Кітай: Розніца паміж версіямі

{{Значэнні|Спасылка2=Кітай, значэнні}}

|Арыгінальная назва = 中华人民共和国<br/>Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó

|Дзяржаўная рэлігія = няма ([[дзяржаўны атэізм]])

|Кіраўнікі = [[Сі Цзіньпін]] <br/> [[Лі КэцянЦян]] <br/> [[Чжан Дэцзян]] <br/> [[Юй Чжэншэн]]

|Насельніцтва = 1.393.143.600 411 750 000<ref>[http://data.stats.gov.cn/english/ Афіцыйны лічыльнік насельніцтва]{{ref-en}}</ref>

|Год ацэнкі = 20182023

|Насельніцтва па перапісу = 1.339. 411 778 724.852

|Год перапісу = 20102020

'''Кітай''' ({{lang-zhКітайская|中國|中国|Zhōngguó}}), афіцыйна '''Кітайская Народная Рэспубліка''' (КНР, {{lang-zhКітайская|中華人民共和國|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó}}) — краіна ва [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]]. Мяжуе з [[Расія]]й і [[Манголія]]й на поўначы, з [[Паўночная Карэя|Паўночнай Карэяй]] на ўсходзе, з [[Казахстан]]ам, [[Кыргызстан]]ам, [[Таджыкістан]]ам, [[Афганістан]]ам і [[Пакістан]]ам на захадзе, з [[Індыя]]й, [[Непал]]ам, [[Бутан]]ам, [[М'янма]]й, [[Лаос]]ам і [[В'етнам]]ам на поўдні. На ўсходзе абмываецца [[Жоўтае мора|Жоўтым]], [[Усходне-Кітайскае мора|Усходне-Кітайскім]] і [[Паўднёва-Кітайскае мора|Паўднёва-Кітайскім]] морамі Ціхага акіяна. [[Тайвань]]  — найбуйнейшы востраў Кітая  — займае дэ-факта незалежная [[Кітайская Рэспубліка]], якую Пекін не прызнае. Кітай займае [[Спіс краін паводле насельніцтва|першае месца ў свеце па колькасці насельніцтва]]; [[Спіс краін паводле плошчы|трэцяе месца — па плошчы]]. Касмічная дзяржава. КНР з'яўляеццаз’яўляецца адной з пяці афіцыйных ядзерных дзяржаў, пастаянным членам [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]], валодае самай вялікай у свеце арміяй і другім у свеце ваенным бюджэтам. Поспехі ў эканамічным развіцці даюць падставы разглядаць КНР у якасці патэнцыйнай звышдзяржавы.

Прырода Кітая неверагодна разнастайная. У межах краіны ляжыць найбуйнейшае ў свеце нагор'е нагор’е — [[Тыбет]], а на мяжы з [[Непал]]ам уздымаюцца горы-васьмітысячнікі, сярод якіх і [[Эверэст]]. Кітай валодае багатымі мінеральнымі, агракліматычнымі, воднымі рэсурсамі. Тут цячэ трэцяя ў свеце па даўжыні і шматводнасці рака  — [[Янцзы]]. Вельмі востра стаіць пытанне аховы прыроды: лясы на ўсходзе Кітая амаль цалкам высечаны а іх жывёльны свет  — знішчаны, рэкі і азёры брудныя, паветрам у гарадах часта немагчыма дыхаць.

Кітай з'яўляеццаз’яўляецца адной з калысак чалавецтва  — цывілізацыя ў даліне [[Хуанхэ]] ўзнікла шмат тысяч гадоў таму. У першым тысячагоддзі новай эры кітайская цывілізацыя адносілася да ліку найболь развітых у свеце. Менавіта ў той час былі зроблены 4 "«вялікіх кітайскіх вынаходніцтвы"»: компас, [[папера]], [[порах]], ручны набор літар. Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася на дынастыі Цын з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі ў 1911 [[Рэспубліка Кітай|Рэспублікі Кітай]]. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай быў ахоплены грамадзянскімі войнамі, паміж якімі быў перыяд японскай акупацыі. У 1949 да ўлады прыйшла [[Камуністычная партыя Кітая]] на чале з [[Маа Цзэдун]]ам, а прыхільнікі партыі [[Гаміньдан]] уцяклі на [[Тайвань]], дзе пабудавалі свой Кітай. Дзякуючы эканамічным поспехам, у канцы ХХ  — пачатку ХХІ ст. КітаўКітай стаў адной з самых магутных і ўплывовых дзяржаў свету.

Кітайская Народная Рэспубліка  — [[Камуністычная партыя|камуністычная]] [[Аднапартыйная сістэма|аднапартыйная]] [[унітарная дзяржава|ўнітарная дзяржава]]. Уся ўлада канцэнтруецца ў руках [[Камуністычная партыя Кітая|Камуністычнай Партыі Кітая]], старшыня якой з'яўляёццаз’яўляёцца лідарампрэзидэнтам дзяржавыКітая. Сённяшні кіраўнік Кітая  — [[Сі Цзіньпін]]. КНР дзеліцца на 22 правінцыі, 5 аўтаномных раёнаў, 4 гарады цэнтральнага падпарадкавання (Пекін, [[Шанхай]], [[Чунцын]], [[Цяньцзінь]]) і спецыяльныя адміністрацыйныя раёны ([[Ганконг]] і [[Макаа]]). Ва ўсёй дзяржаве дзейнічае адзін час. Сталіца  — горад [[Пекін]], другі па велічыні ў Кітаі і адзін з найбуйнейшых у свеце.

