Вікіпедыя

Беларусізацыя

Беларусізацыя — палітыка, накіраваная на прасоўванне беларускай мовы і культуры, вылучэнне беларусаў на дзяржаўныя пасады, перавод дзяржаўных устаноў на беларускую мову, што праводзілася ў Беларускай ССР у 1920-я гады.

Перадумовы

правіць
 
Этнаграфічная карта беларускага племені, складзеная Яўхімам Карскім у 1903 годзе.

Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай у канцы XVIII стагоддзя беларускія землі былі далучаны да Расійскай імперыі, у складзе якой яны знаходзіліся да самай ліквідацыі імперыі ў 1917 годзе. У 1897 годзе беларуская мова была роднай для 5,8 мільёнаў жыхароў імперыі. Беларусы складалі больш за 50 % насельніцтва Магілёўскай, Мінскай, Віленскай і Віцебскай губерняў, засялялі большую частку Гродзенскай і асобныя ўезды Ковенскай, Сувалкаўскай і Смаленскай губерняў[1][2].

Беларусы пражывалі пераважна ў сельскай мясцовасці, а іх доля ў гарадах складала ў сярэднім 14,5 % і вагалася ад 7,6 % у Віцебскай да 30 % у Магілёўскай губерні[3]. Адной з прычын такога становішча было існаванне мяжы яўрэйскай аселасці, што дазваляла яўрэям сяліцца толькі ў заходніх губернях імперыі. З 1882 года яўрэям забаранялася сяліцца па-за межамі гарадоў і мястэчак, а ў 90-я гады значная колькасць яўрэяў з Масквы і іншых расійскіх гарадоў была выслана ў беларускія гарады, ствараючы там штучную перанаселенасць. Гэтая перанаселенасць стрымлівала міграцыю мясцовых жыхароў з вёсак у горад. Тыя беларусы, што ўсё ж перасяляліся з вёсак, часцей абіралі гарады па-за межамі беларускіх губерній. У 1897 годзе ў Пецярбургу жыло 66,5 тысяч беларусаў, у Маскве — 15,9 тысяч, у Адэсе — 16,9 тысяч, у той час як у Мінску іх было 8,2 тысячы, у Віцебску — 8 тысяч, у Гродне — 5,4 тысячы, у Гомелі — 6,5 тысяч, у Магілёве — 12,9 тысяч. Выкліканая царскай палітыкай слабасць міграцыйных патокаў з беларускіх вёсак у беларускія гарады стрымлівала сацыяльна-эканамічнае, грамадска-палітычнае і культурнае развіццё Беларусі[4].

У сувязі з дзяржаўнай палітыкай русіфікацыі, беларуская мова не мела вялікай вагі ў адукацыі, грамадскім і палітычным жыцці губерній, заселеных беларусамі. Падаўленае паўстанне 1863 года прывяло да радыкалізацыі русіфікацыйных захадаў. Былі ўведзены «Часовыя правілы для народных школ», якія прадугледжвалі выкладанне ўсіх дысцыплін у народных вучылішчах Віленскай навучальнай акругі на расійскай мове, акрамя Закона Божага[ru] для дзяцей рымска-каталіцкага веравызнання. Гэтыя правілы пазней дапаўняліся цыркулярамі[ru] 70-90-х гадоў, што яшчэ больш узмацнялі кантроль дзяржавы над адукацыяй[5]. У афіцыйнай прапагандзе беларусы разглядаліся не як асобны народ, а толькі як адгалінаванне «рускага племені»[6].

Кнігадрукаванне на беларускай мове, спыненае ў 1863 годзе ў адказ на паўстанне Каліноўскага, вяртаецца толькі ў 1889 годзе, калі творы Лучыны, Дуніна-Марцінкевіча, а таксама паэма «Тарас на Парнасе» былі надрукаваныя на старонках «Минского листка» і «Календаря Северо-Западного края»[7]. Тым не менш, дазвол на публікацыю атрымлівалі нешматлікія творы, таму вядомыя выпадкі друку беларускай мастацкай літаратуры падпольна ў абыход цэнзуры яшчэ да рэвалюцыі 1905 года[8]. Агітацыйныя брашуры, накіраваныя на прасоўванне сацыялістычных ідэй сярод беларусаў, друкаваліся на беларускай мове за мяжой, у такіх гарадах як Жэнева, Тыльзіт і Лондан[9].

