Кітай: Розніца паміж версіямі
[дагледжаная версія] | [дагледжаная версія] |
Змесціва выдалена Змесціва дададзена
Artsiom91Bot (размовы | уклад) выпраўленне перасылак |
вікіфікацыя, выпраўленне сумесі раскладак Тэг: Спасылкі на старонкі неадназначнасцяў |
||
(Не паказана 8 прамежкавых версій 7 удзельнікаў) | |||
Радок 1:
{{Значэнні|
{{Дзяржава
|Беларуская назва = Кітайская Народная Рэспубліка
|Арыгінальная назва = 中华人民共和国<br/>Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
|Родны склон = Кітая
|Частка =
Радок 62:
<!-- |Без гімна=* -->
}}
'''Кітай''' ({{
Прырода Кітая неверагодна разнастайная. У межах краіны ляжыць найбуйнейшае ў свеце нагор’е — [[Тыбет]], а на мяжы з [[Непал]]ам уздымаюцца горы-васьмітысячнікі, сярод якіх і [[Эверэст]]. Кітай валодае багатымі мінеральнымі, агракліматычнымі, воднымі рэсурсамі. Тут цячэ трэцяя ў свеце па даўжыні і шматводнасці рака — [[Янцзы]]. Вельмі востра стаіць пытанне аховы прыроды: лясы на ўсходзе Кітая амаль цалкам высечаны а іх жывёльны свет — знішчаны, рэкі і азёры брудныя, паветрам у гарадах часта немагчыма дыхаць.
Кітай з’яўляецца адной з калысак чалавецтва — цывілізацыя ў даліне [[Хуанхэ]] ўзнікла шмат тысяч гадоў таму. У першым тысячагоддзі новай эры кітайская цывілізацыя адносілася да ліку найболь развітых у свеце. Менавіта ў той час былі зроблены 4 «вялікіх кітайскіх вынаходніцтвы»: компас, [[папера]], [[порах]], ручны набор літар. Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася на дынастыі Цын з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі ў 1911 [[Рэспубліка Кітай|Рэспублікі Кітай]]. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай быў ахоплены грамадзянскімі войнамі, паміж якімі быў перыяд японскай акупацыі. У 1949 да ўлады прыйшла [[Камуністычная партыя Кітая]] на чале з [[Маа Цзэдун]]ам, а прыхільнікі партыі [[Гаміньдан]] уцяклі на [[Тайвань]], дзе пабудавалі свой Кітай. Дзякуючы эканамічным поспехам, у канцы ХХ — пачатку ХХІ ст.
Кітайская Народная Рэспубліка — [[Камуністычная партыя|камуністычная]] [[Аднапартыйная сістэма|аднапартыйная]] [[унітарная дзяржава|ўнітарная дзяржава]]. Уся ўлада канцэнтруецца ў руках [[Камуністычная партыя Кітая|Камуністычнай Партыі Кітая]], старшыня якой з’яўляёцца прэзидэнтам Кітая. Сённяшні кіраўнік Кітая — [[Сі Цзіньпін]]. КНР дзеліцца на 22 правінцыі, 5 аўтаномных раёнаў, 4 гарады цэнтральнага падпарадкавання (Пекін, [[Шанхай]], [[Чунцын]], [[Цяньцзінь]]) і спецыяльныя адміністрацыйныя раёны ([[Ганконг]] і [[Макаа]]). Ва ўсёй дзяржаве дзейнічае адзін час. Сталіца — горад [[Пекін]], другі па велічыні ў Кітаі і адзін з найбуйнейшых у свеце.
Насельніцтва КНР перавысіла 1,4 млрд чалавек, што на 2019 год дазваляе Кітаю заставацца — як і на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва — самай населенай краінай свету. Апошнія дзесяцігоддзі, дзякуючы дэмаграфічнай палітыцы, натуральны прырост істотна зменшыўся. Сённяшні Кітай адчувае сур’ёзнае старэнне насельніцтва з усімі наступствамі. У палавой структуры адчувальная перавага мужчын над жанчынамі. У Кітаі найбольшая колькасць атэістаў у свеце. Папулярныя рэлігіі — [[будызм]], [[даасізм]], [[кітайская народная рэлігія]]. Большая частка насельніцтва — кітайцы, што канцэнтруюцца пераважна на ўсходзе, дзе шчыльнасць перавышае 500 чал/км². Імкліва расце доля гарадскога насельніцтва (59 % у 2018 годзе). Найбуйнейшы горад — [[Шанхай]].