Кітай  — індустрыяльная краіна, ключавая дзяржава з ліку тых, што развіваюцца. Займае першае месца па агульным аб’ёме ВУП (паводлепа [[Парытэт пакупніцкай здольнасці|ППЗ]]), другое  — па намінале. Самы вялікі ў свеце прамысловы вытворца і экспарцёр. У ХХІ стагоддзі ажыццяўляе эканамічную экспансію па ўсім свеце. КНР з'яўляеццаз’яўляецца членам такіх арганізацый як: [[БРЫКС|БРІКС]], [[Група дваццаці|Вялікая 20кадваццатка]], [[Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва]], [[Азіяцка-Ціхаакіянскае эканамічнае супрацоўніцтва|АЦЭС]], форуму Кітай-Індыя-М'янмаМ’янма-Бангладэш.

Самі кітайцы сваю краіну называюць Чжунхуа Жэньмінь Гунхэга (中华人民共和国), скарочана проста Чжунхуа, што літаральна азначае "«сярэдзінная зямля"».

Усходнеславянскае слова "«Кітай"» пайшло ад качавога народу [[Кідані|кіданяў]], названых так кітайцамі. У пачатку Х ст. кідані захапіі паўночны Кітай і стварылі там сваю дзяржаву. Імя кіданяў, хоць і выцесненых у ХІІ ст [[чжурчжэні|чжурчжэнямі]], замацавалася за ўсім паўночным Кітаем, а купцы і заваёўнікі данеслі тапонім да самай усходняй Еўропы, дзе ён стаў абазначаць усю велізарную далёкую краіну.

Англійская назва "«China"» таксама з'яўляеццаз’яўляецца [[экзонім]]ам і паходзіць ад [[санскрыт|санскрыцкага]] Cīna, што ўжывалася ў дачыненні да Паднябёснай у старажытнай Індыі і сустракаецца ў ранніх індуісцкіх тэкстах. З [[санскрыт]]у праз персідскую і партугальскую мовы  — крыху трансфармаваўшыся  — яна трапіла ў большасць заходнееўрапейскіх моваў.

Кітай — найбуйнейшая — краіна ва [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]]. Сумарная даўжыня сухапутных межаў Кітая з 14 краінамі складае 22 117 км: Расія (40  км на паўночным захадзе і 3 605  км на паўночным усходзе), [[Манголія]] (4 677 км), [[КНДР]] (1 416 км) , [[В’етнам]] (1 281 км), [[Лаос]] (423 км), [[М’янма]] (2 185 км), [[Індыя]] (3 903 км), [[Бутан]] (470 км), [[Непал]] (1 236 км), [[Пакістан]] (523 км) [[Афганістан]] (76 км ), [[Таджыкістан]] (414 км), [[Кіргізія]] (858 км) і [[Казахстан]] (1 533 км). Працягласць краіны з захаду на ўсход (ад Паміра да Шанхая)  — каля 4,5 тыс. км, з поўначы на поўдзень (ад ракі Амур на мяжы з Расіяй да паўднёвага ўскрайку вострава Хайнань)  — каля 4,1 тыс. км.

На ўсходзе на працягу 14 000  км абмываецца [[Жоўтае мора|Жоўтым]] (з залівам [[Бахайскі заліў|Бахайвань]]), [[Усходне-Кітайскае мора|Усходне-Кітайскім]] і [[Паўднёва-Кітайскае мора|Паўднёва-Кітайскім]] морамі Ціхага акіяна. За Тайваньскім пралівам, раздзяляючы сабой два паўднёвых моры, ляжыць [[Тайвань]]  — найбуйнейшы востраў Кітая, які займае не прызнаная Пекінам, дэ-факта незалежная [[Кітайская Рэспубліка]]. [[Хайнань]]  — другі па велічыні востраў, ляжыць праз нешырокі  — ўсяго 30  км да паўвострава Лэйчжоў  — Хайнаньскі праліў (або Цюйджоў).

Складаная геалагічная будова абумовіла неверагодна разнастайны рэльеф. Рэльеф Кітая  — гэта камбінацыя высокіх горных сістэм, глыбокіх міжгорных упадзін і вялікіх раўнін. На паўднёвым усходзе Кітая ляжыць самае вялікае нагор’е свету (2  млн кв.км, сярэдняя вышыня  — 4,5 тыс.м.)  — [[Тыбет]], з поўдня аблямаванае высознымі [[Гімалаі|Гімалаямі]]. Менавіта тут, на мяжы Кітая і Непала, у эпоху апошняга гораўтварэння выраслі (і працягваюць расці!) самыя высокія горы свету, уключаючы [[Эверэст]] (8848 м). На захад ад Тыбету, у [[Каракарум]]е  — яшчэ адной велічнай горнай сістэме  — знаходзіцца другая вяршыня планеты  — г. [[Чагары]] (8611 м). [[File:YangshuoFromTvTower.jpg|thumb|Невысокія горы ў карставай вобласці, [[Гуансі-Чжуанскі аўтаномны раён|Гуансі]]]] Вышыні Куньлуня, які апаясвае Тыбецкае нагор’е з поўначы,  — самага доўгага (2700 км) горнага ланцуга Азіі  — дасягаюць 6,3—7,8 тыс. м. А ў перадгор’ях Цянь-Шаня знаходзіцца самая глыбокая ўпадзіна Цэнтральнай Азіі (і трэцяя ў свеце)  — [[Турфанская ўпадзіна|Турфанская]] (–154-154 м). Ад высокай расчлянёнай Цэнтральнай Азіі шырокімі ступенямі спускаюцца да Ціхага акіяна раўніны. Раўніны верхніх ступеняў  — Чырвоны Басейн, [[Лёсавае плато]]  — складзены лёсам, ніжніх  — Сунляа і [[Вялікая Кітайская раўніна|Вялікая Кітайская]]  — магутнай тоўшчай урадлівага алювію рэк Янцзы і Хуанхэ. На поўдні і часткова на ўсходзе значную плошчу займаюць старыя невысокія маляўнічыя горы, часта паедзеныя [[Карст|карстамкарст]]ам.

