Кітай: Розніца паміж версіямі

{{Значэнні|Спасылка2=Кітай, значэнні}}

|Арыгінальная назва = 中华人民共和国<br/>Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó

|Дзяржаўная рэлігія = няма ([[дзяржаўны атэізм]])

|Кіраўнікі = [[Сі Цзіньпін]] <br/> [[Лі КэцянЦян]] <br/> [[Чжан Дэцзян]] <br/> [[Юй Чжэншэн]]

|Насельніцтва = 1.393.143.600 411 750 000<ref>[http://data.stats.gov.cn/english/ Афіцыйны лічыльнік насельніцтва]{{ref-en}}</ref>

|Год ацэнкі = 20182023

|Насельніцтва па перапісу = 1.339. 411 778 724.852

|Год перапісу = 20102020

'''Кітай''' ({{lang-zhКітайская|中國|中国|Zhōngguó}}), афіцыйна '''Кітайская Народная Рэспубліка''' (КНР, {{lang-zhКітайская|中華人民共和國|中华人民共和国|Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó}}) — краіна ва [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]]. Мяжуе з [[Расія]]й і [[Манголія]]й на поўначы, з [[Паўночная Карэя|Паўночнай Карэяй]] на ўсходзе, з [[Казахстан]]ам, [[Кыргызстан]]ам, [[Таджыкістан]]ам, [[Афганістан]]ам і [[Пакістан]]ам на захадзе, з [[Індыя]]й, [[Непал]]ам, [[Бутан]]ам, [[М'янма]]й, [[Лаос]]ам і [[В'етнам]]ам на поўдні. На ўсходзе абмываецца [[Жоўтае мора|Жоўтым]], [[Усходне-Кітайскае мора|Усходне-Кітайскім]] і [[Паўднёва-Кітайскае мора|Паўднёва-Кітайскім]] морамі Ціхага акіяна. [[Тайвань]]  — найбуйнейшы востраў Кітая  — займае дэ-факта незалежная [[Кітайская Рэспубліка]], якую Пекін не прызнае. Кітай займае [[Спіс краін паводле насельніцтва|першае месца ў свеце па колькасці насельніцтва]]; [[Спіс краін паводле плошчы|трэцяе месца — па плошчы]]. Касмічная дзяржава. КНР з'яўляеццаз’яўляецца адной з пяці афіцыйных ядзерных дзяржаў, пастаянным членам [[Савет Бяспекі ААН|Савета Бяспекі ААН]], валодае самай вялікай у свеце арміяй і другім у свеце ваенным бюджэтам. Поспехі ў эканамічным развіцці даюць падставы разглядаць КНР у якасці патэнцыйнай звышдзяржавы.

Прырода Кітая неверагодна разнастайная. У межах краіны ляжыць найбуйнейшае ў свеце нагор'е нагор’е — [[Тыбет]], а на мяжы з [[Непал]]ам уздымаюцца горы-васьмітысячнікі, сярод якіх і [[Эверэст]]. Кітай валодае багатымі мінеральнымі, агракліматычнымі, воднымі рэсурсамі. Тут цячэ трэцяя ў свеце па даўжыні і шматводнасці рака  — [[Янцзы]]. Вельмі востра стаіць пытанне аховы прыроды: лясы на ўсходзе Кітая амаль цалкам высечаны а іх жывёльны свет  — знішчаны, рэкі і азёры брудныя, паветрам у гарадах часта немагчыма дыхаць.

Кітай з'яўляеццаз’яўляецца адной з калысак чалавецтва  — цывілізацыя ў даліне [[Хуанхэ]] ўзнікла шмат тысяч гадоў таму. У першым тысячагоддзі новай эры кітайская цывілізацыя адносілася да ліку найболь развітых у свеце. Менавіта ў той час былі зроблены 4 "«вялікіх кітайскіх вынаходніцтвы"»: компас, [[папера]], [[порах]], ручны набор літар. Дынастыйная гісторыя Кітая скончылася на дынастыі Цын з заснаваннем у выніку Сіньхайскай рэвалюцыі ў 1911 [[Рэспубліка Кітай|Рэспублікі Кітай]]. У першай палове ХХ стагоддзя Кітай быў ахоплены грамадзянскімі войнамі, паміж якімі быў перыяд японскай акупацыі. У 1949 да ўлады прыйшла [[Камуністычная партыя Кітая]] на чале з [[Маа Цзэдун]]ам, а прыхільнікі партыі [[Гаміньдан]] уцяклі на [[Тайвань]], дзе пабудавалі свой Кітай. Дзякуючы эканамічным поспехам, у канцы ХХ  — пачатку ХХІ ст. КітаўКітай стаў адной з самых магутных і ўплывовых дзяржаў свету.

Кітайская Народная Рэспубліка  — [[Камуністычная партыя|камуністычная]] [[Аднапартыйная сістэма|аднапартыйная]] [[унітарная дзяржава|ўнітарная дзяржава]]. Уся ўлада канцэнтруецца ў руках [[Камуністычная партыя Кітая|Камуністычнай Партыі Кітая]], старшыня якой з'яўляёццаз’яўляёцца прэзидэнтам Кітая. Сённяшні кіраўнік Кітая  — [[Сі Цзіньпін]]. КНР дзеліцца на 22 правінцыі, 5 аўтаномных раёнаў, 4 гарады цэнтральнага падпарадкавання (Пекін, [[Шанхай]], [[Чунцын]], [[Цяньцзінь]]) і спецыяльныя адміністрацыйныя раёны ([[Ганконг]] і [[Макаа]]). Ва ўсёй дзяржаве дзейнічае адзін час. Сталіца  — горад [[Пекін]], другі па велічыні ў Кітаі і адзін з найбуйнейшых у свеце.

Насельніцтва КНР перавысіла 1,4  млрд. чалавек, што на 2019 год дазваляе Кітаю заставацца  — як і на працягу ўсёй гісторыі чалавецтва  — самай населенай краінай свету. Апошнія дзесяцігоддзі, дзякуючы дэмаграфічнай палітыцы, натуральны прырост істотна зменшыўся. Сённяшні Кітай адчувае сур'ёзнаесур’ёзнае старэнне насельніцтва з усімі наступствамі. У палавой структуры адчувальная перавага мужчын над жанчынамі. У Кітаі найбольшая колькасць атэістаў у свеце. Папулярныя рэлігіі  — [[будызм]], [[даасізм]], [[кітайская народная рэлігія]]. Большая частка насельніцтва  — кітайцы, што канцэнтруюцца пераважна на ўсходзе, дзе шчыльнасць перавышае 500 чал/км². Імкліва расце доля гарадскога насельніцтва (59  % у 2018 годзе). Найбуйнейшы горад  — [[Шанхай]].

