Мядзельскі замак

Выява Мядзельскага замку на старажытнай мапе

Мядзельскі замак — помнік абарончай архітэктуры, у якім увасобілася імкненьне прыстасаваць замак для абароны ад вагняпальнай зброі. У выніку ён атрымаў ажно дзьве лініі абароны з бастэямі і бастыёнамі. Замак існаваў у 15—пачатку 18 стагодзьдзя і разьмяшчаўся на востраве Замак возера Мядзел, займаў пляцоўку гарадзішча.

Рэшткі замку знаходзяцца каля заходняй ускраіны гораду Мядзел на сучасным паўвостраве Замак, пры ўпадзеньні ў возера Мястра рачулкі Дробня, якая злучае яго з возерам Баторына.

Гісторыя

• Др. пал. 16 — пачатак 17 стагодзьдзя — будаўніцтва на востраве Мястра мураванага каралеўскага замка.
• Др. пал. 16 стагодзьдзя — узьвядзеньне мураванага палацу на тэрыторыі замку.
• 17 стагодзьдзе — замак абведзены бастыённымі умацаваньнямі.
• 1700-1721 — разбураны пад час Паўночнай вайны.

Архітэктура

Мядзельскі замак быў збудаваны на тэрыторыі старажытнага гарадзішча. У комплексе умацаваньняў сярод мураваных вежаў і сьценаў меў масыўную вежу-данжон дыямэтрам да 17,5 мэтраў. У першай палове XVI ст. да вежы быў прыбудаваны мураваны палац, які відавочна і пераняў ад яе функцыі жытла. Асноўны упор пры абаронезамку рабіўся на пяць паўкруглых мураваных бастэй. У далейшым замак быў умацаваны дадаткова валам з бастыёнамі.

Замак зьяўляецца прыкладам спалучэньня асаблівасьцяў заходнеэўрапейскай фартыфікацыі з мясцовымі элемэнтамі абароны. Замак зьяўляўся надзейным сховішчам для жыхароў Мядзела і прылеглых паселішчаў падчас ваеннай небясьпекі.

Муры

Пляцоўка замка была ўмацаваная мурам з валуноў на вапнавай рошчыне, што зьяўлялася традыцыйным для сярэднявечнай Беларусі. У аснове ніжняй часткі падмурку знаходзілася гліна, а самы ніжны шэраг валуноў ляжаў на дубовых плахах.

Таўшчыня замкавых муроў з бакоў, прыкрытых возерам складала 1,5—1,7 м. З усходняга боку, які зьяўляўся неабароненым, таўшчыня сьценяў дасягала 2 м. Па пэрымэтры ўсёй пляцоўкі разьмяшчаліся 5 паўкруглых мураваных бастэй, таўшчыня сьценаў якіх складала 2,5 м. У бастэях мусілі разьмяшчацца гарматы для магчымасьці стральбы ўздоўж сьценаў. Бастэі Мядзельскага замку лічацца самымі раньнімі на тэрыторыі Беларусі і папярэднічаюць бастыёнам.

Замкавая вежа

У склад замку ўваходзілі мураваныя вежа і палац. Вежа мела форму кола і яе зьнешні дыямэтар складаў 17,5 м, а ўнутраны — 10 м. Таўшчыня сьценаў была роўная каля 3,5 мэтраў. Падмурак вежы быў паглыблены ў зямлю на глыбіню 3,5 мэтры і выконваў ролю цокальнага паверху. Падмурак быў складзены з шэрагаў валуноў і цэглы буйнога памеру, якія мацаваліся вапнавым растворам.

Паводле малюнку з мапы Вялікага княства Літоўскага 1613 году Т. Макоўскага, вежа мела некалькі ярусаў. Найболь імаверна, што іхная колькасьць складала 5. Мяркуецца, што вышыня вежы дасягала 30 м, а па памерах яна была блізкая да Камянецкай вежы. Паводле Т. Макоўскага, у Мядзельскім замку былі 3 вежы.

Палац

Палац Мядзельскага замку быў пабудаваны ў першай палове 16 стагодзьдзя і быў дабудаваны да заходняга боку замкавай вежы. У пляне палац меў прамавугольную форму. Сьцены палацу мелі таўшчыню каля 2 м, шырыню — каля 10 м. У палацы таксама знаходзіліся сутарэньні глыбінёй у 3 м, якія былі перакрытыя скляпеньнем.

На сёньняшні дзень даўжыня палацу дакладна ня вызачаная. Але вядома, што на замкавым дзядзінцы разьмяшчаліся гаспадарчыя пабудовы, а таксама жылыя дамы служак. Адметна, што ў дамы мелі кафляныя печы.

Бастыённыя умацаваньні замку

Вядома, што ў 17 стагодзьдзі замак быў дастаткова ўмацаваны ніжнім поясам абароны, які складаў земляны вал з бастыёнамі і ровам. Роў запаўняўся вадой з возера. Умацаваньні адсутнічалі толькі з усходняга боку, дзе да замку блізка падступала вада возера. Сувязь зь бегарам ажыцьцяўлялася праз драўляны мост, даўжыня якога складала 400 м. Паводле легенды, замак быў злучаны з Старым Мядзелам тунэлем, пракапаным пад дном возера Мястра.

Арсэнал замку

Паводле гістарычных крыніцаў, у 1564 годзе ў арсэнале Мядзельскага замку знаходзіліся 2 сярэднія фальканэты і 2 серпянціны. Апроч гэтага ў арсэнале таксама прысутнічага ручная агнястрэльная зброя.

Археалягічныя дасьледаваньні

Падчас археалягічных дасьледаваньняў у сутарэньнях замку была знойдзеная кераміка 15—17 стагодзьдзяў. Таксама была выяўленая прывазная белагліняная паліхромная кафля з разнастайнымі малюнкамі. Сярод іншых скарбаў — грош 1535 году, трохшыповыя салдацкія падковы пад абцасы, фрагмэнт жалезнай завесы ад аканіцы, цьвікі, шылы, дзьвярныя кручкі і іншыя рэчы. На поўдзень ад вежы Мядзельскага замку былі знойдзеныя матэрыялы часоў Кіеўскай Русі 11—13 стагодзьдзяў. Сярод іх — ганчарная кераміка, нажы, косткі дізкай і свойскай жывёлы і іншыя. Таксамы былі выяўленыя рэчы пэрыяду Вялікага княства Літоўскага 14—17 стагодзьдзяў, сярод якіх — кераміка, у тым ліку белагліняная, паліваная і паліхромная кафля з расьліннымі, геамэтрычнымі і сюжэтнымі малюнкамі, а таксама жалезныя вырабы, манэты 16—17 стагодзьдзяў і іншыя.

Крыніцы

• Ткачоў, М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХІІІ-XVIII стст. Мн., 1978.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 2 т. Т.2. Мінск, 2006. ISBN 985-11-378-0
• Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Мядзельскага р-на. Менск, «Беларус. Энцыклапедыя», 1998. ISBN 985-11-0107-9