Кітай  — адна з найбольш багатых карыснымі выкапнямі краіна. Тут здабываюць каменны вугаль, нафту, магніевыя і жалезныя руды, медзь, графіт, волава, сурму, ртуць, малібдэн, марганец, свінец, цынк, золата і інш. Асноўнай крыніцай энергіі ў Кітаі з'яўляеццаз’яўляецца вугаль, па запасах якога Кітай саступае толькі ЗША і Расіі. Вугальныя радовішчы ў асноўным размешчаны ў Паўночным і Паўночна-Усходнім Кітаі. Большая частка пакладаў прадстаўлена каменным вуглём. Радовішчы нафты выяўленыя ў Паўночна-Усходнім Кітаі, прыбярэжных тэрыторыях і шэльфе Жоўтага мора, а таксама ў некаторых ўнутраных раёнах — Джунгарскай катлавіне, Сычуані. Таксама ў краіне вельмі вялікія залежы сланцаў, з якіх можна здабываць сланцавы газ<ref>[http://www.cprm.gov.br/33IGC/1343402.html Unconventional gas systems in China]</ref>.

На поўначы і захадзе Кітая клімат умераны, рэзка кантынентальны. Вялізная кантынентальная маса абумоўлівае панаванне азіяцкага максімума ўзімку і вобласці нізкага ціску ўлетку. У замкнутых «ячэйках» катлавін вельмі халодная зіма (да –35 -35&nbsp;°СC) і вельмі гарачае лета (сярэднія тэмпературы вышэй за +24 &nbsp;°СC); ападкаў выпадае мала (150—300 мм). Пры руху на ўсход летнія тэмпературы амаль не змяняюцца, а зімовыя  — растуць, але дадатнымі становяцца толькі на поўдзень ад вусця Янцзы. Расце і колькасць ападкаў: наветраныя ўсходнія схілы «ступеняў» атрымліваюць 500—800  мм, а паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа дзякуючы трапічным залевам і [[тайфун]]ам  — да 2000 мм  — гэта вобласці мусоннага клімату з летнім максімумам ападкаў.

Рэкі Кітая адносяцця пераважна да басейна Ціхага акіяна — гэта [[Янцзы]], [[Хуанхэ]], [[Хэйлунцзян]] (Амур), [[Чжуцзян]], [[Меконг|Ланьцанцзян (Меконг)]], [[Сіцзян]], [[Нуцзян]]. [[Брахмапутра]] (кітайская назва Ялу Цангпо) прарываецца праз Гімалаі да Індыйскага акіяна; а на паўночным захадзе доўгі шлях да [[Об]]і і Паўночнага Ледавітага акіяна пачынае [[Іртыш]]. Вытокі ўсіх буйных рэк Кітая знаходзяцца ў гарах. Таючы снег на ўсходняй ўскраіне Тыбецкага плато забяспечвае вадой галоўныя артэрыі краіны. Рэкі ўнутранага басейна ўпадаюць у азёры ўнутраных раёнаў (салёныя азёры [[Цынхай (возера)|Цынхай]] і інш.), або губляюцца ў пустынях ці салёных багнах (высмаглыя азёры [[Лабнор]] і Цзюйянь). З вялікімі рэкамі звязаны багатыя аквапрадуктамі прэснаводныя азёры, такія, як [[Паянху]], [[Дунцінху]] і [[Тайху]]. Маюцца таксама тысячы штучных азёр — вадасховішчаў. ЎздоўжУздоўж узбярэжжа цягнецца Вялікі канал Кітая, які злучае вусці рэк Янцзы, [[Хуайхэ]] і Хуанхэ. Канал быў пабудаваны ў VII-XIII VII—XIII стст.. і мае сумарную даўжыню 2470  км.

На засушлівых захадзе і поўначы пануюць пустыні ([[Гобі]], [[Такла-Макан]]), паўпустыні і стэпы. Апошнія прасціраюцца ўздоўж лепей увільгатнёных ускраін плато Унутранай Манголіі. На вільготным мусонным усходзе пануюць лясы: на поўначы  — змешаныя хвойна-шыракалістыя з карэйскага кедру, піхты, дубу, ясеню, ліпы, коркавага дрэва. Далей на поўдзень ў субтрапічным клімаце лясы становяцца вечназялёнымі  — з’яўляюцца [[лаўр]], [[магнолія]], [[гінкга]], смакоўніца. Па разнастайнасці лясных парод Кітай займае 1-е месца ў свеце.

Прыродная расліннасць ва усходнім, густазаселеным, Кітаі амаль цалкам зведзена  — субтрапічныя лясы засталіся толькі на стромкіх схілах гор ды ў нацыянальных парках. Следам за лясамі зніклі многія віды жывёл, напрыклад, [[алень давіда]], кітайскі тыгр, якіх цяпер можна сустрэць толькі ў заапарках.

У Кітаі найгоршая ў свеце сітуацыя з забруджваннем паветра. З 20 гарадоў з самым дымным небам у свеце, 16  — кітайскія. Прычына таму  — прымяненне вугалю ў энергетыцы і камунальнай гаспадарцы, імклівы рост аўтапарка. Ва ўмовах зімовага антыцыклону вялікія індустрыяльныя гарады паўночнага Кітая проста задыхаюцца ад [[смог]]у. [[File:2012 Suedchinesischer Tiger.JPG|thumb|Кітайскі тыгр]] Асабліва пакутуе [[Пекін]], што ляжыць у замкнёным паніжэнні. Мяркуецца, што празмерная забруджанасць паветра выклікае рост лёгачных захворванняў, у тым ліку анкалагічных. Кітай падпісаў, [[Кіёцкі пратакол]], але не узяў на сябе ніякіх абавязкаў і не спяшаецца змяншаць выкіды вуглякіслага газу.