Кітай  — індустрыяльная краіна, ключавая дзяржава з ліку тых, што развіваюцца. Займае першае месца па агульным аб'ёмеаб’ёме ВУП (па [[Парытэт пакупніцкай здольнасці|ППЗ]]), другое  — па намінале. Самы вялікі ў свеце прамысловы вытворца і экспарцёр. У ХХІ стагоддзі ажыццяўляе эканамічную экспансію па ўсім свеце. КНР з'яўляеццаз’яўляецца членам такіх арганізацый як: [[БРЫКС|БРІКС]], [[Група дваццаці|Вялікая 20кадваццатка]], [[Шанхайская арганізацыя супрацоўніцтва]], [[Азіяцка-Ціхаакіянскае эканамічнае супрацоўніцтва|АЦЭС]], форуму Кітай-Індыя-М'янмаМ’янма-Бангладэш.

Самі кітайцы сваю краіну называюць Чжунхуа Жэньмінь Гунхэга (中华人民共和国), скарочана проста Чжунхуа, што літаральна азначае "«сярэдзінная зямля"».

Усходнеславянскае слова "«Кітай"» пайшло ад качавога народу [[Кідані|кіданяў]], названых так кітайцамі. У пачатку Х ст. кідані захапіі паўночны Кітай і стварылі там сваю дзяржаву. Імя кіданяў, хоць і выцесненых у ХІІ ст [[чжурчжэні|чжурчжэнямі]], замацавалася за ўсім паўночным Кітаем, а купцы і заваёўнікі данеслі тапонім да самай усходняй Еўропы, дзе ён стаў абазначаць усю велізарную далёкую краіну.

Англійская назва "«China"» таксама з'яўляеццаз’яўляецца [[экзонім]]ам і паходзіць ад [[санскрыт|санскрыцкага]] Cīna, што ўжывалася ў дачыненні да Паднябёснай у старажытнай Індыі і сустракаецца ў ранніх індуісцкіх тэкстах. З [[санскрыт]]у праз персідскую і партугальскую мовы  — крыху трансфармаваўшыся  — яна трапіла ў большасць заходнееўрапейскіх моваў.

Кітай  — найбуйнейшая краіна ва [[Усходняя Азія|Усходняй Азіі]]. Сумарная даўжыня сухапутных межаў Кітая з 14 краінамі складае 22 117 км: Расія (40  км на паўночным захадзе і 3 605  км на паўночным усходзе), [[Манголія]] (4 677 км), [[КНДР]] (1 416 км), [[В’етнам]] (1 281 км), [[Лаос]] (423 км), [[М’янма]] (2 185 км), [[Індыя]] (3 903 км), [[Бутан]] (470 км), [[Непал]] (1 236 км), [[Пакістан]] (523 км) [[Афганістан]] (76 км), [[Таджыкістан]] (414 км), [[Кіргізія]] (858 км) і [[Казахстан]] (1 533 км). Працягласць краіны з захаду на ўсход (ад Паміра да Шанхая)  — каля 4,5 тыс. км, з поўначы на поўдзень (ад ракі Амур на мяжы з Расіяй да паўднёвага ўскрайку вострава Хайнань)  — каля 4,1 тыс. км.

На ўсходзе на працягу 14 000  км абмываецца [[Жоўтае мора|Жоўтым]] (з залівам [[Бахайскі заліў|Бахайвань]]), [[Усходне-Кітайскае мора|Усходне-Кітайскім]] і [[Паўднёва-Кітайскае мора|Паўднёва-Кітайскім]] морамі Ціхага акіяна. За Тайваньскім пралівам, раздзяляючы сабой два паўднёвых моры, ляжыць [[Тайвань]]  — найбуйнейшы востраў Кітая, які займае не прызнаная Пекінам, дэ-факта незалежная [[Кітайская Рэспубліка]]. [[Хайнань]]  — другі па велічыні востраў, ляжыць праз нешырокі  — ўсяго 30  км да паўвострава Лэйчжоў  — Хайнаньскі праліў (або Цюйджоў).

Складаная геалагічная будова абумовіла неверагодна разнастайны рэльеф. Рэльеф Кітая  — гэта камбінацыя высокіх горных сістэм, глыбокіх міжгорных упадзін і вялікіх раўнін. На паўднёвым усходзе Кітая ляжыць самае вялікае нагор’е свету (2  млн кв.км, сярэдняя вышыня  — 4,5 тыс.м.)  — [[Тыбет]], з поўдня аблямаванае высознымі [[Гімалаі|Гімалаямі]]. Менавіта тут, на мяжы Кітая і Непала, у эпоху апошняга гораўтварэння выраслі (і працягваюць расці!) самыя высокія горы свету, уключаючы [[Эверэст]] (8848 м). На захад ад Тыбету, у [[Каракарум]]е  — яшчэ адной велічнай горнай сістэме  — знаходзіцца другая вяршыня планеты  — г. [[Чагары]] (8611 м). [[File:YangshuoFromTvTower.jpg|thumb|Невысокія горы ў карставай вобласці, [[Гуансі-Чжуанскі аўтаномны раён|Гуансі]]]] Вышыні Куньлуня, які апаясвае Тыбецкае нагор’е з поўначы,  — самага доўгага (2700 км) горнага ланцуга Азіі  — дасягаюць 6,3—7,8 тыс. м. А ў перадгор’ях Цянь-Шаня знаходзіцца самая глыбокая ўпадзіна Цэнтральнай Азіі (і трэцяя ў свеце)  — [[Турфанская ўпадзіна|Турфанская]] (–154-154 м). Ад высокай расчлянёнай Цэнтральнай Азіі шырокімі ступенямі спускаюцца да Ціхага акіяна раўніны. Раўніны верхніх ступеняў  — Чырвоны Басейн, [[Лёсавае плато]]  — складзены лёсам, ніжніх  — Сунляа і [[Вялікая Кітайская раўніна|Вялікая Кітайская]]  — магутнай тоўшчай урадлівага алювію рэк Янцзы і Хуанхэ. На поўдні і часткова на ўсходзе значную плошчу займаюць старыя невысокія маляўнічыя горы, часта паедзеныя [[карст]]ам.