Кітай — індустрыяльная краіна, ключавая дзяржава з ліку тых, што развіваюцца. Займае першае месца па агульным аб’ёме ВУП (па [[
== Этымалогія ==
Радок 99:
=== Клімат ===
На поўначы і захадзе Кітая клімат умераны, рэзка кантынентальны. Вялізная кантынентальная маса абумоўлівае панаванне азіяцкага максімума ўзімку і вобласці нізкага ціску ўлетку. У замкнутых «ячэйках» катлавін вельмі халодная зіма (да -35
=== Рэкі і азёры ===
[[File:Qutang Gorge on Changjiang.jpg|thumb|Янзцы ў адной з ''трох цяснін'']]
Рэкі Кітая адносяцця пераважна да басейна Ціхага акіяна — гэта [[Янцзы]], [[Хуанхэ]], [[Хэйлунцзян]] (Амур), [[Чжуцзян]], [[Меконг|Ланьцанцзян (Меконг)]], [[Сіцзян]], [[Нуцзян]]. [[Брахмапутра]] (кітайская назва Ялу Цангпо) прарываецца праз Гімалаі да Індыйскага акіяна; а на паўночным захадзе доўгі шлях да [[Об]]і і Паўночнага Ледавітага акіяна пачынае [[Іртыш]]. Вытокі ўсіх буйных рэк Кітая знаходзяцца ў гарах. Таючы снег на ўсходняй ўскраіне Тыбецкага плато забяспечвае вадой галоўныя артэрыі краіны. Рэкі ўнутранага басейна ўпадаюць у азёры ўнутраных раёнаў (салёныя азёры [[Цынхай (возера)|Цынхай]] і інш.), або губляюцца ў пустынях ці салёных багнах (высмаглыя азёры [[Лабнор]] і Цзюйянь). З вялікімі рэкамі звязаны багатыя аквапрадуктамі прэснаводныя азёры, такія, як [[Паянху]], [[Дунцінху]] і [[Тайху]]. Маюцца таксама тысячы штучных азёр — вадасховішчаў.
=== Ландшафты ===
Радок 116:
У Кітаі найгоршая ў свеце сітуацыя з забруджваннем паветра. З 20 гарадоў з самым дымным небам у свеце, 16 — кітайскія. Прычына таму — прымяненне вугалю ў энергетыцы і камунальнай гаспадарцы, імклівы рост аўтапарка. Ва ўмовах зімовага антыцыклону вялікія індустрыяльныя гарады паўночнага Кітая проста задыхаюцца ад [[смог]]у. [[File:2012 Suedchinesischer Tiger.JPG|thumb|Кітайскі тыгр]] Асабліва пакутуе [[Пекін]], што ляжыць у замкнёным паніжэнні. Мяркуецца, што празмерная забруджанасць паветра выклікае рост лёгачных захворванняў, у тым ліку анкалагічных. Кітай падпісаў, [[Кіёцкі пратакол]], але не узяў на сябе ніякіх абавязкаў і не спяшаецца змяншаць выкіды вуглякіслага газу.
