.jpg|400px|thumb|right|Åide Greiz aufm Bedasfriedhof in da Åidståd]]


== Partnastädd ==
Kleanae Friedhef sand nu de åidn Dorffriedhef vo Liefaring, Gnigü, Leopoidskron und Morzg; außadem da Jüdische Friedhof, da Klostafriedhof vom [[Benediktinen]]-Fraunstift [[Nonnberg]], da Pfårrfriedhof vo Müin und da Soidådnfriedhof ausm Franzosngriag im Donnenbergbark in Nonntåi.
[[Datei:MeranPasser.JPG|mini|D'Soizburga Partnastod Meran in [[Sidtiroi]]]]
* {{FRA|#}} [[Reims]], seid 1964
* {{USA|#}} [[Atlanta]], seid 1967
* {{ITA|#}} [[Verona]], seid 1973
* {{NIC|#}} [[Leon (Nicaragua)|Leon]], seid 1984
* {{TZA|#}} [[Singida]], seid 1984
* {{ITA|#}} [[Busseto]], seid 1988
* {{LTU|#}} [[Vilnius]], seid 1989
* {{GER|#}} [[Dresdn]], seid 1991
* {{JPN|#}} [[Kawasaki (Kanagawa)|Kawasaki]], seid 1992
* {{ITA|#}} [[Meran]], seid 2000
* {{CHN|#}} [[Shanghai]], seid 2004
* {{CHE|#}} [[Bern]], seid 2006


== Berühmte Leit vo Soizburg ==
===Wås ma si sunst nu åschau soit===
[[Datei:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|mini|Da Mozart Wolfgang Amadeus]]
* S'[[Müinabräu]]
* Bacher Gerd, Journalist
* De Pferdeschwemme
* Berger Nik, Beachvolleyboi-Spüla
* De Dreifåitigkeitskirchn
* Doppler Christian, Mathematika und Physika
* D'Nonntåla Kirchn
* Ferrero-Waldner Benita, Politikarin
* Gauß Karl-Markus, Publizist
* Glomser Gerrit, Radlfohra
* Holzbauer Wilhelm, Architekt
* Ibertsberger Andi, Fuaßboi-Nationalspüia
* Herbert vo Karajan, Dirigent
* Krassnitzer Harald, Schauspüia
* Kuljić Sanel, Fuaßboi-Nationalspüia
* Mainoni Eduard, Politika
* Makart Hans, Mola und Dekorazionskünstla
* Mohr Joseph, Pforra und Dichta
* [[Mozart Wolfgang Amadeus]], Komponist
* Otto I., Kini vo Griechnlond
* Ratzenberger Roland, Formü-1-Fohra
* Thorak Josef, Nazi-Büidhaua
* Trakl Georg, Dichta und Autor
* Voggenhuber Hannes, Politika


=== Ehrnbiaga ===
Wånn ma netta a bår Minutn Zeid håd, kånn mas wia de [[Jápan|Japán]]a måchn: Beim Miraböigårtn is a Busparkplåtz, då hupfst ausm Bus auße, gehst durchn Miraböigårtn durch, üwan Makartstég aufd åndare Seitn vo da Såizåch (mittn am Stég schnöi a Foto vo da Féstung måchn) und dånn nu gschwind ind Getreidegåssn zum Geburtshaus vom Mozart.
D'Ernennung zum Ehrnbürga is d'hechste Auszeichnung, de wos d'Stod Soizburg vagem kau. A Ehrnbürga griagt olle Rechte, de wos a normala Bürga vo da Stod hod, owa ned de Pflichtn. Da easchte, der wos Ehrnbürga worn is, wor da Sattler ''Johann Michael'', a Londschoftsmola, am 6. Mai 1829. Fost hundad Joar hods dauad, bis zum Joar 1920, daßs zum easchtn Moi a a Ehrnbürgarin vo Soizburg gem hod, nämli d'''Lehmann Lilli'', a Kommasängarin. Bis jetz is d'Ehrnbürgaschoft 88 Moi vagem worn; d'Lehmann Lilli is nu imma d'anzige Frau, de wos s'griagt hod.


== Literatua ==
==Kuitureirichtungen==
* Dopsch Heinz: ''Kleine Geschichte Salzburgs – Stadt und Land'', Pustet 2001.
* Dopsch Heinz, Hoffmann Robert: ''Geschichte der Stadt Salzburg'', Pustet Salzburg 1996.
* Floimair Roland, Kaindl Kurt: ''Hundert Jahre Film, 1895-1995: Salzburger Film- und Fotopioniere'', Amt der Salzburger Landesregierung, vertreten durch das Landespressebüro, Salzburg 1994.
* Hoffmann Robert: ''Mythos Salzburg. Bilder einer Stadt''. Verlag Pustet, Salzburg, [[Minga]], 2002. ISBN 3-7025-0425-7
* Koller Fritz, Rumschöttel Hermann: ''Bayern und Salzburg im 19. und 20. Jahrhundert, vom Salzachkreis zur EUregio'', Samson 2006. ISBN 3-921635-98-5
* Rosendorfer Herbert: ''Salzburg für Anfänger'', nymphenburger 2003.
* Strasser Christian: ''The Sound of Klein-Hollywood: Filmproduktion in Salzburg, Salzburg im Film: mit einem Filmlexikon''. Österreichischer Kunst- und Kulturverlag Wien 1993. ISBN 3-85437-047-4


== Schau aa ==
===Theata und Konzertséle===
* [[Portal:Stadt Salzburg|Portal vo da Stod Soizburg]]
* [[Germaej]]


== Im Netz ==
* S'Große Féstspüihaus und d'Föisnreitschui
{{Commons|Salzburg (Stadt)}}
* S'Haus firn Mozart (friara Kláns Féstspüihaus)
* [https://web.archive.org/web/20190831164252/https://www.stadt-salzburg.at/ Offizielle Homepage vo da Stod Soizburg]
* S'Schauspüihaus Såizburg (friara Elisabethbühne)
* [https://web.archive.org/web/20161229035849/http://salzburg.at/ Blottform vo da Region Soizburg]
* Des Såizburga Låndestheata
* [https://web.archive.org/web/20091014014212/http://salzburg.austria-in-motion.net/ A Soizburga Infoseitn füan öffentlichn Nohvakea: Motto: Mia vaÖffentlichn an Vakea ! (Leida dawei nur in Deitsch...)]
* Da Große Såi vom Mozartéum
* Des Såizburga Marionettntheata
* S'Orchestahaus
* Des Såizburga Stråßntheata
* S'Toihaus
* S'Ovál im Eurobark
* S'Kláne Theata


===Muséen===
== Beleg ==
<references />

* S'Rupatinum fird moderne Kunst
* S'Haus vo da Natur
* Da Såizburga Tiergårtn in Höibrunn
* Des Stülle-Nåcht-Museum
* S'Dommuseum
* S'Museum vo da Moderne am Mönksberg om drauf
* Des Såizburga Museum Carolino Augusteum; då ghern á nu dazua:
** S'Panoráma-Museum midn Sattler-Panoráma drin
** S'Voikskundmuseum im Monadsschléssl aufm Höibrunna Berg
** S'Féstungsmuseum
** S'Domgråwungsmuseum
** Des Spüizeigmuseum