Кітай  — адна з найбольш багатых карыснымі выкапнямі краіна. Тут здабываюць каменны вугаль, нафту, магніевыя і жалезныя руды, медзь, графіт, волава, сурму, ртуць, малібдэн, марганец, свінец, цынк, золата і інш. Асноўнай крыніцай энергіі ў Кітаі з'яўляеццаз’яўляецца вугаль, па запасах якога Кітай саступае толькі ЗША і Расіі. Вугальныя радовішчы ў асноўным размешчаны ў Паўночным і Паўночна-Усходнім Кітаі. Большая частка пакладаў прадстаўлена каменным вуглём. Радовішчы нафты выяўленыя ў Паўночна-Усходнім Кітаі, прыбярэжных тэрыторыях і шэльфе Жоўтага мора, а таксама ў некаторых ўнутраных раёнах — Джунгарскай катлавіне, Сычуані. Таксама ў краіне вельмі вялікія залежы сланцаў, з якіх можна здабываць сланцавы газ<ref>[http://www.cprm.gov.br/33IGC/1343402.html Unconventional gas systems in China]</ref>.

На поўначы і захадзе Кітая клімат умераны, рэзка кантынентальны. Вялізная кантынентальная маса абумоўлівае панаванне азіяцкага максімума ўзімку і вобласці нізкага ціску ўлетку. У замкнутых «ячэйках» катлавін вельмі халодная зіма (да –35 -35&nbsp;°СC) і вельмі гарачае лета (сярэднія тэмпературы вышэй за +24 &nbsp;°СC); ападкаў выпадае мала (150—300 мм). Пры руху на ўсход летнія тэмпературы амаль не змяняюцца, а зімовыя  — растуць, але дадатнымі становяцца толькі на поўдзень ад вусця Янцзы. Расце і колькасць ападкаў: наветраныя ўсходнія схілы «ступеняў» атрымліваюць 500—800  мм, а паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа дзякуючы трапічным залевам і [[тайфун]]ам  — да 2000 мм  — гэта вобласці мусоннага клімату з летнім максімумам ападкаў.

Рэкі Кітая адносяцця пераважна да басейна Ціхага акіяна — гэта [[Янцзы]], [[Хуанхэ]], [[Хэйлунцзян]] (Амур), [[Чжуцзян]], [[Меконг|Ланьцанцзян (Меконг)]], [[Сіцзян]], [[Нуцзян]]. [[Брахмапутра]] (кітайская назва Ялу Цангпо) прарываецца праз Гімалаі да Індыйскага акіяна; а на паўночным захадзе доўгі шлях да [[Об]]і і Паўночнага Ледавітага акіяна пачынае [[Іртыш]]. Вытокі ўсіх буйных рэк Кітая знаходзяцца ў гарах. Таючы снег на ўсходняй ўскраіне Тыбецкага плато забяспечвае вадой галоўныя артэрыі краіны. Рэкі ўнутранага басейна ўпадаюць у азёры ўнутраных раёнаў (салёныя азёры [[Цынхай (возера)|Цынхай]] і інш.), або губляюцца ў пустынях ці салёных багнах (высмаглыя азёры [[Лабнор]] і Цзюйянь). З вялікімі рэкамі звязаны багатыя аквапрадуктамі прэснаводныя азёры, такія, як [[Паянху]], [[Дунцінху]] і [[Тайху]]. Маюцца таксама тысячы штучных азёр — вадасховішчаў. ЎздоўжУздоўж узбярэжжа цягнецца Вялікі канал Кітая, які злучае вусці рэк Янцзы, [[Хуайхэ]] і Хуанхэ. Канал быў пабудаваны ў VII-XIII VII—XIII стст.. і мае сумарную даўжыню 2470  км.

На засушлівых захадзе і поўначы пануюць пустыні ([[Гобі]], [[Такла-Макан]]), паўпустыні і стэпы. Апошнія прасціраюцца ўздоўж лепей увільгатнёных ускраін плато Унутранай Манголіі. На вільготным мусонным усходзе пануюць лясы: на поўначы  — змешаныя хвойна-шыракалістыя з карэйскага кедру, піхты, дубу, ясеню, ліпы, коркавага дрэва. Далей на поўдзень ў субтрапічным клімаце лясы становяцца вечназялёнымі  — з’яўляюцца [[лаўр]], [[магнолія]], [[гінкга]], смакоўніца. Па разнастайнасці лясных парод Кітай займае 1-е месца ў свеце.

Прыродная расліннасць ва усходнім, густазаселеным, Кітаі амаль цалкам зведзена  — субтрапічныя лясы засталіся толькі на стромкіх схілах гор ды ў нацыянальных парках. Следам за лясамі зніклі многія віды жывёл, напрыклад, [[алень давіда]], кітайскі тыгр, якіх цяпер можна сустрэць толькі ў заапарках.

У Кітаі найгоршая ў свеце сітуацыя з забруджваннем паветра. З 20 гарадоў з самым дымным небам у свеце, 16  — кітайскія. Прычына таму  — прымяненне вугалю ў энергетыцы і камунальнай гаспадарцы, імклівы рост аўтапарка. Ва ўмовах зімовага антыцыклону вялікія індустрыяльныя гарады паўночнага Кітая проста задыхаюцца ад [[смог]]у. [[File:2012 Suedchinesischer Tiger.JPG|thumb|Кітайскі тыгр]] Асабліва пакутуе [[Пекін]], што ляжыць у замкнёным паніжэнні. Мяркуецца, што празмерная забруджанасць паветра выклікае рост лёгачных захворванняў, у тым ліку анкалагічных. Кітай падпісаў, [[Кіёцкі пратакол]], але не узяў на сябе ніякіх абавязкаў і не спяшаецца змяншаць выкіды вуглякіслага газу.