Рэкі Кітая, нават самыя вялікія, ператварыліся ў сапраўдныя сцёкавыя канавы. Гэта звязана з выкідамі неачышчаных прамысловых і камунальных водаў і з вельмі спрэчнымі стандартамі дапушчальнай канцэнтрацыі забруджвальнікаў. Забруджаны нават падземныя воды, да чаго спрычынілася сельская гаспадарка. Яна ж у адказе і за імклівую эрозію глебаў і [[апустыньванне]]. Паводле даследванняў 2007 года Кітай страчвае каля 4000 кв.км. прадукцыйных земляў штогод. Нягледзячы на тое, што з 1970-х на мяжы Гобі ствараюцца «зялёныя бар’еры», працяглыя засухі і нерацыянальныя метады вядзення сельскай гаспадаркі прыводзяць да пыльных бур,
== Гісторыя ==
Радок 133:
[[File:Destroying Chinese war junks, by E. Duncan (1843).jpg|thumb|Абстрэл кітайскіх джонак, эпізод Першай Опіумнай вайны]]
У першай палавіне [[18 стагоддзе|XVIII стагоддзя]] цынскаму ўраду ўдалося наладзіць дастаткова эфектыўнае кіраванне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай быў краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэння
Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася ў 1911 з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі [[Рэспубліка Кітай|Рэспублікі Кітай]]. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай пагрузіўся ў перыяд грамадзянскіх войнаў, якія падзялілі краіну на два асноўных палітычных лагеры: спачатку міжнародна прызнаны [[Бэянскі урад]] у [[Пекін]]е і [[нацыяналістычны ўрад|нацыяналістычны ўрад Гаміньдана]] ў [[Гуанчжоу|Кантоне]], а потым — афіцыйны ўрад Гаміньдана і камуністычны ўрад [[Маа Цзэдун]]а. Баявыя дзеянні скончыліся ў 1949, калі камуністы перамаглі ў грамадзянскай вайне і стварылі Кітайскую Народную Рэспубліку. Прыхільнікі Гаміньдана адступілі на Тайвань, дзе [[Тайвань|Рэспубліка Кітай]] пряцягвае існаваць па сённяшні дзень.
Радок 155:
[[File:Macri con Xi Jinping G20 2016.jpg|thumb|[[Сі Цзіньпін]] з прэзідэнтам Аргенціны М.Макры на саміце G20, 2016]]
Пасада прэзідэнта КНР была ўведзена Канстытуцыяй краіны 1954 года, адменена ў 1975 годзе, а затым зноў адноўлена ў 1982 годзе. Прэзідэнтам — абіраецца ён тэрмінам на пяць гадоў — з’яўляецца генеральны сакратар КПК. З 2012 пасаду займае [[Сі Цзіньпін]]. У 2017 ён быў пераабраны на другі тэрмін. Да 11 сакавіка 2018 года старшыня КНР мог займаць гэтую пасаду не больш за два тэрміны, аднак дэпутаты Усекітайскага сходу народных прадстаўнікоў (УСНП) 13-га склікання ўнеслі папраўкі ў канстытуцыю краіны, адмяніўшы абмежаванні на тэрмін паўнамоцтваў.<ref>[http://zviazda.by/be/news/20180317/1521269676-si-czinpin-peraabrany-starshynyoy-knr zviazda.by]</ref> Другая фігура ва ўрадзе Кітая — прэм’ер-міністр, які ўзначальвае кабінет міністраў і уваходзіць у склад кітайскага Палітбюро. У 2013 годзе прэм’ерам стаў
Да асноўных палітычных праблем адносяцца рост прорвы між багатымі і беднымі, а таксама карупцыя ва ўрадзе. Тым не менш, узровень даверу кітайцаў да сваёй палітычнай сістэмы і сваіх правадыроў вельмі высокі — 85-90 % паводле апытання 2011.