== Berühmte Leid vo Såizburg ==

[[Bild:Wolfgang-amadeus-mozart_1.jpg|thumb|left|200px|Da Mozart Woifal]]
*[[Bacher Gerd]], Journalist
*[[Berger Nik]], Bietschvolläbåi-Spüla
*[[Doppler Gristian]], Mathematika und Physika
*[[Ferrero-Waldner Benita]], Politikarin
*[[Gauß Kårl-Markus]], Publizist
*[[Glomser Gerrit]], Rádlfåhra
*[[Holzbauer Willi]], Architekt
*[[Ibertsberger Andi]], Fuaßbåi-Nazionalspüla
*[[Herbert vo Karajan]], Dirigent
*[[Krassnitzer Harald]], Schauspüla
*[[Kuljić Sanel]], Fuaßbåi-Nazionalspüla
*[[Mainoni Edi]], Politika
*[[Makart Håns]], Måla und Dekorazionskünstla
*[[Mohr Sepp]], Pfårra und Dichta
[[Bild:Benita_Ferrero-Waldner.jpg|thumb|left|200px|D'Ferrero-Waldner Benita]]
*[[Mozart Woifal]], Komponist
*[[Otto I. (Griechnlånd)|Otto I.]], Kini vo Griechnlånd
*[[Ratzenberger Roland]], Formü-1-Fåhra
*[[Thorak Sepp]], Nazi-Büidhaua
*[[Trakl Schorsch]], Dichta und Autor
*[[Voggenhuber Hannes]], Politika


{{Navigationsleiste Großstéd im boarischn Språchraum}}
{{Navigationsleiste Großstéd im boarischn Språchraum}}
{{Navigationsleiste Stéd im Såizburga Lånd}}
{{Navigationsleiste Städte im Salzburger Land}}
{{Navigationsleiste Bezirke im Såizburga Lånd}}

[[Kategorie:Oat in Östareich]]
{{Navigationsleiste Wöidkuiturerbe in Östareich}}
{{Navigationsleiste:Stadtteil von Salzburg}}


{{Link FA|it}}
{{Zimfti1}}


{{DEFAULTSORT:Saizburg}}
[[als:Salzburg]]
[[Kategorie:Österreichische Landeshauptstadt]]
[[bg:Залцбург]]
[[br:Salzburg]]
[[Kategorie:Ort im Land Salzburg]]
[[Kategorie:Stadt Salzburg|!]]
[[bs:Salzburg (grad)]]
[[Kategorie:Statutarstadt (Österreich)]]
[[ca:Salzburg]]
[[Kategorie:Artikel auf Salzburgerisch]]
[[cs:Salzburg]]
[[da:Salzburg]]
[[de:Salzburg]]
[[el:Σάλτσμπουργκ]]
[[en:Salzburg]]
[[eo:Salzburg]]
[[es:Salzburgo]]
[[et:Salzburg]]
[[fa:سالزبورگ]]
[[fi:Salzburg]]
[[fr:Salzbourg]]
[[gl:Salzburgo (estado) - Salzburg]]
[[he:זלצבורג]]
[[hr:Salzburg]]
[[hu:Salzburg]]
[[id:Salzburg]]
[[io:Salzburg]]
[[it:Salisburgo]]
[[ja:ザルツブルク]]
[[ko:잘츠부르크]]
[[la:Salisburgum]]
[[lt:Zalcburgas]]
[[lv:Zalcburga (pilsēta)]]
[[nl:Salzburg (stad)]]
[[nn:Salzburg]]
[[no:Salzburg]]
[[oc:Salzborg]]
[[pl:Salzburg]]
[[pt:Salzburgo]]
[[qu:Salzburg]]
[[ro:Salzburg]]
[[ru:Зальцбург]]
[[scn:Salisburgu]]
[[simple:Salzburg]]
[[sk:Salzburg]]
[[sl:Salzburg]]
[[sv:Salzburg]]
[[tl:Lungsod ng Salzburg]]
[[zh:萨尔茨堡]]

Aktuelle Version vo 17. Nóvémber 2022, 23:37 Uhr.

Der Artiké do is néd in am oahheitlichen Dialekt sóndern in merane vaschiadane Dialektt gschrim worn.
Autorn wern désswéeng beten, dé unterschiadlichan Teile åhzbassen. Dångschen!
Såizburg
Bild
Wobben Ésterreich-Korten
Wappen von Såizburg
Soizbuag (Österreich)
Soizbuag (Österreich)
Soizbuag
Basisdaten
Stoot: Ésterreich
Bundeslånd: Salzburg
Pólitischer Bezirk: Salzburg
Kfz-Kénnzaachen: S
Flechen: 65,64 km²
Koordinaten: 47° 48′ N, 13° 2′ OKoordinaten: 47° 48′ 0″ N, 13° 2′ 0″ O
Heechen: 424 m ü. A.
Eihwóner: 156.619 (1. Jen. 2023)
Póstlaatzoin: 5020, 5023, 5026, 5061, 5071, 5081, 5082
Vurwoi: 0662
Gmaandkénnziffer: 5 01 01
Adress voh da
Gmaand­vawoitung:
Mirabellplatz 4
5020 Salzburg
Nétzseiten: www.stadt-salzburg.at
Politik
Burgermaaster: Preuner Harald (ÖVP)
Gmaandrot: (Wahljahr: 2014)
(40[1] Midgliader)
15
8
6
5
5
1
15 
Insgesamt 40 Sitze
Die Altstadt von Soizburg bei Nocht
Die Altstadt von Soizburg bei Nocht
Quelle: Gmaanddaten bei da Statistik Austria

Såizburg (óda ôafoch Ståd, Hochdeitsch: Salzburg) is de Hauptståd vo dem östareichischn Bundeslånd, wås à Såizburg hàßt. Gemeinsåm mid'n Bezirk Såizburg-Umgéwung is's da Flåchgau, da nördlichste vo de fünf Gaue vom Lånd Såizburg. In da Ståd Såizburg wohnan ungefähr 150.000 Leid (Stånd vo 2006); damid is s'de viertgresste Ståd vo Östareich (nåch Wean, Gràz und Linz). In da gånzn Stådregion (Agglomarazion) sand's zirka 210.000 Leid.

Såizburg håd a Einzugsgebiet, wås üwa de Grenzn vom Bundeslånd auße geht. Da Südostn vo Bayern, da Südwestn vo Owaöstareich und da Nordwestn vo da Owasteiamårk ghern då à dazua. Såizburg is a Uniståd (drei Unis) und des Zentrum (Owazentrum, sågn de Raumplàna) vo da Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draûstâ.

Vüi Leid sågn "Mozartståd" zu Såizburg, wei dort da Mozart Wolfgang Amadeus af d'Wöid kumma is und mehr åis wia d'Höiftn vo sein Lém då vabråcht håd. Såizburg is à d'öidaste Ståd im heiding Östareich; seid Ãfång vom 12. Jåhrhundat håds an Stådrichta gém. D'Såizburga Åidståd mid ihra berühmtn barockn Archidektur, de wås an italienische Stéd erinnad, is àne vo de am béstn erhåitanen Åidstéd im deitschpråching Raum und seid 1997 Wöidkuiturerbe. Intanazionàl bekånnt is's à åis Schaublåtz vo dem Musical und Füim Sound of Music, wéng de Såizburga Féstspüle und wéng da Låg am Rånd vo de Åipm.

Klimadiagramm vo Soizburg
Stodpanorama vom Mönksberg owi
Da Soizburga Dom
D'Festung Hohnsoizburg
Da Gaisberg vom Leopoidskrona Weiha aus gseng
D'Erhardkirchn und da Stodeu Nonntoi vom Festungsberg owa fotografierd
Do siacht ma vom Miraböigortn af d'Festung auffi.