Рэкі Кітая, нават самыя вялікія, ператварыліся ў сапраўдныя сцёкавыя канавы. Гэта звязана з выкідамі неачышчаных прамысловых і камунальных водаў і з вельмі спрэчнымі стандартамі дапушчальнай канцэнтрацыі забруджвальнікаў. Забруджаны нават падземныя воды, да чаго спрычынілася сельская гаспадарка. Яна ж у адказе і за імклівую эрозію глебаў і [[апустыньванне]]. Паводле даследванняў 2007 года Кітай страчвае каля 4000 кв.км. прадукцыйных земляў штогод. Нягледзячы на тое, што з 1970-х на мяжы Гобі ствараюцца "«зялёныя бар'еры"бар’еры», працяглыя засухі і нерацыянальныя метады вядзення сельскай гаспадаркі прыводзяць да пыльных бур, якiяякія назаляюць паўночнаму Кітаю кожную вясну, часам даходзячы да Карэі і Японіі.

Кітайская цывілізацыя — адна з найбольш старажытных у свеце — расквітнела на ўрадлівых глебах басейна [[Рака Хуанхэ|Хуанхэ]], што працякае па Паўночна-Кітайскай раўніне. На працягу больш за 4000 гадоў палітычная сістэма Кітая была заснавана на спадчынных манархіях (таксама вядомых як дынастыі). Першай з гэтых дынастый была напаўлегендарная дынастыя Ся (каля 2000 да н.э.). Наступныя некалькі тысяч гадоў кітайская цывілізацыя пашырала тэрыторыю ўплыву, дзяржавы распадаліся і зноў ядналіся безліч разоў. І толькі ў 221 да н.э. Кітай быў аб'яднаныаб’яднаны пад кіраўніцтвам адной дынастыі — Цынь.

Падчас праўлення [[ДынастыяІмперыя Хань|дынастыі Хань]] (206 да н.э. – — 220 н.э.) былі зробленыя першыя два з "«вялікіх кітайскіх вынаходніцтваў" » — [[компас]] і [[папера]]; вялікія поспехі былі займеты ў сельскай гаспадарцы і медыцыне. За Ханямі надыйшла [[эпоха Трох Царстваў]], пасля былі дынастыі Цзынь, [[Паўднёвыя і Паўночныя дынастыі|Паўночная і Паўднёвая дынастыі]], [[Дынастыя Суй|Суй]].

У часы [[ДынастыяІмперыя Тан|дынастыі Тан]] (618–907618—907) культурны ўплыў Кітая, дзякуючы [[Вялікі шаўковы шлях|Вялікаму шаўковаму шляху]], распаўсюдзіўся далёка на захад  — ажно да [[Месапатамія|Месапатаміі]] і [[Самалі (паўвостраў)|Афрыканскага рога]]. Тады ж быў вынайдзены порах. У 755–763 755—763 гг.. магутнасць Кітайскай дзяржавы і дынастыі Тан была падарвана паўстаннем Ань Лушаня.

Заснавальнік [[Дынастыя Сун|дынастыі Сун]] (960–1279960—1279), палкаводзец [[Чжао Куанінь]] захапіў у 960 г. ўладу і абвясціў сябе імператарам Тайцзу (960—976), чым скончыў перыяд смут пасля падзення [[дынастыяІмперыя Тан|дынастыі Тан]]. Яго пераемнік [[Тайцзун, дынастыя Сун|Тайцзун]] (976—997) канчаткова аб'яднаўаб’яднаў Кітай пад уладай Сун. Спыненне міжусобіц спрыяла хуткаму эканамічнаму ўздыму краіны, росквіту кітайскай сярэдневяковай культуры. Развівалася філасофія ў выглядзе неаканфуцыянства [[Чжу Сі]]. Але імператары цярпелі няўдачы ў барацьбе з паўночнымі качэўнікамі — [[кідані|кіданямі]], [[тангуты|тангутамі]], і ў рэшче рэшт Паўднёвая Сун  — усё, што засталося ад дынастыі  — была зваявана ханам [[Хубілай|Хубілаем]], які распачаў [[дынастыю Юань]] (1279–13681279—1368).

У выніку [[паўстанне Чырвоных войск|паўстання «Чырвоных войск»]] 1351—68 гг.. манголы былі выгнаны і ў 1368 г. заснавана кітайская [[Імперыя Мін|дынастыя Мін]] (1368–16441368—1644). У імперыі Мін быў пабудаваны [[флот]] і створана рэгулярнае войска, агульнай колькасцю ў 1 мільён чалавек. У імперыі ўкаранілася надзельная сістэма. Была праведзена жорсткая цэнтралізація кіравання, прадпрымаліся спробы рэгламентаваць ўсе сферы жыцця грамадзян. Нягледзячы на паспяховае кіраванне першых двух імператараў — [[Чжу Юаньчжан]]а і яго сына [[Чжу Дзі]] — з цягам часу ў дзяржаўным апараце імперыі з'явілісяз’явіліся прыкметы раскладання, асаблівай бядой была [[карупцыя]]й. Мінскі Кітай пачаў праводзіць [[хайцын|палітыку самаізаляцыі]]. У гэты час ля паўночна-усходняга ўскрайка Кітаю ўзнікла маладая дзяржава [[маньчжуры|маньчжураў]]. Скарыстаўшыся сялянскім паўстаннем Лі Цзычэня, манчжуры захапілі Пекін і заснавалі [[Імперыя Цын|дынастыю Цын]] (1644 – 19111644—1911).