Рэкі Кітая, нават самыя вялікія, ператварыліся ў сапраўдныя сцёкавыя канавы. Гэта звязана з выкідамі неачышчаных прамысловых і камунальных водаў і з вельмі спрэчнымі стандартамі дапушчальнай канцэнтрацыі забруджвальнікаў. Забруджаны нават падземныя воды, да чаго спрычынілася сельская гаспадарка. Яна ж у адказе і за імклівую эрозію глебаў і [[апустыньванне]]. Паводле даследванняў 2007 года Кітай страчвае каля 4000 кв.км. прадукцыйных земляў штогод. Нягледзячы на тое, што з 1970-х на мяжы Гобі ствараюцца "«зялёныя бар'еры"бар’еры», працяглыя засухі і нерацыянальныя метады вядзення сельскай гаспадаркі прыводзяць да пыльных бур, якiяякія назаляюць паўночнаму Кітаю кожную вясну, часам даходзячы да Карэі і Японіі.

Кітайская цывілізацыя — адна з найбольш старажытных у свеце — расквітнела на ўрадлівых глебах басейна [[Рака Хуанхэ|Хуанхэ]], што працякае па Паўночна-Кітайскай раўніне. На працягу больш за 4000 гадоў палітычная сістэма Кітая была заснавана на спадчынных манархіях (таксама вядомых як дынастыі). Першай з гэтых дынастый была напаўлегендарная дынастыя Ся (каля 2000 да н.э.). Наступныя некалькі тысяч гадоў кітайская цывілізацыя пашырала тэрыторыю ўплыву, дзяржавы распадаліся і зноў ядналіся безліч разоў. І толькі ў 221 да н.э. Кітай быў аб'яднаныаб’яднаны пад кіраўніцтвам адной дынастыі — Цынь.

Падчас праўлення [[ДынастыяІмперыя Хань|дынастыі Хань]] (206 да н.э. – — 220 н.э.) былі зробленыя першыя два з "«вялікіх кітайскіх вынаходніцтваў" » — [[компас]] і [[папера]]; вялікія поспехі былі займеты ў сельскай гаспадарцы і медыцыне. За Ханямі надыйшла [[эпоха Трох Царстваў]], пасля былі дынастыі Цзынь, [[Паўднёвыя і Паўночныя дынастыі|Паўночная і Паўднёвая дынастыі]], [[Дынастыя Суй|Суй]].

У часы [[ДынастыяІмперыя Тан|дынастыі Тан]] (618–907618—907) культурны ўплыў Кітая, дзякуючы [[Вялікі шаўковы шлях|Вялікаму шаўковаму шляху]], распаўсюдзіўся далёка на захад  — ажно да [[Месапатамія|Месапатаміі]] і [[Самалі (паўвостраў)|Афрыканскага рога]]. Тады ж быў вынайдзены порах. У 755–763 755—763 гг.. магутнасць Кітайскай дзяржавы і дынастыі Тан была падарвана паўстаннем Ань Лушаня.

Заснавальнік [[Дынастыя Сун|дынастыі Сун]] (960–1279960—1279), палкаводзец [[Чжао Куанінь]] захапіў у 960 г. ўладу і абвясціў сябе імператарам Тайцзу (960—976), чым скончыў перыяд смут пасля падзення [[дынастыяІмперыя Тан|дынастыі Тан]]. Яго пераемнік [[Тайцзун, дынастыя Сун|Тайцзун]] (976—997) канчаткова аб'яднаўаб’яднаў Кітай пад уладай Сун. Спыненне міжусобіц спрыяла хуткаму эканамічнаму ўздыму краіны, росквіту кітайскай сярэдневяковай культуры. Развівалася філасофія ў выглядзе неаканфуцыянства [[Чжу Сі]]. Але імператары цярпелі няўдачы ў барацьбе з паўночнымі качэўнікамі — [[кідані|кіданямі]], [[тангуты|тангутамі]], і ў рэшче рэшт Паўднёвая Сун  — усё, што засталося ад дынастыі  — была зваявана ханам [[Хубілай|Хубілаем]], які распачаў [[дынастыю Юань]] (1279–13681279—1368).

У выніку [[паўстанне Чырвоных войск|паўстання «Чырвоных войск»]] 1351—68 гг.. манголы былі выгнаны і ў 1368 г. заснавана кітайская [[Імперыя Мін|дынастыя Мін]] (1368–16441368—1644). У імперыі Мін быў пабудаваны [[флот]] і створана рэгулярнае войска, агульнай колькасцю ў 1 мільён чалавек. У імперыі ўкаранілася надзельная сістэма. Была праведзена жорсткая цэнтралізація кіравання, прадпрымаліся спробы рэгламентаваць ўсе сферы жыцця грамадзян. Нягледзячы на паспяховае кіраванне першых двух імператараў — [[Чжу Юаньчжан]]а і яго сына [[Чжу Дзі]] — з цягам часу ў дзяржаўным апараце імперыі з'явілісяз’явіліся прыкметы раскладання, асаблівай бядой была [[карупцыя]]й. Мінскі Кітай пачаў праводзіць [[хайцын|палітыку самаізаляцыі]]. У гэты час ля паўночна-усходняга ўскрайка Кітаю ўзнікла маладая дзяржава [[маньчжуры|маньчжураў]]. Скарыстаўшыся сялянскім паўстаннем Лі Цзычэня, манчжуры захапілі Пекін і заснавалі [[Імперыя Цын|дынастыю Цын]] (1644 – 19111644—1911).

У першай палавіне [[18 стагоддзе|XVIII стагоддзя]] цынскаму ўраду ўдалося наладзіць дастаткова эфектыўнае кіраванне краінай, адным з вынікаў гэтага было тое, што Кітай быў краінай з найвышэйшым паказчыкам павелічэння колькасьціколькасці насельніцтва. Цынскі двор праводзіў [[Хайцын|палітыку самаізаляцыі]], што прывяло да адкрыцця Кітая заходнім дзяржавам сілаю: паразы ў [[Опіумныя войны|Опіумных войнах]] і ператварэння ў паўкаланіяльную краіну. Пазней супрацоўніцтва з заходнімі дзяржавамі дапамагло дынастыі пазбегнуць паражэння ў часы [[паўстанне тайпінаў|паўстання тайпінаў]], праводзіць адносна паспяховую мадэрнізацыю краіны і такім чынам праіснаваць да пачатку [[20 стагоддзе|XX стагоддзя]], аднак і стала чыннікам росту нацыяналістычных (антыманчжурскіх) настрояў.