Soizburg liegt am Nordrond vo de Oipm, uma 150 Kilometa estlich vo Minga und 300 Kilometa westlich vo Wean. D'Stod is im Soizburga Beckn, uma 25 Kilometa neadlich vom Tennangebirg, auf olle zwa Seitn vo da Soizach. De Soizach und de Stodberng midn Woid drauf mochn vüi vo dem aus, wia Soizburg ausschaud; Soizburg is nämli ane vo de greoastn Großsted in Europa. De Stodberng sand da Kapuzinaberg, da Mönksberg, da Festungsberg und da Rheinberg. Af'm Festungsberg is de Festung drauf, des is de gresste mittloitaliche Burg vo Europa, de wos nu ois a gonza dahoitn is. Außadem gibts im Stodgebied nu in Morzga Hügü, in Höibrunna Berg und in Grofnhügü in Liefaring.

Im Siidwestn vo da Stod, wos noch Berchtsgoan umme geht, is da Untasberg (1.853 Meta hoch), üwa den se de Soizburga a vüi Sogn vazöhn. Im Ostn an da Stodgrenz is da Gaisberg (1.288 Meta), und weida im Ostn sands netta a bor Kilometa bis ins Soizkaumaguad. Noch Noadn is es Soizburga Beckn offn, do sand donn de Soizachauen und de glan Hügün vom Flochgau. Da nächste vo de Hügün bei da Stod is da Plainberg, do is de Woifohrtskirchn Maria Plain om drauf, und vo dort oman siacht ma guad af d'Stod owe. Direkt im Nordwestn vo da Stod is de Soloch, de wos a de Grenz is zur Nochbastod Freilassing, und de ghert scho zu Bayern, genaua gsogt zum Londkroas Berchtsgoana Land.

D' Stod gliedat si unobhängig vo d' historischn Katastralgemeindn, vo denan d' Grenzn in de meistn Föin ned mehr dakennbor san, in 24 Stodtei und drei ongrenznde Londschoftsräume.

Den historischn Kern vo da Stod Soizburg büidet d' Oidstod, de si on d' oidn, bis ins Middloita zruckreichndn Vursted Müin und Nonntoi oschliasst. Vor und noch 1900 is im Westn vo da Oidstod da Stodtei Riednburg entstondn. Auf'm Gebiet vo d' obgrissanen rechtsufring Bastionen und de durting Kasernen, hod si as Andrävierdl büidt. Nördlich dovo, vor 'm nein Hauptbohnhof, is da Stodtei Elisabeth-Vuastod (Froschhoam) entstondn. Im Nordteil vo Müin is da Stodtei Lehn gwochsn.

D' Stodtei Aing, Parsch, Itzling und Gneis hom se im Wesntlichn noch 1900 entwücket. A spädare Erweitarung vo da Stod stöid da Siedlungsstreifn vo da Moosstrossn in Leopoidskron-Moos dor. D' einsting söibständing Vororte Maxgloan im Westn, Liefaring im Nordwestn, Gnige im Ostn und Morzg san in da Zwischnkriagszeid zua Stod kumman. Noch 1950 san ois jingste Siedlungskerne vo da Stod de Teile Josefiau, Herrnau und d' Oipnsiedlung entstondn. A d' Stodteie Laungwied, Kasan, Daxhom und Schoimoos san in da Mittn vom 20. Joarhundat entstondn. Isoliert liegt im Noadn ois jingara Siedlungssplitta da Stodtei Itzling-Nord, der si nohtlos on an Siedlungsraum vo da Gemeinde Berghoam oschliasst. Südlich vo Gneis lieng d' emfois jungen kloanen Siedlungen Eichethofsiedlung und d' Birknsiedlung. Beide san untam Nomen „Gneis-Süd“ zsommgfosst. Südlich vom Flughofn befindt si da Stodtei Maxgloan-West, zua dem d' Kendlasiedlung und d' kloanaren Haisagruppn Pointing und Loig ghern. D' Kendlasiedlung setzt si in de scho zur Gemeinde Wois-Siaznham gherendn Haisan vo da Gloansiedlung fort. D' Haisagruppn Pointing und Loig schliassn si ons Woisa Hümmereich on. Aussahoib vo de Siedlungsraime lieng im Stodgebiet vo Soizburg d' gschlossenen Londschoftsraime Höibrunn, Goasberg und da Haiberg.[2]

Katastralgmoana

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Soizburg is in 14 Katastralgmoana aufteit:

  • Aing I
  • Berghoam II
  • Gnige
  • Goasberg I
  • Haiberg I
  • Hoiwong II
  • Itzling
  • Leopoidskron
  • Liefaring II
  • Maxgloan
  • Morzg
  • Soizburg
  • Siaznhoam II
  • Wois II

Da Nom vo d Stodteie ois funkzionelle Einheit entspricht in da Grenzziahung dena gleichnoming Katastralgmoana, vo dana d Grenzn grossteis im friaan 19. Joarhundat festglegt worn san. D' Bezeichnung Aing I sogt, dass d einstige Gmoa Aing zum gresstn Tei in d Stod Soizburg eingmoandt worn is. Da vabliebne kloanare Tei is in d Joar 1935 und 1939 unta da Bezeichnung Aing II ois eigne Katastralgmoa da Nochbagmoa Öisbethn zuateit worn.[2]

Freilassing Berghoam Hoiwaung
Wois-Siaznhoam Koppe
Grödig Anif Öisbethn

Eiigmeindungen im 20. Joarhundat

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Am 7. Juni 1935 hod da Soizburga Launddog s'Gsetz üwa d'Erweitarung vom Gebied vo da Londeshauptstod bschlossn. In Kroft dre'n is des scho am 1. Juli vom gleichn Joar. Damid san de Gmeindn Maxgloan und Gnigü-Itzling fost ois a Gonza und Deile vo Aing, Morzg, Sieznheim, Leopoidskron, Bergheim und Hoiwong zur Stod dazuakumma. D'Augstöidn und de Grundstückün vo de Gemeindn Maxgloan und Gnigü-Itzling hod d'Stod üwanumma, owa a eanare Schuidn, und des wor fir de zwa ormen Orwatagemeindn a de oazige Möglichkeid, dass s'ned finanziell zsommbrochn san. Durch de Eigmeindungen is domois d'Eihwohnazoi vo Soizburg vo 40.232 af 63.275 Leit gstieng und d'Flächn vo 8,79 af 24,9 Quadratkilometa.

A zweite Phase vo Eigmeindungen wor donn am 1. Jenna 1939. Do san Aing, Liefaring, Leopoidskron und Morzg ois a Gonza und Deile vo Anif (nämli Höibrunn), Bergheim, Hoiwong und Wois zum Stodgebied dazuakumma. In da Stod hom dadurch 77.170 Leit gwohnd. Im Joar 1950 hods an Dausch gem, do is des Gebied vom Schlochthof, wos vorher zu Bergheim ghead hod, zur Stod kumma und dafir da Plainberg, der wos owa vüi gressa is, zruck zu Bergheim. Seitdem hod si nix mehr g'ändat und s'Stodgebied is 65,67 Quadratkilometa groß.

Olle zwa Eigmeindungen hom oiso unta autoritäre Regime stodgfundn. Trotzdem worn s'guad begründet - noch 1945 hod kana an Eispruch dageng eiglegt. Erscht im Joar 1990 hod si d'Gemeinde Anif beschwead, dass da Schlosspark vo Höibrunn zur Stod kumma is. Owa nochdem der eh scho seid 1920 im Eingdum vo da Stod wor und sunst da Komplex vo Höibrunn gemeindemäßig deud worn war, is de Zruckfordarung oglehnt worn.