У першай палавіне [[18 стагоддзе|XVIII стагоддзя]] цынскаму ўраду ўдалося наладзіць дастаткова эфектыўнае кіраванне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай быў краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэння колькасьціколькасці насельніцтва. Цынскі двор праводзіў [[Хайцын|палітыку самаізаляцыі]], што прывяло да адкрыцця Кітая заходнім дзяржавам сілаю: паразы ў [[Опіумныя войны|Опіумных войнах]] і ператварэння ў паўкаланіяльную краіну. Пазней супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі дапамагло дынастыі пазбегнуць паражэння ў часы [[паўстанне тайпінаў|паўстання тайпінаў]], праводзіць адносна паспяховую мадэрнізацыю краіны і такім чынам праіснаваць да пачатку [[20 стагоддзе|XX стагоддзя]], аднак і стала чыннікам росту нацыяналістычных (антыманчжурскіх) настрояў.

Новыя ўлады ўзялі курс на пабудову камуністычнага грамадства праз калектывізацыю і фарсіраваную індустрыялізацыю, апагеем якой стаў так званы [[Вялікі скачок]] (1958 – 19621958—1962), што прынёс нацыі трагічныя наступствы праз няўмелую аграрную палітыку і стаў другой пасля Другой Сусветнай вайны катастрофай ХХ стагоддзя па колькасці ахвяраў. Сярод мерапрыемстваў Скачка была і знакаміая "«Вераб’іная кампанія"». Апошняе дзесяцігоддзе рэжыма Мао Цзэдуна (1966–19761966—1976) адзначылася [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі|Культурнай рэвалюцыяй]], якая мела на мэце канчатковае знішчэнне буржуазных рэштак у грамадстве. Адной з формаў рэвалюцыі была масавая высылка інтэлігентаў і іншадумцаў у вёскі на перавыхаванне. «Бунтары» і хунвэйбіны знішчылі значную частку культурнай спадчыны кітайскага і іншых народаў КНР. Напрыклад, былі знішчаны тысячы старажытнакітайскіх гістарычных помнікаў, кніг, карцін, храмаў і г.д. Пагоршыліся адносіны з СССР, якому Мао не дараваў развянчанне культу асобы Сталіна; у 1969 годзе адбыўся савецка-кітайскі ўзброены [[Пагранічны канфлікт на востраве Даманскі|канфлікт на воставевостраве Даманскі]], што на Амуры.

Пасля смерці правадыра Мао Кітай перайшоў на рынкавыя эканамічныя рэйкі, не здрадзіўшы сацялістычным прынцыпам у грамадстве. У [[1978]] годзе ў Кітайскай Народнай Рэспубліцы абвешчаны пачатак эканамічных рэформ.

Іншадумства працягвае жорстка пераследвацца. Найбольш яскравым прыкладам краху пратэстнага руху сталі [[Пратэсты на плошчы Цяньаньмэнь (1989)|падзеі на плошчы Цяньаньмэнь]] у [[1989]] годзе.

У 2003 годзе Кітай запусціў свайго касманаўта. У 2014 Кітай абыйшоў ЗША па агульным аб'ёмеаб’ёме ВУП (ППЗ), стаўшы найбольшай эканомікай свету.

Адносіны [[Беларусь|Беларусі]] і Кітая характарызуюцца тэрмінам «стратэгічнае партнёрства», які абазначае высокі ўзровень супрацоўніцтва дзвюх дзяржаў. КНР з'яўляеццаз’яўляецца асноўным палітычным і гандлёва-эканамічным партнёрам Беларусі ў Азіі.

Прэзідэнт Беларусі [[Аляксандр Лукашэнка]] наведваў Кітай у [[1995]], [[1997]], [[2001]] і [[2005]]. Візіты ў Беларусь нанеслі старшыня КНР [[Ху Цзіньтаа]] ([[2000]]), старшыня Дзяржсавета [[Вэнь Цзябаа]] ([[2007]]), [[Лі Пэн]] (у 1995 у якасці старшыні Дзяржсавета і ў 2000 у якасці старшыні Пастаяннага камітэта УСНП), намеснік старшыні КНР [[Сі Цзіньпін]] ([[2010]]), віцэ-прэм'ерыпрэм’еры Дзяржсавета (1996 і 1997).

З 1992 ў складзе Кітайскага народнага таварыства дружбы з замежжам існуе [[Таварыства кітайска-беларускай дружбы]] <ref>У Сяоцю. [http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/09/04_09_1999.htm Да 50-годдзя Кітайскай народнай рэспублікі: Дынамічнае развіццё кітайска-беларускіх адносін] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110825211258/http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/09/04_09_1999.htm |date=25 жніўня 2011 }}// Інфармацыйна-аналітычны і культуралагічны бюлетэнь «Кантакты і дыялогі». № 9-10 [[1999]]</ref>.

КНР[[Кантынентальны Кітай]] складаецца з 31 адміністрацыйная адзінкі: 22 правінцый (і разглядае [[Тайвань]] у якасці 23-й правінцыі), 5 аўтаномных раёнаў (кожны прызначаны для пэўнай нацыянальнай меншасці), 4 гарадоў цэнтральнага падпарадкавання. Таксама Кітаю належыць дэ-факта незалежны Тайвань і 2 спецыялізаваных адміністрацыйных раёнаўраёны, што маюць максімальную самастойнасць ([[Ганконг]] і [[Макаа]]). Кітайская Народная Рэспубліка лічыць Тайвань сваёй 23-й правінцыяй, тым часам як Кітайская Рэспубліка лічыць сваім увесь мацерыковы Кітай.