Акрамя прыгнечанага стану беларускай мовы, русіфікацыя праяўлялася і ў саслоўным і прафесійным падзеле беларускіх губерній. Мясцовыя настаўнікі і чыноўнікі не карысталіся даверам улады, таму ім на замену прысылаліся кадры з этнічна расійскіх земляў[10]. У 1897 годзе сярод сялян беларускіх губерній «велікаросы» (расіяне) складалі толькі 5 %, у той час як сярод духавенства — 61,5 %. Сярод патомных дваран, якія атрымалі сваё дваранства ў спадчыну, палова называлі роднай мовай беларускую, 16 % — расійскую. Асабістыя ж дваране, што атрымлівалі дваранства за ўласныя заслугі, на 51,8 % складаліся з расіян[11].

Нягледзячы на палітыку Расійскай імперыі, у канцы XIX і першыя гады XX стагоддзя фарміравалася беларуская інтэлігенцыя, якая прасоўвала ідэі самастойнасці беларускага этнасу і пачала ствараць новую літаратурную традыцыю для беларускай мовы[12]. Узімку з 1902 на 1903 год з нацыянальна-культурных гурткоў беларускай моладзі Менска, Вільні і Пецярбурга паўстала Беларуская рэвалюцыйная грамада, сярод яе стваральнікаў і кіраўнікоў — Іван і Антон Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч, Казімір Кастравіцкі, Алесь Бурбіс, Вацлаў Іваноўскі і Францішак Умястоўскі, амаль усе паходзілі з дробнапамеснай беларускай шляхты. У сваёй праграме БРГ абвяшчала сябе сацыяльна-палітычнай арганізацыяй беларускага працоўнага народа, а ў якасці формы для забеспячэння нацыянальнай свабоды называла незалежную дэмакратычную рэспубліку[13].

Лютаўская рэвалюцыя ў Расійскай імперыі прывяла да ўздыму беларускага нацыянальнага руху. Пытанні нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў Беларусі сталі яшчэ больш актыўна абмяркоўвацца ў Беларускай Народнай Рэспубліцы, у якой беларуская мова была абвешчана дзяржаўнай мовай.

БССР

правіць

У 1921 годзе, з адыходам перыяду ваеннага камунізму і прыняццем новай эканамічнай палітыкі (НЭП), афіцыйна была распачата так званая каранізацыя. Яе мэтамі былі стварэнне нацыянальных эліт і павышэнне ўплывовасці мясцовых нацыянальных моў на нерасійскіх тэрыторыях савецкіх рэспублік[14]. Асобным выпадкам каранізацыі была беларусізацыя, што праводзілася ў Беларусі.

Пачынаецца перавод навучання ў школах пераважна на беларускую мову, ідзе арганізацыя школ для нацыянальных меншасцей на іх роднай мове. У гэтай рабоце ўдзельнічалі і некаторыя дзеячы беларускага нацыянальна-вызваленчага руху: Усевалад Ігнатоўскі, Зміцер Жылуновіч, Аляксандр Бурбіс і іншыя. Пад уплывам іх дзейнасці ажыццяўляецца беларусізацыя шэрагу рэспубліканскіх устаноў.

Ствараецца сістэма дашкольнага выхавання і школьнай адукацыі, прафесійных вучылішчаў і тэхнікумаў. У 1921 годзе адкрыты Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт. У той жа час заснаваны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), адной з галоўных мэт якога было ўдасканаленне беларускай літаратурнай мовы[14]. Былі адкрытыя шэраг бібліятэк. Пачалі працаваць Дзяржаўны музей і Цэнтральны архіў. Выдавецтва «Савецкая Беларусь» выпускала газеты, часопісы, кнігі на беларускай мове і мовах нацыянальных меншасцей.

На II сесіі ЦВК БССР 15 ліпеня 1924 года быў прыняты план мерапрыемстваў па нацыянальнай палітыцы, і ў тым ліку беларусізацыі. Пастановай Прэзідыума ЦВК БССР была створана спецыяльная камісія па ажыццяўленні нацыянальнай палітыкі пад кіраўніцтвам Аляксандра Хацкевіча. Цэнтральная і акружныя камісіі меліся назіраць за выкананнем пастаноў урада, датычных нацыянальнага пытання, вывучаць і распрацоўваць практычныя мерапрыемствы па правядзенні нацыянальнай палітыкі. Акрамя беларусізацыі, камісія займалася пытаннямі нацыянальных меншасцяў, бо асобнай камісіі па беларусізацыі не існавала[15].