Новыя ўлады ўзялі курс на пабудову камуністычнага грамадства праз калектывізацыю і фарсіраваную індустрыялізацыю, апагеем якой стаў так званы [[Вялікі скачок]] (1958 – 19621958—1962), што прынёс нацыі трагічныя наступствы праз няўмелую аграрную палітыку і стаў другой пасля Другой Сусветнай вайны катастрофай ХХ стагоддзя па колькасці ахвяраў. Сярод мерапрыемстваў Скачка была і знакаміая "«Вераб’іная кампанія"». Апошняе дзесяцігоддзе рэжыма Мао Цзэдуна (1966–19761966—1976) адзначылася [[Культурная рэвалюцыя ў Кітаі|Культурнай рэвалюцыяй]], якая мела на мэце канчатковае знішчэнне буржуазных рэштак у грамадстве. Адной з формаў рэвалюцыі была масавая высылка інтэлігентаў і іншадумцаў у вёскі на перавыхаванне. «Бунтары» і хунвэйбіны знішчылі значную частку культурнай спадчыны кітайскага і іншых народаў КНР. Напрыклад, былі знішчаны тысячы старажытнакітайскіх гістарычных помнікаў, кніг, карцін, храмаў і г.д. Пагоршыліся адносіны з СССР, якому Мао не дараваў развянчанне культу асобы Сталіна; у 1969 годзе адбыўся савецка-кітайскі ўзброены [[Пагранічны канфлікт на востраве Даманскі|канфлікт на востраве Даманскі]], што на Амуры.

У 2003 годзе Кітай запусціў свайго касманаўта. У 2014 Кітай абыйшоў ЗША па агульным аб'ёмеаб’ёме ВУП (ППЗ), стаўшы найбольшай эканомікай свету.

[[File:China Senate House.jpg|thumb|Дом народных сходаў  — месца пасяджэнняў парламента]]

Канстытуцыя Кітайскай Народнай Рэспублікі называе Кітай сацыялістычнай дзяржавай пад дэмакратычным кіраўніцтвам народнай дыктатуры, вядучую ролю ў якой выконвае рабочы клас, а калі дакладней  — саюз рабочых і сялян. Дзяржаўныя органы прытрымліваюцца прынцыпу "«дэмакратычнага цэнтралізму"». Палітычная, грамадская і эканамічная сістэмы КНР характарызуюцца кіраўніцтвам дзяржавы як "«народная дыктатура"», "«сацыялізм з кітайскай спецыфікай"» і "«сацыялістычная рынкавая эканоміка"» адпаведна.

За мяжой кітайскі палітычны рэжым разглядаецца як сацялістычны або камуністычны, і адначасова аўтарытарны і караратывісцкі, са значнымі абмежаваннямі свабоды ў сферах інтернету, прэсы, сходаў, рэлігіі, права мець дзяцей і інш.. У заходняй паліталогіі разглядаецца як адна з пяці сучасных камуністычных дзяржаў (разам з В'етнамамВ’етнамам, Лаосам, Паўночнай Карэяй і Кубай).

Парламент КНР завецца Усекітайскім сходам народных прадстаўнікоў. У Кітаі дэ-факта аднапартыйная сістэма  — самой Канстытуцыяй замацавана кіруючая роля [[Камуністычная партыя Кітая|Камуністычнай Партыі Кітая]] (КПК). У 2018 – 2022 2018—2022 гг.. з 2980 крэслаў парламента 71  % занята дэпутатамі КПК. Можна заўважыць, што амаль траціна месцаў належыць прадстаўнікам яшчэ васьмі партый, і гэта на словах адпавядае ленінскаму прынцыпу "«дэмакратычнага цэнтралізму"». Аднак эксперты кажуць пра амаль поўную адсутнасць палітычнага плюралізму ў парламенце. Праўда, у апошнія гады адбыіліся некаторыя зрухі ў бок лібералізацыі, прынамсі, выбары сталі больш празрыстымі і не такімі безальтэрнатыўнымі. Выбары ў мясцовыя саветы прамыя, улады на месцах маюць дастаткова шмат паўнамоцтваў. На узроўнях вышэй (ажно да парламента) дэпутаты абіраюцца ўскосна  — прызначаюцца ніжэйшымі саветамі.

Пасада прэзідэнта КНР была ўведзена Канстытуцыяй краіны 1954 года, адменена ў 1975 годзе, а затым зноў адноўлена ў 1982 годзе. Прэзідэнтам  — абіраецца ён тэрмінам на пяць гадоў  — з'яўляеццаз’яўляецца генеральны сакратар КПК. З 2012 пасаду займае [[Сі Цзіньпін]]. У 2017 ён быў пераабраны на другі тэрмін. Да 11 сакавіка 2018 года старшыня КНР мог займаць гэтую пасаду не больш за два тэрміны, аднак дэпутаты Усекітайскага сходу народных прадстаўнікоў (УСНП) 13-га склікання ўнеслі папраўкі ў канстытуцыю краіны, адмяніўшы абмежаванні на тэрмін паўнамоцтваў.<ref>[http://zviazda.by/be/news/20180317/1521269676-si-czinpin-peraabrany-starshynyoy-knr zviazda.by]</ref> Другая фігура ва ўрадзе Кітая  — прэм'ерпрэм’ер-міністр, які ўзначальвае кабінет міністраў і уваходзіць у склад кітайскага Палітбюро. У 2013 годзе прэм'ерампрэм’ерам стаў выбітны палітык Лі Кэцян.

Да асноўных палітычных праблем адносяцца рост прорвы між багатымі і беднымі, а таксама карупцыя ва ўрадзе. Тым не менш, узровень даверу кітайцаў да сваёй палітычнай сістэмы і сваіх правадыроў вельмі высокі  — 85–90 85-90 % паводле апытання 2011.