* [[ЦзіліньГірын]]

* [[ЦінхайЦынхай]]

* [[Шаньдун]] (сталіца [[Горад Біньчжоу|Біньчжоу]])

* [[Правінцыя Тайвань, (правінцыя КНР)|Тайвань]] ^†

|colspan=6|^†''Тайвань абвешчаны часткай КНР, але фактычна з'яўляеццаз’яўляецца незалежнай краінай [[Тайвань]]''

* [[Гуансі-Чжуанскі аўтаномны раён|Гуансі-Чжуанскі]] (у тым ліку [[Гарадская акруга Гуйлінь|Гуйлінь]])

* [[ЧунцінЧунцын]] (重庆市)

Да апошняй чвэрці ХХ ст. аграрны характар эканомікі, традыцыйная шматдзетнасць сем’яў садзейнічалі вельмі высокай нараджальнасці (35—40  ‰). Але да сярэдзіны ХХ ст. смяротнасць была высокай (25—30  ‰) а працягласць жыцця  — нізкай, таму экстрэмальна хуткага росту насельніцтва не адбывалася. Пасля Другой сусветнай вайны смяротнасць скарацілася, і тэмпы росту насельніцтва рэзка ўзраслі. Колькасць насельніцтва ў краіне стала хутка павялічвацца. Нават 40 мільёнаў ахвяраў голаду падчас Вялікага скачка не паўплывалі на тэндэнцыю. З 70-х гг. ХХ ст. дзяржава праводзіць дэмаграфічную палітыку, накіраваную на зніжэнне нараджальнасці. Галоўным чынам, гэта эканамічнае стымуляванне планавання сям’і (ільготы для сем’яў з адным дзіцём). У выніку дэмаграфічнай палітыкі кпад канцуканец ХХ ст. нараджальнасць знізілася да 13  ‰. Пры смяротнасці ў 6—7  ‰ гэта забяспечыла натуральны прырост насельніцтва ў 6  ‰. У Кітаідругой пераважаюцьпалове мужчыны2010-х (51натуральны %)прырост складае каля 4 ‰. КаляНасельніцтва Кітая хутка старэе, таму з другой паловы насельніцтва2020-х знаходзіццаяго ўколькасць пачне працаздольнымімкліва узросцескарачацца. КітайМіграцыйны валодаепрырост самайслабаадмоўны вялікай(-0,4 ‰). уСярэдняя свецепрацягласць колькасцюжыцця працоўныхроўная рэсурсаў,амаль большасць76 згадам.<ref якіхname="cia.gov">https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ch.html занята{{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190328201631/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ch.html ў|date=28 сельскайсакавіка гаспадарцы2019 }}</ref>. У Кітаі пераважаюць мужчыны (51 %).

Каля паловы насельніцтва знаходзіцца ў працаздольным узросце. Кітай валодае самай вялікай у свеце колькасцю працоўных рэсурсаў, значная частка якіх занята ў сельскай гаспадарцы (каля 29 % у 2016 годзе).<ref name="cia.gov"/> Лішак рабочай сілы ў краіне садзейнічае шматлікім унутраным і знешнім міграцыям. Агульная колькасць эмігрантаў з Кітая ў розных краінах і рэгіёнах свету  — 50  млн чалавек. Сярод іх пераважае танная працоўная сіла, але ёсць і высокакваліфікаваныя спецыялісты і вучоныя. Асноўная частка мігрантаў сканцэнтравана ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі; шмат кітайцаў у ЗША і Расіі.

У этнічнай структуры пераважаюць кітайцы або ханьцы (92  %). Яны сканцэнтраваны ва ўсходняй частцы краіны. На астатняй частцытэрыторыі краіныпражываюць шматлікія некітайскія этнасы, у значнай ступені «разбаўленыя» кітайцамі; самыя значныя з якіх  — чжуаны, [[тыбетцы]], [[уйгуры]], [[манголы ]] — маюць свае аўтаномныя раёны. Зрэшты, адбываеццаАдбываецца паступовая кітаізацыя ўскраін: так ва ўйгурскай сталіцы [[Урумчы]] доля тытульнага этнасу складае 12,5  %, ханьцаў  — 75  %.

Размяшчэнне насельніцтва надзвычай нераўнамернае. Сярэдняя яго шчыльнасць складае каля 140 чал./км2км², але на поўдні Вялікай Кітайскай раўніны ўзрастае да 400—650, а ў Тыбеце  — зніжаецца да 1,5 чал./кв.км². Паскоранае эканамічнае развіццё прадвызначыла хуткую ўрбанізацыю Кітая  — доля гарадскога насельніцтва

набліжаецца да 60  %. Найбольш урбанізаванымі з’яўляюцца прамыслова-развітыя правінцыі Паўночна-Усходняга Кітая. Больш за 90  % гарадоў сканцэнтравана на ўсходзе краіны. У КНР найбольшы ў свеце лік гарадоў-мільянераў, у якіх пражывае палова насельніцтва краіны. Кітай займае першае месца ў свеце па колькасці гараджан (чакаецца, што да 2030 іх кольскасць дасягне мільярда), ліку гарадоў-мільянераў (160 у 2015) і мегасіці — агламерацый з насельніцтвам больш за 10 млн. У лік сямі кітайскіх мегасіці уваходзяць [[Шанхай]] (25,8 млн.чал. у 2018), [[Пекін]] (19 млн), [[Цяньцзінь]], [[Чунцын]], [[Гуанчжоў]], [[Шэньчжэнь]] і [[Ухань]].

