بۆ ناوەڕۆک بازبدە

یەکەم جەنگی خاچھەڵگران: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ئەمە وتارێکی باشە. بۆ زانیاریی زۆرتر کرتەی لەسەر بکە.
لە ئینسایکڵۆپیدیای ئازادی ویکیپیدیاوە
گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنتر
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
لە ڕێگەی تووڵامراز دەستکاری کراوە
دەربازدانی ٤ سەرچاوە و تاگکردنی ٠ بە مردوو) #IABot (v2.0.9.5
 
(١٦ دەستکاری لەلایەن ٥ بەکارھێنەرەوە پیشاننادرێت)
ھێڵی ١: ھێڵی ١:
{{پاڵاوتنی وتاری ھەڵبژێردراو|٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣}}
{{Infobox military conflict
{{Infobox military conflict
| conflict = یەکەم جەنگی خاچپەرستانە
| conflict = یەکەم جەنگی خاچھەڵگران
| width =
| width =
| partof = لە [[شەڕەکانی خاچپەرستی|جەنگە خاچپەرستییەکان]]
| partof = لە [[شەڕەکانی_خاچھەڵگران|جەنگە خاچھەڵگرییەکان]]
| image = Peter the Hermit.jpg
| image = Peter the Hermit.jpg
| caption = وێنەیەکی پیتەری زاھید لە کاتی جەنگی خاچپەرستی باودا
| caption = وێنەیەکی پیتەری زاھید لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری باودا
| date = ١٥ی ئابی ١٠٩٦ – ١٢ی ئابی ١٠٩٩
| date = ١٥ی ئابی ١٠٩٦ – ١٢ی ئابی ١٠٩٩
| place = [[شام]] و [[ئەنادۆڵ]]
| place = [[شام]] و [[ئەنادۆڵ]]
ھێڵی ١٧: ھێڵی ١٦:
| map_caption =
| map_caption =
| map_label =
| map_label =
| territory = *جەنگی خاچپەرستانە یارمەتی گرتنی نیقا دەدات، بەشێکی زۆری ڕۆژاوای ئەنادۆڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]]
| territory = *جەنگی خاخاچھەڵگرانە یارمەتی گرتنی نیقا دەدات، بەشێکی زۆری ڕۆژاوای ئەنادۆڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]]
* خاچپەرستان بە سەرکەوتوویی قودس دەگرن و دەوڵەتانی خاچپەرستان دادەمەزرێنن
* خاچھەڵگران بە سەرکەوتوویی [[ئورشەلیم]] دەگرن و وڵاتانی خاچھەڵگران دادەمەزرێنن
| result = سەرکەوتنی خاچپەرستان
| result = سەرکەوتنی خاچھەڵگران
| status =
| status =
| combatants_header =
| combatants_header =
ھێڵی ٣١: ھێڵی ٣٠:
| units2 =
| units2 =
| units3 =
| units3 =
| strength1 = '''خاچپەرستەکان:'''{{ھن}}بە ١٣٠ بۆ ١٦٠ ھەزار مەزەندە دەکرێت{{ھن}}٨٠ ھەزار بۆ ١٢٠ ھەزار پیادە{{ھن}}١٧ ھەزار بۆ ٣٠ ھەزار سوارچاک
| strength1 = '''خاچھەڵگرەکان:'''{{ھن}}بە ١٣٠ بۆ ١٦٠ ھەزار مەزەندە دەکرێت{{ھن}}٨٠ ھەزار بۆ ١٢٠ ھەزار پیادە{{ھن}}١٧ ھەزار بۆ ٣٠ ھەزار سوارچاک
| strength2 = نەزاندراو
| strength2 = نەزاندراو
| strength3 =
| strength3 =
ھێڵی ٣٧: ھێڵی ٣٦:
| casualties2 = بەرز
| casualties2 = بەرز
| casualties3 =
| casualties3 =
| notes = '''تێبینی:''' ئەم جەنگە لە ساڵی ١٠٩٦ تا ١٠٩٩ی خایاندووە، و بەیەکەم جەنگی خاچپەرستەکان ناودەبردرێت
| notes = '''تێبینی:''' ئەم جەنگە لە ساڵی ١٠٩٦ تا ١٠٩٩ی خایاندووە، و بەیەکەم جەنگی خخاچھەڵگرەکان ناودەبردرێت
| campaignbox =
| campaignbox =
}}
}}
'''یەکەم جەنگی خاچپەرستانە''' (١٠٩٦–١٠٩٩) بە یەکەم جەنگی زنجیرە [[شەڕەکانی خاچپەرستی|جەنگە خاچپەرستەکان]] دادەنرێت، کە لە دوای فەرمانی پاپا ئۆربانی دووەم بۆ وەرگرتنەوەی [[خاکی پیرۆز]] دەستیپێکردووە، لە کاتی ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە ساڵی ١٠٩٥ی زایینی. ئەم ھەڵمەتە بووە ھۆی گرتنی نیقایا و [[ئەنتاکیا]] و [[ئورشەلیم]] و بەشێک لە [[ئەنادۆڵ]] و کەناری ڕۆژھەڵاتی [[دەریای ناوین]] و ئەو سوپایە موسڵمانانەی کە لەلایەن سەلجوقەکانی ڕۆما و [[ئەتابەگ|ئەتابەگە تورکەکانی]]ی [[شام]] و [[دەوڵەتی فاتیمی]]یەوە نێردرابوون، ھەموویان دۆڕان. دوای ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]] لە [[ئەنادۆڵ]] وردە وردە لەلایەن [[دەوڵەتی سەلجووقی|دەوڵەتە سەلجووقییەکاندا]] گیرا دوای شەڕی مێلازگێرد (١٠٧١ز)، پاپا ئۆربانی دووەم داوای ناردنی ھێزێکی سەربازی کرد بۆ یارمەتیدانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و پێشنیاری گەمارۆدانی شارەکانی نیقایا و [[ئەنتاکیا]]ی کرد کە تازە گیرابوو.
'''یەکەم جەنگی خاچھەڵگرانە''' (١٠٩٦–١٠٩٩) بە یەکەم جەنگی زنجیرە [[شەڕەکانی خاچپەرستی|جەنگە خاچھەڵگرەکان]] دادەنرێت، کە لە دوای فەرمانی پاپا ئۆربانی دووەم بۆ وەرگرتنەوەی [[خاکی پیرۆز]] دەستیپێکردووە، لە کاتی ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە ساڵی ١٠٩٥ی زایینی. ئەم ھەڵمەتە بووە ھۆی گرتنی نیقایا و [[ئەنتاکیا]] و [[ئورشەلیم]] و بەشێک لە [[ئەنادۆڵ]] و کەناری ڕۆژھەڵاتی [[دەریای ناوین]] و ئەو سوپایە موسڵمانانەی کە لەلایەن سەلجوقەکانی ڕۆما و [[ئەتابەگ|ئەتابەگە تورکەکانی]]ی [[شام]] و [[دەوڵەتی فاتیمی|وڵاتی فاتیمی]]یەوە نێردرابوون، ھەموویان دۆڕان. دوای ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]] لە [[ئەنادۆڵ]] وردە وردە لەلایەن [[دەوڵەتی سەلجووقی|وڵاتە سەلجووقییەکاندا]] گیرا دوای شەڕی مێلازگێرد (١٠٧١ز)، پاپا ئۆربانی دووەم داوای ناردنی ھێزێکی سەربازی کرد بۆ یارمەتیدانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و پێشنیاری گەمارۆدانی شارەکانی نیقایا و [[ئەنتاکیا]]ی کرد کە تازە گیرابوو.