De Gemeindn Wois-Sieznheim und Bergheim im "Speckgirtl" vo Soizburg ghern zwar infraschtrukturmäßi scho long zum Stodgebied, und de Raumordna fordern a, daß s'eigmeindt wern, des hod owa nu kana politisch durchsetzn kinna bis jetz. Dadurch gibts im Bollungsraum oiwei gressane Probleme: Af da an Seitn gibts oiwei wenicha freie Baugrundstickün und af da ondan Seitn gengan imma mehr Gewerbebetriewe in d'Umlondgemeindn (oda nu weida weg), wei Grundstickü zan Ausbaun in da Stod z'deia worn san. Dadurch nimmt d'Stod wenicha Steian ei, und s'Ungleichgwicht zwischn de Finanzprobleme vo da Stod und de reichn Speckgirtlgmeindn im Umlond wead oiwei ärga. Außa Wois und Bergheim betrifft des a nu Anif, Öisbethn, Hoiwaung, Eugndorf, Grödig und Deile vo Koppü.

Euregio Soizburg - Berchtsgoana Laund - Draustaa

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Soizburg is direkt an da boarischn Grenz, und desweng hängts zwecks Vakea und Wirdschoft eng mid'n boarischn Grenzgebiet zsomm, bsondas mid de Londkroas Berchtsgona Lond und Draustoa. Zum Beispüi gehd de schnöiste Stroßnvabindung vo da Stod Soizburg in Pinzgau üwa Bod Reichnhoi (de Streckn nennd ma a s'Glane Deitsche Eck). Wirdschoftli hängan bsondas de Sted Freilassing und Bod Reichnhoi mid Soizburg zsomm. Desweng gibts seid 1995 de Euregio Soizburg - Berchtsgona Lond - Draustoa. In dem Gebiet wohnan zsomm zirka 700.000 Leit.

Do siacht ma vo da Festung af'n Dom und af d'Oidstod.
Leit im heitign Stodgebiet
Joar Leit
1869 27.858
1880 33.241
1890 38.081
1900 48.945
1910 56.423
1923 60.026
1934 69.447
Joar Leit
1939 77.170
1951 102.927
1961 108.114
1971 129.919
1981 139.426
1991 143.978
2001 142.662

Weng de Eigmeindungen in de Dreißgajohr is domois de Bevöikarung vo Soizburg vo 40.000 Leit auf 77.000 auffigonga. An ziemichn Boom hods donn glei nochm Zweitn Wöidgriag gem, do homd de Amerikana gonze Siedlungen fir de GIs aus'm Bon gstompft, zum Beispüi de General-Keyes-Siedlung. Außadem hods an großn Austurm vo Flüchtlinge gem, vor oim vo Voiksdeitsche. De homd zeascht in Barackn gwohnd, sand owa in de neichn Siedlungen umzong, nochdem de Amerikana wegga worn. Seid uma 1950 is Soizburg a Großstod, weis üwa 100.000 Leit hod. Firs Joar 2007 liegt de Zoi vo de Eihwohna bei 150.269 Leit (mid Hauptwohnsitz).

Da Fraunonteu in Soizburg liegt bei 53 Prozent, da Onteu vo de Auslända is bei 21 Prozent und damid da hechste vo olle östareichischn Londeshauptsted. Vo da Oitasstruktur her san 13 Prozent vo de Soizburga unta 15 Joar oid, 63 Prozent san zwischen 15 und 60 Joar, und 24 Prozent san 60 Joar oid oda öida. Zu de 150.000 Leit mid Hauptwohnsitz kumman in Soizburg nu 17.000 Leit mid Nemwohnsitz dazua.[3]

Da Friedhof vom Klosta Saunkt Beda; des wor s'easchte Klosta üwahaupts nördli vo de Oipm.
Kortn vo Östareich-Ungarn (1867 bis 1918). S'Herzogdum Soizburg is Numma 10.

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Gschicht vo da Stod Soizburg

Seid da friaran Jungstoazeid (umma 4500 vor Kristus) gibts in Soizburg scho Siedlungen. De Röma homd im Joar 15 vor Kristus des Gonze zu ana Stod gmocht. Iuvavum hom s'as gnennt. Nochdem de Doanagrenz vom Römischn Reich zsommbrochn wor, is d'Stod ziemli zgrundgonga. Noch da Vöikawaundarung hod Soizburg long zu de Bajuwarn und damit donn a zu Bayan ghead. Im Joar 699 is Soizburg Bischofssitz worn und wor am Aufong firs gonze boarische Herzogdum zuaständig. Im Joar 755 hom d'Leit zum easchtn Moi in Nomen Soizburg vawendt. Seid'n Joar 798 is Soizburg a Erzbistum.

Im Hochmittloita is Soizburg longsom unobhängi worn vo de Bayan. Im Joar 1328 is Soizburg a eigena Stood im Heulign Römischn Reich worn. In de Joar 1348 und 1349 sand uma a Drittl vo de Leit in Soizburg an da Pest gstorm. Im Baungriag hods 1525 an großn Aufstond vo de Baun und de Bergleit gengan Erzbischof gem. Der Aufstond hod drei Monad dauad, und de Baun homd sogor d'Stod eignumma und d'Festung belogad, owa es hod eana nix gnutzt.

S'17. Joarhundat wor prägt vo drei Erzbischef, unta denan Soizburg af da Hächn vo seina Mocht aukumma is: im Wolf Dietrich vo Raitenau, im Markus Sittikus Grof vo Hohnems und im Paris Grof vo Lodron. Domois is de berühmte Barockarchitektur entstondn, und a d'Soizburga Uni is gründt worn. Im Joar 1731 san olle Protestantn aus da Stod vadriem worn. Im Joar 1756 is da Mozart Wolfgang Amadeus in Soizburg af d'Wöid kumma. Am Aufong vom 19. Joarhundat hom s'as Heulige Römische Reich zuadrahd, und do sand de Erzbischef ois Herrscha vo Soizburg ogsetzt worn. Im Joar 1816 is Soizburg zu Östareich kumma. Am 29. Mai 1921 hom si d'Soizburga in ana Voiksobstimmung mid 99 Prozent fir'n Onschluss ans Deitsche Reich ausgsprochn[4]. Des is owa donn ned gmocht worn.

Im Joar 1938 san in Soizburg deitsche Druppn eimarschierd. Glei am Aufong vo da Nazidiktatur in Östareich hom s'af'm Residenzblotz Biacha vabrennt und vüi Judn und politische Gegna vooft. In Maxgloan hom s'a Konzentrazionsloga fir Zigeina eigricht, de wos donn ois Zwaungsorwata in Soizburga Industriebetriewe hackln miaßn hom[5]. 1944 und 1945 hom d'Amerikana 15 Moi Soizburg aus da Luft augriffn. Noch'm Zweitn Wöidgriag san a Riesnhaufn Leit ohne Hoamad ("Displaced Persons", DP), Judn und Voiksdeitsche noch Soizburg und in d'Umgewung kumma. D'Amerikana hom mid'n Marshallplan vüi Hüifsgöida noch Soizburg brocht und a mid eanare privatn Ausgom midghoifn, dass si d'Stod wirtschofdli schnöi erhoid hod.

S'Schloss Miraböi in da Neistod is da Sitz vom Buagamasta, vo da Stodregierung, vom Gemeinderod und vom Magistrat.
D'Engüsstiang im Schloss Miraböi
Da Schaden Heinz, Buagamasta vo Soizburg vo 1999 bis 2017
Da Preuner Harald, Buagamasta seid 2017

Buagamasta is seid Dezemba 2017 da Preuner Harald vo da ÖVP. Langjähriger Buagamasta vo da Stod Soizburg woar vo 1999 bis 2017 da Schaden Heinz vo da SPÖ.