Адна з галоўных задач знешняй палітыкі КНР  — схіліць усе дзяржавы свету да непрызнання Кітайскай Рэспублікі на Тайваня. Кітайская дыпламатыя выкарыстоўвае розныя, галоўным чынам, эканамічныя, рычагі, і дасягае поспехаў. На жнівень 2018 Тайвань афіцыйна прызнавала 17 дзяржаў свету. Зрэшты, гэта не перашкаджае высокаразвітаму Востраву падтрымліваць неафіцыйныя адносіны з большасцю краін.

Адносіны [[Беларусь|Беларусі]] і Кітая характарызуюцца тэрмінам «стратэгічнае партнёрства», які абазначае высокі ўзровень супрацоўніцтва дзвюх дзяржаў. КНР з'яўляеццаз’яўляецца асноўным палітычным і гандлёва-эканамічным партнёрам Беларусі ў Азіі.

Прэзідэнт Беларусі [[Аляксандр Лукашэнка]] наведваў Кітай у [[1995]], [[1997]], [[2001]] і [[2005]]. Візіты ў Беларусь нанеслі старшыня КНР [[Ху Цзіньтаа]] ([[2000]]), старшыня Дзяржсавета [[Вэнь Цзябаа]] ([[2007]]), [[Лі Пэн]] (у 1995 у якасці старшыні Дзяржсавета і ў 2000 у якасці старшыні Пастаяннага камітэта УСНП), намеснік старшыні КНР [[Сі Цзіньпін]] ([[2010]]), віцэ-прэм'ерыпрэм’еры Дзяржсавета (1996 і 1997).

З 1992 ў складзе Кітайскага народнага таварыства дружбы з замежжам існуе [[Таварыства кітайска-беларускай дружбы]] <ref>У Сяоцю. [http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/09/04_09_1999.htm Да 50-годдзя Кітайскай народнай рэспублікі: Дынамічнае развіццё кітайска-беларускіх адносін] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20110825211258/http://www.lingvo.minsk.by/mab/1999/09/04_09_1999.htm |date=25 жніўня 2011 }}// Інфармацыйна-аналітычны і культуралагічны бюлетэнь «Кантакты і дыялогі». № 9-10 [[1999]]</ref>.

* [[ЦзіліньГірын]]

* [[ЦінхайЦынхай]]

* [[Шаньдун]] (сталіца [[Горад Біньчжоу|Біньчжоу]])

* [[Правінцыя Тайвань, (правінцыя КНР)|Тайвань]] ^†

|colspan=6|^†''Тайвань абвешчаны часткай КНР, але фактычна з'яўляеццаз’яўляецца незалежнай краінай [[Тайвань]]''

* [[Гуансі-Чжуанскі аўтаномны раён|Гуансі-Чжуанскі]] (у тым ліку [[Гарадская акруга Гуйлінь|Гуйлінь]])

* [[ЧунцінЧунцын]] (重庆市)

Да апошняй чвэрці ХХ ст. аграрны характар эканомікі, традыцыйная шматдзетнасць сем’яў садзейнічалі вельмі высокай нараджальнасці (35—40  ‰). Але да сярэдзіны ХХ ст. смяротнасць была высокай (25—30  ‰) а працягласць жыцця  — нізкай, таму экстрэмальна хуткага росту насельніцтва не адбывалася. Пасля Другой сусветнай вайны смяротнасць скарацілася, і тэмпы росту насельніцтва рэзка ўзраслі. Колькасць насельніцтва ў краіне стала хутка павялічвацца. Нават 40 мільёнаў ахвяраў голаду падчас Вялікага скачка не паўплывалі на тэндэнцыю. З 70-х гг. ХХ ст. дзяржава праводзіць дэмаграфічную палітыку, накіраваную на зніжэнне нараджальнасці. Галоўным чынам, гэта эканамічнае стымуляванне планавання сям’і (ільготы для сем’яў з адным дзіцём). У выніку дэмаграфічнай палітыкі пад канец ХХ ст. нараджальнасць знізілася да 13  ‰. Пры смяротнасці ў 6—7  ‰ гэта забяспечыла натуральны прырост насельніцтва ў 6  ‰. У другой палове 2010-х натуральны прырост складае каля 4  ‰. Насельніцтва Кітая хутка старэе, таму з другой паловы 2020-х яго колькасць пачне імкліва скарачацца. Міграцыйны прырост слабаадмоўны (-0,4  ‰). Сярэдняя працягласць жыцця роўная амаль 76 гадам.<ref name="cia.gov">https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ch.html {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20190328201631/https://www.cia.gov/library/publications/resources/the-world-factbook/geos/ch.html |date=28 сакавіка 2019 }}</ref>. У Кітаі пераважаюць мужчыны (51  %).

Каля паловы насельніцтва знаходзіцца ў працаздольным узросце. Кітай валодае самай вялікай у свеце колькасцю працоўных рэсурсаў, значная частка якіх занята ў сельскай гаспадарцы (каля 29  % у 2016 годзе).<ref name="cia.gov"/> Лішак рабочай сілы ў краіне садзейнічае шматлікім унутраным і знешнім міграцыям. Агульная колькасць эмігрантаў з Кітая ў розных краінах і рэгіёнах свету  — 50  млн чалавек. Сярод іх пераважае танная працоўная сіла, але ёсць і высокакваліфікаваныя спецыялісты і вучоныя. Асноўная частка мігрантаў сканцэнтравана ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі; шмат кітайцаў у ЗША і Расіі.

У этнічнай структуры пераважаюць кітайцы або ханьцы (92  %). Яны сканцэнтраваны ва ўсходняй частцы краіны. На астатняй тэрыторыі пражываюць шматлікія некітайскія этнасы, у значнай ступені "«разбаўленыя"» кітайцамі; самыя значныя з якіх  — чжуаны, [[тыбетцы]], [[уйгуры]], [[манголы]]  — маюць свае аўтаномныя раёны. Адбываецца паступовая кітаізацыя ўскраін: так ва ўйгурскай сталіцы [[Урумчы]] доля тытульнага этнасу складае 12,5  %, ханьцаў  — 75  %.