Радок 202:
* [[Цзянсу]]
* [[Цзянсі]]
* [[
* [[Ляанін]]
|
* [[
* [[Шаньсі]]
* [[Шаньдун]] (сталіца [[Біньчжоу]])
Радок 211:
* [[Сычуань]]
| valign="top"|
* [[
* [[Юньнань]]
* [[Чжэцзян]]
Радок 222:
|-
|colspan=2|
* [[Гуансі-Чжуанскі аўтаномны раён|Гуансі-Чжуанскі]] (у тым ліку [[
* [[Унутраная Манголія]]
* [[Нінся-Хуэйскі аўтаномны раён|Нінся-Хуэйскі]]
* [[Сіньцзян-Уйгурскі аўтаномны раён|Сіньцзян-Уйгурскі]]
* [[Тыбецкі аўтаномны раён|Тыбецкі]]
|colspan="2" valign="top"|
* [[Пекін]] (北京市)
* [[
* [[Шанхай]] (上海市)
* [[Цяньцзінь]] (天津市)
Радок 248:
[[File:Lujiazui tallest buildings.jpg|thumb|Шанхай]]
Размяшчэнне насельніцтва надзвычай нераўнамернае. Сярэдняя яго шчыльнасць складае каля 140 чал./км², але на поўдні Вялікай Кітайскай раўніны ўзрастае да 400—650, а ў Тыбеце — зніжаецца да 1,5 чал./км². Паскоранае эканамічнае развіццё прадвызначыла хуткую ўрбанізацыю Кітая — доля гарадскога насельніцтва
набліжаецца да 60 %. Найбольш урбанізаванымі з’яўляюцца прамыслова-развітыя правінцыі Паўночна-Усходняга Кітая. Больш за 90 % гарадоў сканцэнтравана на ўсходзе краіны. У КНР найбольшы ў свеце лік гарадоў-мільянераў, у якіх пражывае палова насельніцтва краіны. Кітай займае першае месца ў свеце па колькасці гараджан (чакаецца, што да 2030 іх кольскасць дасягне мільярда), ліку гарадоў-мільянераў (160 у 2015) і мегасіці — агламерацый з насельніцтвам больш за 10 млн. У лік сямі кітайскіх мегасіці уваходзяць [[Шанхай]] (25,8 млн.чал. у 2018), [[Пекін]] (19 млн), [[
== Гаспадарка ==
Радок 258:
У 2021 годзе валавы ўнутраны прадукт у Кітаі павялічыўся на 8,1 % ў параўнанні з папярэднім годам, пры гэтым сярэднія тэмпы росту за два гады склалі 5,1 %. Аб’ём эканомікі КНР склаў 114,4 трыльёна юаняў (звыш 18 трлн амерыканскіх долараў), і выйшаў на другое месца ў свеце. ВУП на душу насельніцтва склаў 80,97 тысячы юаняў (12,55 тысячы долараў), перавысіўшы сярэдні сусветны ўзровень ВУП на душу насельніцтва. Валавы нацыянальны даход склаў 113,3 трыльёна юаняў, павялічыўшыся ў параўнанні з 2020 на 7,9 %<ref>[https://zviazda.by/be/news/20220303/1646311935-abyom-kitayskay-ekanomiki-peravysiu-18-trylyonau-dolarau zviazda.by]</ref>.
[[File:Tianjin and Beijing ISS026-E-010155 lrg.jpg|thumb|
Кітай — індустрыяльная краіна з магутнай прамысловасцю. Дзякуючы стабільна высокім тэмпам росту эканомікі, адносна нізкаму кошту і высокай кваліфікацыі працоўнай сілы пры высокай прадукцыйнасці, КНР з’яўляецца сёння адной з самых інвестыцыйна прывабных краін свету і найбуйнейшым вытворцам прамысловай прадукцыі. Сённяшні Кітай з’яўляецца «Сусветнай фабрыкай». Кітай актыўна ўключыўся у міжнародны гандаль і цяпер з’яўляецца адным з яго лідараў. Найбольш значныя сектары кітайскай эканомікі — гэта здабыўная прамысловасць, машынабудаванне (у т.л. аўтамабіле- і электроніка), чорная металургія, энергетыка (у т.л. зялёная), тэкстыльная і швейная прамысловасць, рознічны гандаль, банкаўскі сектар, тэлекамунікацыі, турызм, інтернет-гандаль. Ніхто ў свеце не выпускае больш электраэнергіі, аўтамабіляў (у тым ліку, электрамабіляў), электронікі, сталі, тканін і адзення, прадуктаў харчавання. У 2019 кітайскі рознічны гандаль па сваім аб’ёме пераўзыйдзе амерыканскі. Вытворчыя сілы Кітая сканцэнтраваны ў трох прыбярэжных раёнах: Дэльце Жамчужнай ракі на поўдні, дэльце Янцзы пасярэдзіне, і Jing-Jin-Ji (Пекін-
У 2018 годзе даход ад электроннай апрацоўчай індустрыі дасягнуў 10,6 трлн юаняў (1,5 трлн долараў), павялічыўшыся на 9 %, а прыбытак ад распрацоўкі праграмнага забеспячэння — 6,3 трлн юаняў (910 млн долараў), з ростам на 14,2 %<ref>[http://zviazda.by/be/news/20190805/1564952400-23-trylyona-dolarau-na-elektronicy zviazda.by]</ref>.