Bis in de zweite Höiftn vom 20. Joarhundat wor d'Stod eha konsavativ prägt. Erscht im Joar 1914 is da easchte Sozialdemokrat in Gemeinderod kumma, da Preußler Robert wor des. Nochm Zweitn Wöidgriag hom de Amerikana in Hildmann Richard ois provisorischn Buagamasta wieda eigsetzt, der wos scho vo 1935 bis zum Aunschluss 1938, untam Schuschnigg-Regime, Buagamasta gwen is. Owa seitdem dominierd in da Stod Soizburg meistns d'SPÖ. Seid 1999 gibts a in Soizburg de Direktwoi vom Buagamasta.

A de Grünbewegung is in Soizburg vagleichsweis imma sehr stork. Am End vo de Siebzigajohr hod si a Bürgalistn geng d'Vabaung vom Grünlond im Siidn vo da Stod eigsetzt, und de san donn min Voggenhuber Johannes an da Spitzn glei af Onhieb in d'Stodregierung einikumma. Des wor de easchte politische grüne Gruppierung in Östareich. Bis heid nennan si de Grünen in da Stod Soizburg "Bürgalistn" und san in da Stodregierung.

Listn vo de Buagamasta noch'n Griag

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Gemeinderodswoi vom 7. März 2004
ÖVP 17.250 27,4%
SPÖ 27.565 43,78%
FPÖ 6.448 10,24%
BL 9.508 15,1%
LIS 641 1,02%
D92 530 0,84%
KPÖ 1.019 1,62%
  • 1945–1946: Hildmann Richard (ÖVP)
  • 1946–1951: Neumayr Anton (SPÖ)
  • 1952–1957: Pacher Stanislaus (SPÖ)
  • 1957–1970: Bäck Alfred (SPÖ)
  • 1970–1980: Salfenauer Heinrich (SPÖ)
  • 1980–1990: Reschen Josef (SPÖ)
  • 1990–1992: Lettner Harald (SPÖ)
  • 1992–1999: Dechant Josef (ÖVP)
  • 1999–2017: Schaden Heinz (SPÖ)
  • 2017– : Preuner Harald (ÖVP)
S'Soizburga Stodwoppm
S'Soizburga Stodwoppm

S'Woppm vo da Stod Soizburg is im rodn Föid a gezinnte Stodmaua, wo in da Mittn a Stodor mid offane Torflügü und an auffizongan Foigitta is, und drüwa a glana Turm mid zwa Fensta. De Seitndeile vo da Maua hom a jeda a Schiaßschortn. Hinta da Maua sand drei Tirm mid mehrane Steg, de wos olle drei mid an goidanen Spitzdoch deckt san. Da mittlare Turm is ochteckig und a weng hecha ois wia de ondan, und ma siachd drei Wänd davo. A jede vo de drei Wänd herd om mid an Güwü af, drunta is a Güwüfensta, drunta a oafochs Fensta und im untan Stog zwa Fensta. De zwa Tirm af da Seitn san rund; im owan Stog hom s'a jeda oa Fensta, im untan zwa. D'Mauan san süwa oda weiß.

Nem an Woppm hod d'Stod Soizburg a nu a Fahne in de Stodform - des sand Rod und Weiß.

Sochn, de wos ma si auschau soit

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
D'Soizburga Oidstod vom Mönksberg aus gseng
S'Schloss Höibrunn

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Sengswiadigkeitn vo da Stod Soizburg

Soizburg is a sehr beliebts Züi fir Touristn vo da gonzn Wöid. An Spitzndoge hoidn si in da Stod weid mehr Touristn af ois wia Heimische. D'UNESCO, des is d'Organisazion fir Büidung, Wissnschoft und Kuitur vo de Vaeintn Nazionan, hod am 5. Dezemba 1996 de gonze Soizburga Oidstod (inklusive Linza Gossn, Bergstroßn, Neistod, im Aißan Stoa, im innan Nonndoi, im innan Müin, im Mönksberg und im Kapuzinaberg) auf d'Listn vom Wöidkuiturerbe afgnumma. D'Oidstod is, vor oim weng ihra Barockarchitektur mid de vüin Kirchn, ois a gonze oazigortig. De wichtigstn Architektn worn da Scamozzi Vincenzo und da Scolari Santino.

A bor vo de wichtigan Sengswiadigkeitn in da Oidstod:

  • S'Stift Saunkt Beda vo de Benediktina is as öidaste Klosta vom deitschsproching Raum, woss oiwei nu gibt.
  • D'Festung Hohnsoizburg is ane vo de gresstn Burgaunlaung in Europa insgesomt und de gresste, de nu voi dahoitn is.
  • A Highlight vo jeda Soizburg-Tour is a da Soizburga Dom Saunkt Rupert und Virgil. Da heidige Bau stommd aus de Joar zwischn 1611 und 1628 und wor de easchte Barockkirchn neadlich vo de Oipm.
  • Nu vüi mehr Touristn siagst owa in da Getreidegossn. Des wor scho long de wichtigste Stroßn vo de Soizburga Kaufleit; und außadem is in dera Stroßns Geburtshaisl vom Mozart Wolfgang Amadeus.
  • S'Museum vo da Moderne af'm Mönksberg schaud aus ois wia a weiße Schuachschochtl aus Marmor, und damid iss a ortnlicha Gengsotz zur Oidstod drunta.

A außahoib vo da Oidstod gibts a bor Attrakzionan:

  • Gonz im Siidn am Stodrond vo Soizburg is as Schloss Höibrunn mid de berühmtn Reneissance-Wossaspüle, an großn Park, an glan Bergal mid'n Monadsschlessl und an Stoatheata om drauf und im Soizburga Zoo. Vo da Oidstod bis zum Schloss Höibrunn gehd durch a Londschoftsschutzgebied d'Höibrunna Allee, de öidaste imma nu dahoitane Allee af da Wöid.
  • Zum Rokoko-Schloss Leopoidskron direkt am Leopoidskrona Weiha kumman oiwei vüi Touristn hi, weis ana vo de Hauptschauplätz in dem Füim Sound of Music wor, der wos Soizburg in da gonzn Wöid nu amoi mindestns so berühmt gmochd hod ois wia da Mozart.
  • In Hangar 7 am Flughofn mid seina onspruchsvoin modernan Glosarchidektur hod si da Mateschitz Dietrich (1943–2022), da Chef vo Red Bull, ois sei persönliche Schotzkomma mid an Haufn oide und neiche Flugzeig histöin lossn.

Kuitureiirichtungen

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
A Konzert im Großn Soi vom Mozarteum

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Kuitureiirichtungen in da Stod Soizburg

D'wichtigste Kunstvaonstoitung in Soizburga san de Festspüle mid Konzerte, Opern und Theata, de wos jeds Joar im Juli und August vüi intanazionale Gäst auziang. Grindt worn san s'im Joar 1920 vom Reinhardt Max und vom Hugo vo Hofmannsthal. Dazua gibts seid 1967 ois Ergänzung de Ostafestspüle; de hod da Herbert vo Karajan gründt. Do wead jeds Joar a neiche Oper vorgstöid, und a bor Konzerte gibts a. Spüin dan d'Berlina Philharmonika. Seid 1973 gibts a nu Pfingstfestspüle. De gonzn Festspüle findn zum Großdeu in drei Haisa in da Oidstod stott, de wos ma a in Festspüibezirk nennd. Architekt wor da Holzmeister Clemens, der wos oide barocke Bautn midvawendt hod. Und zwar san des:

  • S'Große Festspüihaus
  • D'Föisnreitschui
  • S'Haus fir'n Mozart (friara Glans Festspüihaus)

Säle fir Theata und Konzerte gibts in da Stod uma a Dutznd. In da Touristnseison (oiso fost imma) gibts jen Dog klassische Konzerte, wo meistns Werke vom Mozart Wolfgang Amadeus gspüid wern. Owa a Vaonstoitungsorte fir moderne Musi gibts a bor.