Размяшчэнне насельніцтва надзвычай нераўнамернае. Сярэдняя яго шчыльнасць складае каля 140 чал./км², але на поўдні Вялікай Кітайскай раўніны ўзрастае да 400—650, а ў Тыбеце  — зніжаецца да 1,5 чал./км². Паскоранае эканамічнае развіццё прадвызначыла хуткую ўрбанізацыю Кітая  — доля гарадскога насельніцтва

набліжаецца да 60  %. Найбольш урбанізаванымі з’яўляюцца прамыслова-развітыя правінцыі Паўночна-Усходняга Кітая. Больш за 90  % гарадоў сканцэнтравана на ўсходзе краіны. У КНР найбольшы ў свеце лік гарадоў-мільянераў, у якіх пражывае палова насельніцтва краіны. Кітай займае першае месца ў свеце па колькасці гараджан (чакаецца, што да 2030 іх кольскасць дасягне мільярда), ліку гарадоў-мільянераў (160 у 2015) і мегасіці  — агламерацый з насельніцтвам больш за 10  млн. У лік сямі кітайскіх мегасіці уваходзяць [[Шанхай]] (25,8  млн.чал. у 2018), [[Пекін]] (19 млн), [[ЦянцзіньЦяньцзінь]], [[Чунцын]], [[Гуанчжоў]], [[Шэньчжэнь]] і [[Ухань]].

У 2018 Кітаю належалі 9 з 20 найбуйнейшы'найбуйнейшых інтэрнет-кампаній свету. Аб’ём інтернет-пакупак на кітайскім рынку перавысіў 1 трлн даляраў. У тым жа годзе Кітай прыцягнуў 105 млрд $ інвестыцый у выглядзе венчурнага капіталу. Менавіта тут размяшчаюцца самыя дарагія стартапы свету (або юнікорны — стартапы коштам боьшыябольшыя за 1 млрд $), такія як ByteDance і Ant Financial, а таксама SenseTime and Face++ — найбуйнейшыя стартапы ў сферы штучнага інтэлекту.

У 2017 ў Кітаі было выраблена 29 млн аўтамабіляў, што склала 30 % ад сусветнай вытворчасці. У 2018 Кітай выпусціў палову ўсіх новых электрамабіляў у свеце (BEV and PHEV). Кітайскія кампаніі — [[Huawei]] (найбуйнейшая кампанія ў галіне электронікі пасля Apple), [[Xiaomi]], Oppo, Vivo, OnePlus — кантралююць 40 % сустветнага рынку смартфонаў. Кітай плануе давесці вытворчасць айчынных прамысловых робатаў да 100 000 у 2020 годзе.

Каліграфія вывела звычайнае кітайскае пісьмо на ўзровень мастацкай формы мастацтва і традыцыйна прыраўноўваецца да жывапісу і паэзіі, як метад самавыяўлення. Паколькі іерагліфічныя малюнкі абмежаваныя невялікай колькасцю чорт (ліній), індывідуальны стыль мастака вызначаюць іх таўшчыня, вугал выгібу і дынамізм, які надаецца малюнкам. Эксперты ацэньваюць збалансаванасць і прапарцыянальнасць ліній, кампазіцыйную пабудовапабудову іерогліфаў і іх цэласнасць і гарманічнасць.

Нягледзячы на тое што кераміка ў Кітаі вядомая спрадвеку, толькі ў бронзавым веку (1500-400 1500—400 гг. да н. э.) кітайцы навучыліся атрымліваць асабліва трывалыя клеі і рабіць печы для высокатэмпературнага абпалу, якія дазволілі ім вырабляць больш трывалы, часам паліваны гліняны посуд. Сапраўдны ж фарфор з'явіўсяз’явіўся толькі ў эпоху Суй. Больш тонкі, чым кераміка, сапраўдны фарфор роўны і паліраваны. Пры ўдары па парцалянавыя вырабы яно гучыць. Тонкі фарфор здаецца празрыстым.

[[Рыс, (прадукт харчавання)|Рыс]] заўсёды меў вялікае значэнне для кітайцаў — і як асноўны харчовы прадукт, і як тэхнічная культура. Лічыцца, што традыцыя культывавання рысу ў Паўднёвым Кітаі зарадзілася каля 10000 гадоў да н. э., хоць метад будовы заліўных палёў, які патрабуе маштабных ірыгацыйных работ, дасягнуў дасканаласці па сканчэнні тысяч гадоў. Сёння рыс вырошчваецца ў Кітаі амаль паўсюдна. Кітайскі мал складае 35 % сусветнай прадукцыі.

Вялікая сцяна, або, як яе называюць кітайцы, Доўгая сцяна, працягнулася на 8851,8  км праз увесь Паўночны Кітай. З гэтага 6260  км сцены складаюцца з цаглянага мура, 2232,5 км - — з натуральнага горнага масіва. Каля 360  км наогул з'яўляюццаз’яўляюцца не сцяной, а запоўненымі вадой равамі<ref>[http://www.kp.ru/daily/24280.5/476197/ Великая Китайская стена оказалась почти на 3 000 км длиннее]</ref>. Збудаванне сцены пачалося ў IV-IIIIV—III ст. да н. э., калі асобныя кітайскія дзяржавы вымушаны былі ствараць абарончыя збудаванні ад набегаў качавых народаў Цэнтральнай Азіі.

Пасля аб'яднанняаб’яднання Кітая пад уладай дынастыі Цынь ў 221  г. да н. э. імператар Шы Хуандзі загадаў злучыць шэраг абарончых ліній у адзіную сцяну. Пры наступнай дынастыі — Хань — будаўнічыя працы на Вялікай сцяне працягваліся і былі завершаны ў III ст. н. э. У цяперашні час у сваёй заходняй частцы Вялікая сцяна захоўвае першапачатковую форму, ва ўсходняй жа частцы моцна разбурана і месцамі ўяўляе толькі земляны вал.

У захаваных частках сцяна мае шырыню каля 9  м і на вяршыні каля 6  м, вышыня сцяны дасягае 10  м. Прыкладна праз кожныя 200 м - — чатырохвугольныя вартавыя вежы, а з вонкавага боку сцяны — высокія абарончыя зубцы з адтулінамі-амбразурамі. Верхняя плоскасць сцяны, замощенная плітамі, некалі ўяўляла сабой шырокую абароненую дарогу, па якой маглі хутка перасоўвацца воінскія часткі і абозы. У цяперашні час некаторыя ўчасткі гэтай плоскасці заасфальтаваныя і выкарыстоўваюцца як аўтамабільныя дарогі. Сцяна праходзіць галоўным чынам па гарыстым месцам, паўтараючы выгібы рэльефу і арганічна ўпісваючыся ў навакольны пейзаж.