ЦВК БССР вызначаў палітыку беларусізацыі наступным чынам[16]:

  1. развіццё беларускай культуры (школы, ВНУ на беларускай мове, беларуская літаратура, выданне беларускіх кніг, навукова-даследчая работа па ўсебаковым вывучэнні Беларусі і г.д.);
  2. вылучэнне беларусаў на партыйную, савецкую, прафесійную і грамадскую работу;
  3. перавод партыйнага, дзяржаўнага, прафесійнага, кааператыўнага[ru] апаратаў і частак Чырвонай Арміі[17] на беларускую мову.

Пераход устаноў і арганізацый на беларускую мову планавалася ажыццявіць на працягу 1-3 гадоў[крыніца?].

У 1924—1925 гадах праводзілася работа па тлумачэнні сутнасці беларусізацыі. На розных мовах выдавалася спецыяльная літаратура, выступалі агітатары і прапагандысты. Ва ўстановах і арганізацыях вывучалася беларуская мова, ажыццяўляўся перавод на яе справаводства. У 1927 годзе беларускай мовай валодалі 80 % службоўцаў.

На адказную работу вылучалі не толькі беларусаў, але і часткова тых, хто вывучыў беларускую мову і добра ведаў мясцовыя ўмовы. Напрыклад, да 1927 года сярод кіраўнікоў акруг і раёнаў беларусаў было 48 %. Высокім узроўнем прафесіяналізму дзяржаўнага дзеяча вызначаліся палітыкі рэспубліканскага рангу, такія як Старшыня ЦВК БССР Аляксандр Чарвякоў, Старшыня СНК БССР Язэп Адамовіч і іншыя.

Паспяхова праходзіла беларусізацыя навучальных устаноў. Да 1928 года 80 % школ было пераведзена на беларускую мову навучання. Вывучаюцца гісторыя, эканоміка і геаграфія БССР. Дзейнічалі курсы беларусазнаўства, якія рыхтавалі настаўнікаў і лектараў. Беларускую мову неслі ў масы беларускія пісьменнікі Уладзімір Дубоўка, Міхась Чарот, Кузьма Чорны і іншыя.

Мастацкія творы 1920-х гадоў сведчаць аб зменах, якія адбываліся ў грамадстве. Паэма Якуба Коласа «Новая зямля» дала цэласнае ўяўленне аб спадзяваннях беларускага сялянства, яго духоўным патэнцыяле. У рамане Кандрата Крапівы «Мядзведзічы» і іншых творах паказаны жыццё, праца, мары звычайных працаўнікоў таго часу. Развіваецца краязнаўства. На сярэдзіну 1920-х гадоў у БССР дзейнічала 240 краязнаўчых арганізацый. Краязнаўцы выступалі з дакладамі, выдавалі рукапісныя зборнікі, збіралі фальклорныя творы.

У ходзе беларусізацыі развівалася новая галіна ў навуцы — беларусазнаўства.

Беларусізацыя прадугледжвала культурнае развіццё іншых нацыянальнасцей, якія жылі ў рэспубліцы. Былі створаны нацыянальныя саветы ў месцах іх кампактнага пражывання. Выкладанне ў школах вялося на 8 нацыянальных мовах. Нацыянальна-культурнае будаўніцтва ў 1920-я гады ажыццяўлялася ў сутычках розных сіл. Адны спрабавалі прыпыніць беларусізацыю, другія — фарсіраваць. Пытанні барацьбы з шавінізмам і нацыяналізмам абмяркоўваліся на з’ездах КП(б)Б і Пленумах ЦК. У 1920-я гады партыйныя органы спрабуюць адыгрываць вядучую ролю ў правядзенні беларусізацыі, пачынаюць цягнуць навуку пад свой кантроль, руйнаваць яе нацыянальныя формы. Гэта асабліва праявілася ў адносінах да Інбелкульта, які страціў сваё першапачатковае прызначэнне.