Ins Museum kau ma a ausgiewig geh. Dabei gehd d'Palettn vo da Naturwissenschaft üwa d'Voikskuitur und d'oide Gschicht vo Soizburg bis hi zur modernen Kunst, zum Beispüi im Museum vo da Moderne am Mönksberg om.

Künstlarisch onspruchsvollare Füim und Retrospektivn komma si jen Dog im Füimkuiturzentrum DAS KINO auschaun. Jen Herbst gibts außadem a intanazionals Bergfüim-Festival. Außadem gibts in da Stod Soizburg nu drei normale Kinos, wo de Hollywood-Sochn rennan.

Innenausicht vom Soizburga Dom

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Glaum in da Stod Soizburg

Soizburg is prägt vo da katholischn Kirchn ois wia koa ondane östareichische Londeshaupstod ned. Des is desweng a so, weis in Soizburg bis am Aufong vom 19. Joarhundat, oiso bis zum End vom Soizburga Fürsterzbistum, koa Trennung gem hod zwischn da Kirchn und im Stood, wei jo d'Erzbischef gleichzeiti geistlichs Owahaupt und Stoodsowahaupt gwen san. Erscht in da zweitn Höiftn vom 20. Joarhundat, vor oim durch Griag, durch Vadreiwung und Eiwondarung, iss donn dazua kumma, daßs heidzdog mehr vaschiedene Glaumsrichtunga gibt in Soizburg.

De Katholikn san mid 56 Prozent vo de Stodbewohna oiwei nu de gressane Glaumsgruppn in Soizburg. Zur evangelischn Kirchn ghern uma siem Prozent vo de Stodinga. Fünf Prozent vo de Leit san orthodoxe Kristn. Siem Prozent sand Muslime, da Islam is damid de gresste Glaumsgemeinschoft außahoib vom Kristndum. 17 Prozent vo de Soizburga hom gor koa Religion, bei siem Prozent waß ma ned, wos de fir Glaumsbekenntnis hom.

D'Maunnschoft vo da Soizburga Austria beim Spüi geng d'1b vo Seekircha im Herbst 2006
Da Leopoidskrona Weiha mi'n Schloss Leopoidskron und da Festung im Hintagrund
D'originaln Soizburga Mozartkugün vo da Konditorei Fürst am Oi'n Morkt
S'Stadion fir d'Fuaßboi-Europamastaschoft 2008

Da öidaste reine Sportklub im Soizburga Lond is da Soizburga AK 1914 in Nonntoi. Owa es gibt nu a bor Turnvareine, de wos nu öida san: in Soizburga Turnvarein (1861), in Maxglana Turnvarein (1902) und in Amateur-Turn- und Sportvarein (ATSV) Soizburg (1912). In Orwata-Sportklub (ASK) Soizburg gibts seid 1922 in Maxgloan. Ois Orwatavarein wor a zwischn 1938 und 1945 aufglöst.

In Fuaßboivarein SV Austria Soizburg gibts seid 1933, er spüit tradizionell in Violett-Weiß und is da Varein mid de meistn Fans in da Stod, obwoi a grod eascht in d'zweitletzte Liga afgstieng is. Des kummt daher, wei da Varein midsomt Lizenz im Joar 2005 vo Red Bull kauft worn is und Form, Woppn und Nom vom Varein g'ändat worn san. Da FC Red Bull Soizburg sitzt heid im Vorort Wois-Sieznheim und spüid in da Bundesliga; in SV Austria Soizburg hom de violettn Fans neich gründt und damid in da letztn Spüiglass neich augfonga.

De Spüla vom EC Red Bull Soizburg in Akzion

A guada Eishockeyvarein is da EC Red Bull Soizburg (gründt 1977 ois Soizburga EC), der wos 2007 in östareichischen Mastatitl erreicht hod; de Damenmonnschoft, de Ravens Soizburg, san scho 2006 Meista worn. Beim American Football hom im Joar 1984 de Soizburg Lions in ollaeaschtn östareichischen Meistatitl ghoid; heid haßn s'Soizburg Bulls und spüin in da zweitn Liga.

Große Sportvaonstoitungen hods bis jetz in da Festspüistod weng gem. Im Joar 2005 wor as easchte Moi da Soizburg-Marathon, a Marathon der wos a durch d'Oidstod durchgehd. 2006 wor de Stroßn-Radlwöidmastaschoft in Soizburg und in da Umgewung mid mehr ois wia 330.000 Zuaschaua. Bei da Fuaßboi-Europamastaschoft 2008 wern draußn im Kleßheima Stadion (ghead zu Wois-Sieznheim) drei Gruppmspüle sei.

Firs Joar 2014 häd si Soizburg um d'Olympischn Wintaspüle beworm. De Entscheidung am 4. Juli 2007 beim IOC-Kongress in Guatemala City hom d'Soizburga owa geng Sotschi in Russlaund und Pyeongchang in Südkorea (zweita Blotz) in da easchtn Runde valorn. Soizburg wor a scho Candidate City fir Olympia 2010 und hod do a in da easchtn Runde geng Vancouver in Kanada und geng Pyeongchang (scho amoi zweita Blotz) valorn.

Seidn Joar 1999 is Soizburg da Sitz vo da Intanazionaln Biathlon-Union.

Laundschofts- und Naturschutz

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In Soizburg gibts ois zsomm 41 Naturdenkmäla (meistns stottliche oide Einzlbam), 39 Gschützte Londschoftsdeule, ocht Londschoftsschutzgebiet und oa Naturschutzgebiet, nämli s'Hammaraua Moor. De ocht Londschoftsschutzgebiet sand:

  • da Plainberg (do ghead owa netta a gonz a glana Deu zur Stod Soizburg),
  • da Kapuzinaberg,
  • da Mönksberg und da Rheinberg,
  • Soizburg-Süd,
  • s'Leopoidskrona Moos,
  • da Leopoidskrona Weiha,
  • da Soizachsee und da Solochspitz und
  • d'Aigna Au.

A bor vo de wichtigsten Gschütztn Londschoftsdeule sand:

  • d'Höibrunna Allee,
  • d'Kopfwein am Oimkanal (Bam, de woss sunst londesweid nirngs gibt),
  • d'Föisnsteppn am Rheinberg (a Drocknbiotop am Südhong),
  • des Sama Mösl (a Moorrest, der wos si guad dahoidn hod),
  • da Anifa Oitaboch (a sehr naturnoha Bochlauf),
  • d'Itzlinga Au,
  • da Kühberg,
  • s'Naturwoidresavat Rheinberg und
  • s'Naturwoidresavat Gaisberg (des sand ois sehr naturhohe Wöida).

Soizburga Schmankal

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

S'Nochtlem in Soizburg spüid si zum Großdeu in da Oidstod o, genaua gsogt vor oim am Rudoifskäi, rund uman Anton-Neumayr-Blotz und in de Bars hintam Platzl af da ondan Seitn vo da Soizach. Gem duads dortn vor oim Irish Pubs und Cocktailbars. Beim Bohnhof gibts seid a bor Joar a Urban Entertainment Centre mit Kinos, Diskos und Bars, wos si city center nennd. So wos Ähnlichs gibts a im Airportcenter beim Flughofn draußn, owa des ghead scho zu Wois-Sieznheim.