У 2018 Кітаю належалі 9 з 20 найбуйнейшых інтэрнет-кампаній свету. Аб’ём інтернет-пакупак на кітайскім рынку перавысіў 1 трлн даляраў. У тым жа годзе Кітай прыцягнуў 105 млрд $ інвестыцый у выглядзе венчурнага капіталу. Менавіта тут размяшчаюцца самыя дарагія стартапы свету (або юнікорны — стартапы коштам
[[File:Graph of Major Developing Economies by Real GDP per capita at PPP 1990-2013.png|thumb|Імклівы рост кітайскага душавога ВУП асабліва ўражвае ў параўнанні, 1990—2013]]
Радок 270:
70 % энергетычнага балансу краіны прыходзіцца на каменны вугаль. На Кітай прыходзіцца палова сусветнай здабычы і спажывання гэтага не самага экалагічнага паліва. У 2013 годзе, абышоўшы ЗША, Кітай стаў найбуйнейшым імпарцёрам нафты ў свеце. Да 2020 года ў планах выйсці на ўзровень здабычы ў дыяпазоне ад 60 млрд да 100 млрд кубаметраў сланцавага газу штогод<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/1896136 Газовые амбиции Китая], Коммерсантъ, 19 марта 2012 г.</ref>. На рацэ Янцзы створаны каскад з наймагутнейшых ГЭС у свеце, будаўніцтва працягваецца. У 2018 Кітай меў 174 ГВт магутнасцяў сонечнай энергетыкі (40 % сусветнай) і найбуйнейшы ў свеце ветрапарк.
У 2017 ў Кітаі было выраблена 29 млн аўтамабіляў, што склала 30 % ад сусветнай вытворчасці. У 2018 Кітай выпусціў палову ўсіх новых электрамабіляў у свеце (BEV and PHEV). Кітайскія кампаніі — [[Huawei]] (найбуйнейшая кампанія ў галіне электронікі пасля Apple), [[Xiaomi]], Oppo, Vivo, OnePlus — кантралююць 40 % сустветнага рынку смартфонаў. Кітай плануе давесці вытворчасць айчынных прамысловых робатаў да 100 000 у 2020 годзе.
У 2017 у сферы турызму было створана 11 % кітайскага ВУП (намінал) — 1,35 трлн даляраў. У сектары прама і ўскосна занята 28 млн чалавек. Найбольшае значэнне мае ўнутраны турызм (5 млрд паездак), у знешнім Кітай уваходзіць у сусветныя лідары.
Радок 334:
==== Маўзалей імператара Цынь Шы Хуандзі і «тэракотавая армія» ====
=== Кітайскія вынаходкі ===
Радок 369:
* [[Апошняе кітайскае папярэджанне]]
== Крыніцы ==
{{reflist}}
== Літаратура ==
*
* {{кніга|загаловак=Геаграфія мацерыкоў і краін: вучэб. дапам. для 9-га кл. устаноў агул. сярэд. адукацыі з беларус. мовай навучання / Н. У. Навуменка, М. Л. Страха; пад рэд. Н. У. Навуменка; пер. з рус. мовы М. Л. Страхі. — 2-е выд., перапрац. — Мінск: Нар. асвета, 2011. ISBN 978-985-03-1594-6}}
{{
{{Краіны Азіі}}
{{Краіны ля Жоўтага мора}}
|