Але нягледзячы на цяжкасці, плённа працавалі на ніве беларускага адраджэння паэт, празаік Цішка Гартны; пісьменнік Максім Гарэцкі; гісторыкі Вацлаў Ластоўскі, Усевалад Ігнатоўскі, Уладзімір Пічэта; жывапісец і графік Міхаіл Філіповіч; стваральнік першага беларускага кінафільма «Лясная быль» Юрый Тарыч; аўтар п’есы на беларускай мове «Машэка» Еўсцігней Міровіч; кампазітар, аўтар Дзяржаўнага гімна БССР Нестар Сакалоўскі і іншыя.

Вялікую ролю ў ажыццяўленні беларусізацыі адыгралі беларусы з заходнебеларускіх зямель, якія прыеязжалі ў БССР, гнаныя, з аднаго боку, антыбеларускай палітыкай Польшчы, а з другога — натхнёныя верай у адраджэнне беларускага нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў тагачаснай БССР.

Да 1928 года беларусізацыя дасягнула значных поспехаў. Яна палегчыла барацьбу з непісьменнасцю, садзейнічала ажыццяўленню асветніцкай работы, стварыла перадумовы для разгортвання нацыянальна-культурнага будаўніцтва ў БССР. За адносна кароткі час беларусізацыі адбыліся значныя зрухі: дзякуючы беларусіфікацыйным мерам (разам з камерцыйнымі іншымі сацыяльна-эканамічнымі працэсамі) у школе, установах культуры, прэсе і г. д. і наплыву беларускага насельніцтва з вёскі, гарады БССР пачалі набіраць беларускі дух.

Беларусізацыя датычылася толькі ідэалагічна карысных сфер. Таму ініцыятыва часткі беларускіх кзяндзоў па беларусізацыі касцёла сустрэла пэўнае спачуванне ўладаў, але падрымкі не атрымала. У канцы 1920-х — пачатку 1930-х гадоў ксяндзы-рэфарматары (Карл Лупіновіч і іншыя) былі арыштаваныя.

Смаленшчына

правіць
Асноўны артыкул: Беларусізацыя ў Смаленскай губерні

У 1920—1930-я гады гэты працэс ахапіў і некаторую частку беларускіх зямель Смаленшчыны. У гэты час значная частка тутэйшага насельніцтва яшчэ належала да беларускамоўнай меншасці. У першыя гады савецкай улады актыўна выкарыстоўваліся мовы нацыянальных меншасцей для развіцця адукацыі, сродкаў масавай інфармацыі і літаратуры. Гэта дазволіла бальшавікам умацаваць уладу ў краіне ў час пасля грамадзянскай вайны[18].

Беларусізацыя на Смаленшчыне таксама праводзілася «зверху», згодна з указаннямі партыйных органаў, але ў параўнанні з БССР мела шэраг асаблівасцей:

1. ніколі не ахоплівала ўсіх беларусаў у Смаленскай і Заходняй абласцях;

2. асноўнай формай была арганізацыя беларускіх школ. Для такіх навучальных устаноў існавалі адмыслоыя падручнікі і праграмы. У 1926—1927 гг. у Мінску былі праведзены курсы перападрыхтоўкі для 40 настаўнікаў са Смаленшчыны[19];

3. вельмі часта мела фармальны характар;

4. была канчаткова згорнута ў 1934—1938 г. разам з ліквідацыяй беларускіх устаноў асветы[20];

  В 1920-е и начале 1930-х годов в Руднянской волости действовали 12 белорусских школ. В городе Рудне работал белорусский педагогический техникум...преподавание на языках национальных меньшинств в школах постепенно свернули. Дело доходило до того, что учителя сдирали обложки с текстами на белорусском языке с тетрадей учащихся. Сами педагоги едва ли проявляли подобную инициативу. 1938 год явился знаковым, когда советская власть перестала канителиться с учащимися других национальностей

 


5. падтрымлівалася абмежаванай групай інтэлектуалаў і не карысталася значнай падтрымкай насельніцтва[21].

  Отношение националов к русскому языку хорошее. Что касается отношения к родному языку, у отдельных национальностей оно различно. Например латыши очень охотно посылают своих детей в латышские школы. Всячески подчёркивают принадлежность свою к латышской национальности...Белорусское население, в большинстве своём, относится индифферентно. Бывают случаи активного противодействия организации школ на родном языке.  