Jeds Joar amoi im Somma findt am Messegelände draußn a großes Voiksfest stott, d'Soizburga Duit. Außadem is im Somma af de großn Blätz rund um an Dom (Kapitlblotz, Domblotz und Residenzblotz) da Rupertikirtog und im Winta da Christkindlmorkt, zu dem wos oiwei recht vüi Touristn kumman, vor oim aus Italien.

Infraschtruktur

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
A Zug vo da S-Bohn in da Hoitstöi Soizburg Sam
Da siacht ma, vor da Silhouettn vo da Oidstod, d'gschwungane Form vom Makartsteg.
D'Höibrunna Allee
Kortn vom O-Bus-Netz

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Vakea in da Stod Soizburg

Soizburg is a wichtiga Vakeasknotnpunkt in Östareich. Es hod in zweitwichtigstn Flughofn vo da Republik und durch d'Stod gehd a d'Westbohn, durch des is da Soizburga Hauptbohnhof ana vo de wichtigstn in Östareich. Es gibt Direktvabindungen noch Nordwestn (Minga/Hamburg/Paris), Siidwestn (Innschprugg/Zürich), Nordostn (Linz/Wean/Budapest), Siidostn (Graz) und Siidn (Villoch/Laiboch/Zagreb/Venedig). An Autobohnknotn gibts a in Soizburg, und zwor gengan do de östareichischn Autobohnen A1 (Westautobohn, Richtung Wean) und A10 (Dauanautobohn, Richtung Villoch) genauso weg ois wia de deitsche A8 (Soizburga Autobohn, Richtung Minga).

De Hauptstreckn vo da Eisnbau, de wos vo Soizburg weggagengan, und nu a bor Nemstreckn wern a fir'n Regionalvakea hergnumma. S'wichtigste Nohvakeasmittl im Soizburga Zentralraum is heidzdogs d'S-Bohn. In da Stod söim hod seid'n Joar 1940 da Stodbus d'wichtigste Roin, und es gibt ans vo de gresstn O-Bus-Netze vo Europa. Wer unbedingt mi'n Auto in d'Stod einifohrn wüi oda muaß, wead dageng Probleme griang, wei sehr oft Staus san in da Innenstod, und Parkplätze findt ma sowieso meistns kane.

A bsundas wichtige Roin im Stodvakea spüid in Soizburg s'Fohrra'l. Üwa 20 Prozent vo olle Wege leng d'Soizburga min Ra'l zruck, damid liengan s'an da Spitzn vo de östareichischen Londeshauptsted. Z'Fuaß hod ma in Soizburg in da Innenstod a ka Problem, wei ois recht eng beinonda is; da Großdeu vo da Oidstod und a gleanana Deu vo da Neistod sand außadem eh Fuaßgängazone.

Energievasorgung

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Fir'n Strom in da Stod Soizburg is d'Soizburg AG zuaständig, de wos im Joar 2000 durch a Fusion vom Londesenergievasorger SAFE und vo de Soizburga Stodwerke entstondn is.

Wossavasorgung

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

S'Drinkwossa griagt d'Stod a vo da Soizburg AG, hauptsächli aus'm Grundwossa-Diafbrunnen Glanegg vo da Quöin in Fürstnbrunn und vo de Gersbergquöin. Jeds Joar san des uma 12 Müllionan Lita, de wos ind Stod einipumpt wern. Af'm Mönksberg om und af'm Kapuzinaberg om is jeweus a Hochbehöita mid 25.000 Kubikmeta. Fir d'Entsorgung vom Obwossa gibts d'Großkläronlog in Siggawiesn neadlich vo da Stod. De is fir üwa 600.000 Leit ausglegt und vasorgt außa da Stod Soizburg a a bor Gemeindn im Umlond, zum Beispüi Ainring in Bayern drüm.

  • D'Uniklinikn Soizburg:
  • S'Unfoigronknhaus
  • S'Gronknhaus vo de Bormherzing Briada

Büidung und Forschung

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Rückausicht vo da Naturwissnschoftlichn Fakuität vo da Uni Soizburg im Stodteu Nonntal

Mehr dazua findst im Hauptartikü: Büidungseiirichtungen in da Stod Soizburg

In Soizburg gibts drei Unis, und des sand d'Uni Soizburg, s'Mozarteum und d'Medizinische Privatuni. D'Uni Soizburg (Paris-Lodron-Universität Soizburg) is im Joar 1622 vom Erzbischof Paris Lodron gründt worn. Heid hods vier Fakuitätn (d'katholisch-theologische, d'rechtswissnschoftliche, d'geistes- und kuiturwissnschoftliche, d'naturwissnschoftliche) mid uma 13.000 Studentn. D'Uni Mozarteum hom s'im Joar 1841 ois Musikschui eigricht. Seid 1998 is s'a Uni. Moa kau dortn vor oim Konzertfächa studiern, owa a pädagogische Fächa, Schauspüi, Bühnenbüid und Regie. DParacelsus Medizinische Privatuni gibts seid'n Joar 2003. Studiern komma dortn Humanmedizin, Pflegewissnschoftn und Molekulare Medizin (postgraduate).

D'Fochhochschui Soizburg gibts seid'n Joar 1995, 2005 hom s'as owa vom Stodeu Itzling in d'Gemeinde Puch bei Hallein valegt. Dortn gibts Studienrichtungen aus de Bereiche Technik, Wirtschoft, Gstoitung, Gsundheid und Soziales. D'Salzburg Management Business School gibts seid 2001. Gem duads do nur Masterstudien fir Wirtschoftsstudentn. Außadem gibts in Soizburg nu a longe Listn vo ondane Büidungseirichtungen im terziärn Sektor und vo Forschungsstättn.

Hechane Schuin (Sekundarstufn II) gibts in Soizburg insgesomt 20, davo san 13 oigemein büidend (Gymnasien und Realgymnasien) und siem san berufsbüidend (Haundlsakademien, Hechane Lehraunstoitn und so weida). Vo de 20 hechan Schuin san 14 stootlich und sechsi san katholische Privatschuin (drei oigemein büidende und drei berufsbüidende).

De wichtigstn Bibliothekn in Soizburg san d'Stodbiacharei und d'Unibibliothek.

Da Europark im Stodeu Taxhom iss gresste Eiikaufzentrum vom Bundeslaund und ghead da SPAR Österreichische Warenhandels AG.
D'Getreidegossn in da Oidstod wor scho im Mittloita s'Haundlszentrum vo da Stod. Heid iss vor oim s'Zentrum vom Fremdnvakea, der wos in Soizburg a extrem wichtiga Wirdschoftszweig is.

Soizburg is ned nur a wichtige Stod fir'n Fremdnvakea, fir d'Kuitur, fir'n Sport und ois Unistod. Durchs Messezentrum weadsa ois Messestondort oiwei wichtiga.

D'Stod Soizburg und a da Flochgau, der wos rundumadum liegt, sand außadem a attraktiva Stondort fir vüi gressane und gleanane Firmen und so wos wia da wirtschoftliche Motor vom Bundeslond. S'Wirtschoftswochsdum vom Soizburga Lond is des zweitgresste vo Östareich (noch Wean), und da muaß ma dazuasong, dass si d'Wirtschoftsgroft vom Lond fost nur in da Stod Soizburg und im Speckgirtl rundumadum konzentrierd, de wos olle zwa a supane Infraschtruktur homd. De Betriebe in da Stod hom zum Beispüi im Joar 2005 allane 60 Prozent vom gonzn Umsotz im Lond Soizburg gmocht, de im Flochgau nu dazua 30 Prozent.