Кітай — індустрыяльная краіна з магутнай эканомікай. Пры Маа Цзэдуне гаспадарка цалкам адпавядала [[сацыялізм|сацыялістычным]] ідэалам  — была планавай і дзяржаўнай. Пачынаючы з 1978 ішло рэфармаванне кітайскай эканомікі ў бок [[Рыначная эканоміка|рыначнай арыентацыі]], але пад моцным дзяржаўным кантролем ("«дзяржаўны капіталізм"»). На вёсцы зямля вярталася ў прыватную ўласнасць, у партовых гарадах ствараліся [[свабодныя эканамічныя зоны]], што прыцягвалі інвестыцыі і фармавалі экспартны патэнцыял. Дзяржаўныя прадпрыемствы рэструктурызаваліся і перадаваліся прыватным уласнікам (дзяржава пакінула за сабой кантроль толькі над стратэгічнымі галінамі: энергетыкай, ваеннай прамысовасцю), нерэнтабельныя заводы зачыняліся. І праз 40 гадоў ад пачатку рэформаў, у 2018 годзе, у прыватным сектары стваралася 60 % ВУП, 90 % новых працоўных месцаў; было занята 80 % эканамічна актыўнага насельніцтва гарадоў.<ref>http://www.ecns.cn/news/2018-11-05/detail-ifyzmsck5342618.shtml</ref>

Каліграфія вывела звычайнае кітайскае пісьмо на ўзровень мастацкай формы мастацтва і традыцыйна прыраўноўваецца да жывапісу і паэзіі, як метад самавыяўлення. Паколькі іерагліфічныя малюнкі абмежаваныя невялікай колькасцю чорт (ліній), індывідуальны стыль мастака вызначаюць іх таўшчыня, вугал выгібу і дынамізм, які надаецца малюнкам. Эксперты ацэньваюць збалансаванасць і прапарцыянальнасць ліній, кампазіцыйную пабудовапабудову іерогліфаў і іх цэласнасць і гарманічнасць.

Нягледзячы на тое што кераміка ў Кітаі вядомая спрадвеку, толькі ў бронзавым веку (1500-400 1500—400 гг. да н. э.) кітайцы навучыліся атрымліваць асабліва трывалыя клеі і рабіць печы для высокатэмпературнага абпалу, якія дазволілі ім вырабляць больш трывалы, часам паліваны гліняны посуд. Сапраўдны ж фарфор з'явіўсяз’явіўся толькі ў эпоху Суй. Больш тонкі, чым кераміка, сапраўдны фарфор роўны і паліраваны. Пры ўдары па парцалянавыя вырабы яно гучыць. Тонкі фарфор здаецца празрыстым.

[[Рыс, (прадукт харчавання)|Рыс]] заўсёды меў вялікае значэнне для кітайцаў — і як асноўны харчовы прадукт, і як тэхнічная культура. Лічыцца, што традыцыя культывавання рысу ў Паўднёвым Кітаі зарадзілася каля 10000 гадоў да н. э., хоць метад будовы заліўных палёў, які патрабуе маштабных ірыгацыйных работ, дасягнуў дасканаласці па сканчэнні тысяч гадоў. Сёння рыс вырошчваецца ў Кітаі амаль паўсюдна. Кітайскі мал складае 35 % сусветнай прадукцыі.

Вялікая сцяна, або, як яе называюць кітайцы, Доўгая сцяна, працягнулася на 8851,8  км праз увесь Паўночны Кітай. З гэтага 6260  км сцены складаюцца з цаглянага мура, 2232,5 км - — з натуральнага горнага масіва. Каля 360  км наогул з'яўляюццаз’яўляюцца не сцяной, а запоўненымі вадой равамі<ref>[http://www.kp.ru/daily/24280.5/476197/ Великая Китайская стена оказалась почти на 3 000 км длиннее]</ref>. Збудаванне сцены пачалося ў IV-IIIIV—III ст. да н. э., калі асобныя кітайскія дзяржавы вымушаны былі ствараць абарончыя збудаванні ад набегаў качавых народаў Цэнтральнай Азіі.

Пасля аб'яднанняаб’яднання Кітая пад уладай дынастыі Цынь ў 221  г. да н. э. імператар Шы Хуандзі загадаў злучыць шэраг абарончых ліній у адзіную сцяну. Пры наступнай дынастыі — Хань — будаўнічыя працы на Вялікай сцяне працягваліся і былі завершаны ў III ст. н. э. У цяперашні час у сваёй заходняй частцы Вялікая сцяна захоўвае першапачатковую форму, ва ўсходняй жа частцы моцна разбурана і месцамі ўяўляе толькі земляны вал.

У захаваных частках сцяна мае шырыню каля 9  м і на вяршыні каля 6  м, вышыня сцяны дасягае 10  м. Прыкладна праз кожныя 200 м - — чатырохвугольныя вартавыя вежы, а з вонкавага боку сцяны — высокія абарончыя зубцы з адтулінамі-амбразурамі. Верхняя плоскасць сцяны, замощенная плітамі, некалі ўяўляла сабой шырокую абароненую дарогу, па якой маглі хутка перасоўвацца воінскія часткі і абозы. У цяперашні час некаторыя ўчасткі гэтай плоскасці заасфальтаваныя і выкарыстоўваюцца як аўтамабільныя дарогі. Сцяна праходзіць галоўным чынам па гарыстым месцам, паўтараючы выгібы рэльефу і арганічна ўпісваючыся ў навакольны пейзаж.