ئەم کەمپە لە وەڵامی داواکارییەک بۆ ھاوکاری سەربازی لەلایەن ئەلێکسیۆسی یەکەم ئیمپراتۆری بیزەنتینەوە کرا؛ بەڵام بەگوێرەی گێڕانەوەی شایەتحاڵەکان کە لە دوای ساڵی ١١٠٠ی زایینی نوسیویانە، پاپا لە وتارەکەیدا لە کلیرمۆنت، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردووەتەوە، بە باوەڕبوون بە زیارەتکردنی شوێنە پیرۆزەکان بەستووەتەوە و خاکی مەسیحی کردووە بە پیرۆزترین شوێن لە ساڵی ١٣٩٦ی ھەتاوی ڕوانگەی مەسیحی وەک ئامانجی کۆتایی خۆی دانا. لەم شەڕەدا دوو ھێرشی گەورە بەرەو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کرا.
ئەم کەمپە لە وەڵامی داواکارییەک بۆ ھاوکاری سەربازی لەلایەن ئەلێکسیۆسی یەکەم ئیمپراتۆری بیزەنتینەوە کرا؛ بەڵام بەگوێرەی گێڕانەوەی گەواھیدەرەکان کە لە دوای ساڵی ١١٠٠ی زایینی نوسیویانە، پاپا لە وتارەکەیدا لە کلیرمۆنت، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردووەتەوە، بە باوەڕبوون بە زیارەتکردنی شوێنە پیرۆزەکان بەستووەتەوە و خاکی [[مەسیحی|خاچ ھەڵگرەکان]]ی کردووە بە پیرۆزترین شوێن لە ساڵی ١٣٩٦ی ھەتاوی ڕوانگەی خاچ ھەڵگری وەک ئامانجی کۆتایی خۆی دانا. لەم شەڕەدا دوو ھێرشی گەورە بەرەو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کرا.