De gresstn Firmen in Soizburg

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es gibt fünf Firmen, de wos eanan Sitz in da Stod Soizburg hom und im Joar 2005 üwa a Mülliarde Euro Umsotz gmochd homd:

  1. Porsche Holding GmbH (7,900 Mülliardn)
  2. SPAR Österreichische Warenhandels-AG (3,940 Mülliardn)
  3. Porsche Austria GmbH & Co (1,492 Mülliardn)
  4. Porsche Inter Auto GmbH & Co KG (1,170 Mülliardn)
  5. Interspar GmbH (1,130 Mülliardn)

De gresstn Bankn in Soizburg

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
  1. Raiffeisenverband Salzburg
  2. Bausparkasse Wüstenrot AG
  3. Salzburger Sparkasse Bank AG
  4. Salzburger Landes-Hypothekenbank
  5. Volksbank Salzburg

D'Schtatistik Austria hod im Joar 2001 ned nur d'Voikszöhlung gmochd, sondan a eana Orwatsstettnzöhlung, und do is außakumma, dasss in da Stod Soizburg 10.210 Orwatsstettn gem hod mid ois zsomm 100.055 Beschäftigte. Des san um a Viertl mehr Orwatgewa ois zehn Joar vorher und um 12 Prozent mehr Beschäftigte.

Da gresste privatwirtschoftliche Orwatgewa vo de Firmen mid Sitz in da Stod (owa mid de Orwatnehma grechnt afs gonze Bundeslond) is d'SPAR Österreichische Warenhandels-AG mid 16.000 Midorwata. Af'm zweitn Blotz is d'Porsche Holding GmbH mid 14.670 Leit. D'Interspar GmbH hod 6.000 Augstöide. Af de nächstn Blätz kumman d'Porsche Inter Auto GmbH & Co KG mid 3.780, d'Salzburg AG mid 2.070, da Raiffeisenverband Salzburg mid 1.618 und d'Quehenberger Logistik AG & Co KG mid 1.615 Midorwata. (Stond vo 2005)

S'ORF-Londesstudio vo Soizburg is im Stodeu Nonntoi, dort wead Radio Salzburg produzierd und außadem nu de tägliche Fernseh-Informazionssendung Salzburg heute af ORF 2 und vaschiedene ondane Fernseh- und Radiosendungen fir de Programme vom ORF. Außadem kummt vo dort s'Intanet-Nochrichtnportal salzburg.orf.at. A Privatfernsehn gibts a in Soizburg, nämli des regionale Salzburg TV (seid 1995 im Kawü, heid a üwad Hausantenn). Privatradios gibts d''Antenne Salzburg, d'Welle 1 unds Radio Arabella. Außadem gibts nu a freies, ned kommerzielles Radio, nämli d'Radiofabrik.

Bei de Dogeszeidungen liefan si oiwei d'Salzburger Nachrichten (SN) und de Soizburga Bundeslond-Ausgob vo da Gronenzeidung (Salzburg Krone) an Wettlauf uman easchtn Blotz. Weid dahinta liegd nu de Salzburger Volkszeitung (SVZ), de wos friara a Parteizeidung vo da ÖVP wor. Bei de Wochnzeidungen gibts drei, de wos olle gratis san, nämli s'Salzburger Fenster (firs gonze Bundeslond) und, speziell fir d'Stod, de Stadt Nachrichten (ghead, so wias Fenster a, de SN) unds Stadt Blatt (Lokalausgob vo de Bezirksbladln). Jen Monad kummt außadem (firs gonze Bundeslond) des Nochrichtnmagazin ECHO außa.

D'Soizburga Partnastod Meran in Sidtiroi

Berühmte Leit vo Soizburg

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Da Mozart Wolfgang Amadeus
  • Bacher Gerd, Journalist
  • Berger Nik, Beachvolleyboi-Spüla
  • Doppler Christian, Mathematika und Physika
  • Ferrero-Waldner Benita, Politikarin
  • Gauß Karl-Markus, Publizist
  • Glomser Gerrit, Radlfohra
  • Holzbauer Wilhelm, Architekt
  • Ibertsberger Andi, Fuaßboi-Nationalspüia
  • Herbert vo Karajan, Dirigent
  • Krassnitzer Harald, Schauspüia
  • Kuljić Sanel, Fuaßboi-Nationalspüia
  • Mainoni Eduard, Politika
  • Makart Hans, Mola und Dekorazionskünstla
  • Mohr Joseph, Pforra und Dichta
  • Mozart Wolfgang Amadeus, Komponist
  • Otto I., Kini vo Griechnlond
  • Ratzenberger Roland, Formü-1-Fohra
  • Thorak Josef, Nazi-Büidhaua
  • Trakl Georg, Dichta und Autor
  • Voggenhuber Hannes, Politika

D'Ernennung zum Ehrnbürga is d'hechste Auszeichnung, de wos d'Stod Soizburg vagem kau. A Ehrnbürga griagt olle Rechte, de wos a normala Bürga vo da Stod hod, owa ned de Pflichtn. Da easchte, der wos Ehrnbürga worn is, wor da Sattler Johann Michael, a Londschoftsmola, am 6. Mai 1829. Fost hundad Joar hods dauad, bis zum Joar 1920, daßs zum easchtn Moi a a Ehrnbürgarin vo Soizburg gem hod, nämli d'Lehmann Lilli, a Kommasängarin. Bis jetz is d'Ehrnbürgaschoft 88 Moi vagem worn; d'Lehmann Lilli is nu imma d'anzige Frau, de wos s'griagt hod.

  • Dopsch Heinz: Kleine Geschichte Salzburgs – Stadt und Land, Pustet 2001.
  • Dopsch Heinz, Hoffmann Robert: Geschichte der Stadt Salzburg, Pustet Salzburg 1996.
  • Floimair Roland, Kaindl Kurt: Hundert Jahre Film, 1895-1995: Salzburger Film- und Fotopioniere, Amt der Salzburger Landesregierung, vertreten durch das Landespressebüro, Salzburg 1994.
  • Hoffmann Robert: Mythos Salzburg. Bilder einer Stadt. Verlag Pustet, Salzburg, Minga, 2002. ISBN 3-7025-0425-7
  • Koller Fritz, Rumschöttel Hermann: Bayern und Salzburg im 19. und 20. Jahrhundert, vom Salzachkreis zur EUregio, Samson 2006. ISBN 3-921635-98-5
  • Rosendorfer Herbert: Salzburg für Anfänger, nymphenburger 2003.
  • Strasser Christian: The Sound of Klein-Hollywood: Filmproduktion in Salzburg, Salzburg im Film: mit einem Filmlexikon. Österreichischer Kunst- und Kulturverlag Wien 1993. ISBN 3-85437-047-4
 Commons: Salzburg (Stadt) – Oibum mit Buidl, Videos und Audiodateien
  1. salzburg.gv.at. Archiviert vom Original [1] am 30. Septemba 2009; abgerufen am 22. September 2017.
  2. 2,0 2,1 Magistrat-Info
  3. https://web.archive.org/web/20061012105958/http://www.stadt-salzburg.at/pdf/salzburginzahlen20062.pdf
  4. Archivierte Kopie. Archiviert vom Original [2] am 20. Mai 2011; abgerufen am 1. Dezember 2010.
  5. http://www.tartanplace.com/tartanhistory/concentrationcamps.html


Des is a beriga Artike.
Dea Artike is ois zimfti in de Hall of Fame (Ruhmeshoin) aufgnumma worn.