Беларусізацыя ў гэтай частцы беларускага этнічнага абшару мела такі цікавы аспект, як дзейнасць Беларускага студэнцкага зямляцтва ў Смаленску, Беларускай секцыі пры Смаленскім губернскім аддзеле народнай асветы, Смаленскага таварыства краязнаўства[22].

Згортванне

правіць

У другой палове 1920-х поспехі ў ажыццяўленні палітыкі беларусізацыі пачалі разглядацца як умацаванне і пашырэнне беларускага нацыяналізму. Так, на ХІ з'ездзе КП(б)Б (лістапад 1927) заяўлялася, што неабходна пашыраць беларусізацыю і той жа час весці рашучую барацьбу з нацыянал-дэмакратызмам, які ў мінулым быў прагрэсіўнай з'явай, але ва ўмовах дыктатуры пралетарыяту набыў контррэвалюцыйны характар.

У маі 1929 года ЦК ВКП(б) накіраваў у БССР камісію, якая 27 чэрвеня 1929 года зрабіла крытычны даклад на адрас беларускай творчай інтэлігенцыі, таксама ў ім нэгатыўна ацэньвалася дзейнасць кіраўнікоў рэспублікі. Даклад камісіі быў накіраваны ў ЦК і ЦКК ВКП(б) і асабіста І. Сталіну.

Апагеем барацьбы з нацыянал-дэмакратызмам стала сфабрыкаваная прысланым з Масквы старшынёй ДПУ БССР Р. Рапапортам справа г.зв. «Саюза вызвалення Беларусі» па якой увясну-ўлетку 1930 года былі арыштаваныя больш за 110 дзеячаў навукі і культуры Беларусі, у 1931 годзе многія з іх былі асуджаныя ў выніку закрытых судовых працэсаў. З гэтага часу пачалася палітыка абмежавання мовы тытульнай нацыі Беларусі, працягам якой стала рэформа беларускага правапісу 1933 года, якая штучна наблізіла беларускую мову да расійскай.

Гл. таксама

правіць

Зноскі

  1. ↑ Россия/Дополнение/Население // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
  2. ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. (руск.). Демоскоп.
  3. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 333
  4. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 335-336
  5. ↑ Гісторыя Беларусі Т. 4 2005, с. 277
  6. ↑ Гісторыя Беларусі Т. 4 2005, с. 279
  7. ↑ Гісторыя Беларусі Т. 4 2005, с. 287
  8. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 349
  9. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 347
  10. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 334
  11. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 333
  12. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 357
  13. ↑ Нарысы гісторыі Беларусі Ч. 1 1994, с. 355-356
  14. ↑ а б Brown, Tony (2013). "Key Indicators of Language Impact on Identity Formation in Belarus". Russian Language Journal / Русский язык(англ.). 63. American Councils for International Education ACTR / ACCELS: 247–288.
  15. ↑ ЦВК 1927, с. 12
  16. ↑ ЦВК 1927, с. 9
  17. ↑ Праўрацкі В. «Беларуская вайсковая акруга ў міжваенны перыяд (1921—1939). Спробы беларусізацыі.»
  18. ↑ Судьбы национальных меньшинств на Смоленщине 1918—1938 гг. Документы и материалы. Смоленск, 1994. С. 6.
  19. ↑ Яновіч С. Аб перападрыхтоўцы настаўнікаў беларускіх школ у Смаленшчыне // Педагагічны зборнік № 1. [Масква], 1929. С. 84-86.
  20. ↑ Веб-сайт Кочаненкова С. С. Очерки по истории родных мест. Жизнь смоленской деревни. Деревня в 20-е годы., 3 ліпеня, 2011 г.
  21. ↑ Корсак А. Беларускія школы на Смаленшчыне // Беларускі гістарычны часопіс, 1998, № 3. С. 56.
  22. ↑ Беррашэд Ф. Беларускі культурна-асветніцкі рух на Смаленшчыне (1920-30-я гг.) // Романовские чтения-7: сб. статей международной науч. конференции. Могилёв: УО "МГУ им. А. А. Кулешова", 2011. С. 114 - 116; Васілеўскі Ю. Беларускае студэнцкае зямляцтва ў Смаленску // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 1. Мн.: БелЭН, 1993, С. 358 - 359.

Літаратура

правіць
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Беларусізацыя&oldid=4815655"