У самым цэнтры Пекіна знаходзіцца Імператарскі палац, вядомы таксама як Забаронены горад, бо на працягу 500 гадоў яго гісторыі тут мог жыць толькі імператар і яго сям'ясям’я, а прыдворныя, чыноўнікі і ўсе астатнія жылі за яго сценамі, і да 1925 простым смяротным ўваход сюды быў забаронены. Занесены ЮНЕСКА ў спіс сусветнай спадчыны чалавецтва ў 1987 годзе. Пабудаваны ў 1406-1420 1406—1420 г., рэзідэнцыя 24 кітайскіх імператараў. Агульная плошча ў 720 тыс. кв. м, у ім знаходзіцца 9999 пакояў. Ён акружаны сцяной даўжынёй 3400  м і ровам з вадой, якая называецца «Залатая вада». Комплекс падзелены на Унутраны палац і Знешні палац. Асноўныя памяшкання Зьнешняга палаца, дзе імператар выконваў свае дзяржаўныя функцыі — зала Вярхоўнай гармоніі, Поўнай гармоніі і Захавання гармоніі. Ва Унутраным палацы знаходзіліся жылыя памяшканні, дзе жылі, гулялі, пакланяліся Багам імператар, імператрыцы, наложніцы, прынцы і прынцэсы. Асноўныя памяшканні гэтай часткі Забароненага горада — залы Нябеснай чысціні, Аб'яднанняАб’яднання і свету, Зямнога спакою. Тут жа знаходзяцца тры імператарскіх сады — даўгалецця, дабрыні і спакою і Імператарскі сад.

Г.Горад СіаньСіянь, правінцыя Шэньсі, уключаны ў спіс ЮНЕСКА ў 1987 годзе. Знаходзіцца ўза 35  км ад горада СіаняСіяня, пабудаваны ў 221-210 221—210 гг. да н. э. для першага імператара аб'яднанагааб’яднанага Кітая. На яго будаўніцтве былі занятыя 700 тыс. рабочых. У падземным палацы размяшчаецца больш за 400 пахаванняў, яго плошча — больш за 56,25 кв. км. Галоўнае экспанаты комплексу — тэракотавая армія, выпадкова выяўленая мясцовымі сялянамі ў 1974 годзе. У трох скляпеністых падземных камерах знаходзяцца ў агульнай складанасці фігуры каля 7400 салдат і коней і 90 ваенных калясніц — практычна ўся імператарская армія. Фігуры выкананыя ў поўны рост, іх вышыня 1,8  м, твар кожнага салдата унікальны.

Друкаваныя кнігі, фарфор, шоўк, люстэркі, парасоны і папяровыя змеі — гэта толькі малая доля тых прадметаў нашай штодзённасці, якія былі вынайдзены кітайцамі і якімі людзі карыстаюцца і па гэты дзень ва ўсім свеце. Характэрна, што кітайцы распрацавалі тэхналогію вытворчасці фарфору за тысячу гадоў да еўрапейцаў. А два самых вядомых кітайскіх вынаходкі з'явілісяз’явіліся дзякуючы філасофіі. У пошуках эліксіра неўміручасці даоскія алхімікі выпадкова вывелі формулу пораху, а магнітны компас быў створаны на аснове інструмента, ужывальнага для геамантыі і фэншуй.

Кітайскія іерогліфы могуць складацца з піктаграфічных, ідэаграфічных і фанетычных элементаў. Радыкал (або ключ) — элемент, які пішацца злева ці наверсе іерогліфа, — ключ да закладзенага ў ім сэнсе. Ключы могуць быць як фанетычнымі элементамі, так і сэнсавымі. Напрыклад, у іерогліфе 吗 (ма), які абазначае пытальную часціцу агульнага пытання, іерогліф 马 (ма, «конь»), з'яўляеццаз’яўляецца фанетыкам. Таксама ў іерогліфе 好, якая пазначае «добра» і прамаўляюць як «hǎo»<ref>[http://www.unicode.org/cgi-bin/GetUnihanData.pl?codepoint=597D&useutf8=true U+597D в Unihan database]</ref>, радыкал «жанчына» 女 спалучаецца з іншым сэнсавым элементам «дзіця» 子. Ідэя іерогліфа, такім чынам, заключаецца ў тым, што «жанчына» і «дзіця» ў сям'ісям’і — гэта добра, на шчасце. З нядаўняга часу кітайцы перайшлі на спрошчаныя іерогліфы, што прыкметна палегчыла навучанне кітайскай мовы.

Чакаецца, што ў 2013 годзе па колькасці запатэнтаваных вынаходстваў, індэксах цытуемасці і ліку публікацый Кітай абміне Японію, выйшаўшы на другое месца ў свеце пасля ЗША<ref>[http://www.mgimo.ru/news/experts/document242680.phtml Китай и мировая наука. Между Конфуцием и высокими технологиями — МГИМО-Университет] {{Архівавана|url=https://web.archive.org/web/20140221225033/http://www.mgimo.ru/news/experts/document242680.phtml |date=21 лютага 2014 }}</ref>.

Кітай валодае адной з найстарэйшых спартыўных культур у свеце. Існуюць сведчанні аб тым, што ў Кітаі яшчэ ў старажытныя часы гулялі ў нейкую гульню з скураным мячом, накшталт сучаснага футбола. Акрамя футбола, самымі папулярнымі спартыўнымі спаборніцтвамі ў краіне з'яўляюццаз’яўляюцца ваенныя мастацтвы, кулявая стральба, настольны тэніс, спартыўная гімнастыка і скачкі на батуце, цяжкая атлетыка, бадмінтон, лёгкая атлетыка, плаванне, шорт трэк, фігурнае катанне, канькабежны спорт, баскетбол і більярд. Фізічная падрыхтоўка шырока распаўсюджаная ў кітайскай культуры. Найбуйнейшы выдавец спартыўнай літаратуры ў краіне China Sports Publications Corporation выпускае мноства спартыўных кніг, газет і часопісаў.

* Кітай // {{Крыніцы/БелЭн|8к8|Кітай||297—310}} С. 297—310.

{{краінаКітай ўу тэмах}}