У самым цэнтры Пекіна знаходзіцца Імператарскі палац, вядомы таксама як Забаронены горад, бо на працягу 500 гадоў яго гісторыі тут мог жыць толькі імператар і яго сям'ясям’я, а прыдворныя, чыноўнікі і ўсе астатнія жылі за яго сценамі, і да 1925 простым смяротным ўваход сюды быў забаронены. Занесены ЮНЕСКА ў спіс сусветнай спадчыны чалавецтва ў 1987 годзе. Пабудаваны ў 1406-1420 1406—1420 г., рэзідэнцыя 24 кітайскіх імператараў. Агульная плошча ў 720 тыс. кв. м, у ім знаходзіцца 9999 пакояў. Ён акружаны сцяной даўжынёй 3400  м і ровам з вадой, якая называецца «Залатая вада». Комплекс падзелены на Унутраны палац і Знешні палац. Асноўныя памяшкання Зьнешняга палаца, дзе імператар выконваў свае дзяржаўныя функцыі — зала Вярхоўнай гармоніі, Поўнай гармоніі і Захавання гармоніі. Ва Унутраным палацы знаходзіліся жылыя памяшканні, дзе жылі, гулялі, пакланяліся Багам імператар, імператрыцы, наложніцы, прынцы і прынцэсы. Асноўныя памяшканні гэтай часткі Забароненага горада — залы Нябеснай чысціні, Аб'яднанняАб’яднання і свету, Зямнога спакою. Тут жа знаходзяцца тры імператарскіх сады — даўгалецця, дабрыні і спакою і Імператарскі сад.

Г.Горад СіаньСіянь, правінцыя Шэньсі, уключаны ў спіс ЮНЕСКА ў 1987 годзе. Знаходзіцца ўза 35  км ад горада СіаняСіяня, пабудаваны ў 221-210 221—210 гг. да н. э. для першага імператара аб'яднанагааб’яднанага Кітая. На яго будаўніцтве былі занятыя 700 тыс. рабочых. У падземным палацы размяшчаецца больш за 400 пахаванняў, яго плошча — больш за 56,25 кв. км. Галоўнае экспанаты комплексу — тэракотавая армія, выпадкова выяўленая мясцовымі сялянамі ў 1974 годзе. У трох скляпеністых падземных камерах знаходзяцца ў агульнай складанасці фігуры каля 7400 салдат і коней і 90 ваенных калясніц — практычна ўся імператарская армія. Фігуры выкананыя ў поўны рост, іх вышыня 1,8  м, твар кожнага салдата унікальны.

Друкаваныя кнігі, фарфор, шоўк, люстэркі, парасоны і папяровыя змеі — гэта толькі малая доля тых прадметаў нашай штодзённасці, якія былі вынайдзены кітайцамі і якімі людзі карыстаюцца і па гэты дзень ва ўсім свеце. Характэрна, што кітайцы распрацавалі тэхналогію вытворчасці фарфору за тысячу гадоў да еўрапейцаў. А два самых вядомых кітайскіх вынаходкі з'явілісяз’явіліся дзякуючы філасофіі. У пошуках эліксіра неўміручасці даоскія алхімікі выпадкова вывелі формулу пораху, а магнітны компас быў створаны на аснове інструмента, ужывальнага для геамантыі і фэншуй.

Кітайскія іерогліфы могуць складацца з піктаграфічных, ідэаграфічных і фанетычных элементаў. Радыкал (або ключ) — элемент, які пішацца злева ці наверсе іерогліфа, — ключ да закладзенага ў ім сэнсе. Ключы могуць быць як фанетычнымі элементамі, так і сэнсавымі. Напрыклад, у іерогліфе 吗 (ма), які абазначае пытальную часціцу агульнага пытання, іерогліф 马 (ма, «конь»), з'яўляеццаз’яўляецца фанетыкам. Таксама ў іерогліфе 好, якая пазначае «добра» і прамаўляюць як «hǎo»<ref>[http://www.unicode.org/cgi-bin/GetUnihanData.pl?codepoint=597D&useutf8=true U+597D в Unihan database]</ref>, радыкал «жанчына» 女 спалучаецца з іншым сэнсавым элементам «дзіця» 子. Ідэя іерогліфа, такім чынам, заключаецца ў тым, што «жанчына» і «дзіця» ў сям'ісям’і — гэта добра, на шчасце. З нядаўняга часу кітайцы перайшлі на спрошчаныя іерогліфы, што прыкметна палегчыла навучанне кітайскай мовы.

Чакаецца, што ў 2013 годзе па колькасці запатэнтаваных вынаходстваў, індэксах цытуемасці і ліку публікацый Кітай абміне Японію, выйшаўшы на другое месца ў свеце пасля ЗША<ref>[http://www.mgimo.ru/news/experts/document242680.phtml Китай и мировая наука. Между Конфуцием и высокими технологиями — МГИМО-Университет] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140221225033/http://www.mgimo.ru/news/experts/document242680.phtml |date=21 лютага 2014 }}</ref>.

Кітай валодае адной з найстарэйшых спартыўных культур у свеце. Існуюць сведчанні аб тым, што ў Кітаі яшчэ ў старажытныя часы гулялі ў нейкую гульню з скураным мячом, накшталт сучаснага футбола. Акрамя футбола, самымі папулярнымі спартыўнымі спаборніцтвамі ў краіне з'яўляюццаз’яўляюцца ваенныя мастацтвы, кулявая стральба, настольны тэніс, спартыўная гімнастыка і скачкі на батуце, цяжкая атлетыка, бадмінтон, лёгкая атлетыка, плаванне, шорт трэк, фігурнае катанне, канькабежны спорт, баскетбол і більярд. Фізічная падрыхтоўка шырока распаўсюджаная ў кітайскай культуры. Найбуйнейшы выдавец спартыўнай літаратуры ў краіне China Sports Publications Corporation выпускае мноства спартыўных кніг, газет і часопісаў.

* Кітай // {{Крыніцы/БелЭн|8к8|Кітай||297—310}} С. 297—310.

{{краінаКітай ўу тэмах}}