شەپۆلی یەکەم کە بە جەنگی خاچپەرستی کۆمۆنەکان ناسرا، لە بەھاری ساڵی ١٠٩٦ و پێش ئەو ڕۆژە بەڵێندراوەی کە پاپا دانابوو ڕوویدا و لەلایەن کەسێکەوە بە ناوی پیتەری زاھید سەرکردایەتی دەکرا. پیتەر توانی حەماسەتێکی زۆری ئایینی لە نێو ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی نەخوێندەوار و خەڵکی گوندنشینی باو و نەخوێندەوار و ھەروەھا ئاغا ئاست نزمەکاندا دروست بکات و ھانیان بدات کە پەیوەندییان پێوە بکات. لە ڕاینلاند، لە باکووری ئەورووپا، شوێنکەوتووانی بەو جۆش و خرۆشەوە ھێرشیان کردە سەر جوولەکەکان کە بەھۆی [[جوو|وتاری]] پیتەرەوە دروستی کرد و لە ڕێگادا بۆ ئەنادۆڵیش لەگەڵ ھەنگاری و [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی|بیزەنتییەکان]] لەسەر پێداویستییەکان تێکھەڵچوون. لە کۆتاییدا سوپای پیتەر و خاچپەرستەکانی گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و لە مانگی تشرینی دووەم بە شێوەیەکی خراپ لەلایەن تورکەکانی ئەنادۆڵەوە شکستیان ھێنا. ھێرشی دووەم کە بە شەڕی خاچپەرستی شازادەکان ناسراوە، بە بەراورد لەگەڵ ھێرشی خەڵکی ئاسایی زۆر باشتر ڕێکخرابوو و لە کۆتایی ھاوینی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دەستی پێکرد.
شەپۆلی یەکەم کە بە جەنگی خاچھەڵگری کۆمۆنەکان ناسرا، لە بەھاری ساڵی ١٠٩٦ و پێش ئەو ڕۆژە بەڵێندراوەی کە پاپا دانابوو ڕوویدا و لەلایەن کەسێکەوە بە ناوی پیتەری زاھید سەرکردایەتی دەکرا. پیتەر توانی حەماسەتێکی زۆری ئایینی لە نێو ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی نەخوێندەوار و خەڵکی گوندنشینی باو و نەخوێندەوار و ھەروەھا ئاغا ئاست نزمەکاندا دروست بکات و ھانیان بدات کە پەیوەندییان پێوە بکات. لە ڕاینلاند، لە باکووری ئەورووپا، شوێنکەوتووانی بەو جۆش و خرۆشەوە ھێرشیان کردە سەر جوولەکەکان کە بەھۆی [[جوو|وتاری]] پیتەرەوە دروستی کرد و لە ڕێگادا بۆ ئەنادۆڵیش لەگەڵ ھەنگاری و [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی|بیزەنتییەکان]] لەسەر پێداویستییەکان تێکھەڵچوون. لە کۆتاییدا سوپای پیتەر و خاچھەڵگرەکانی گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و لە مانگی تشرینی دووەم بە شێوەیەکی خراپ لەلایەن تورکەکانی ئەنادۆڵەوە شکستیان ھێنا. ھێرشی دووەم کە بە شەڕی خاچھەڵگری شازادەکان ناسراوە، بە بەراورد لەگەڵ ھێرشی خەڵکی ئاسایی زۆر باشتر ڕێکخرابوو و لە کۆتایی ھاوینی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دەستی پێکرد.


ھۆکاری ناونانی ئەم ھێرشە ئەوە بوو کە ژمارەیەکی زۆر لە شازادە و ئاغاکانی [[مەسیحی]] [[ئەورووپا|ئەورووپی]] یاوەری ئەم سوپایە بوون. ئەم سوپایە کە لە چوار سوپای بچووکتر پێکھاتبوو، لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ١٠٩٦ تا نیسانی ١٠٩٧ لە پشت دیوارەکانی قوستەنتینییە کۆبوونەوە و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند. ئەوان ھێرشیان کردە سەر ئەنادۆڵ و لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٧دا نیقایان گرت و ڕادەستی بیزەنتینییەکانیان کرد و پاشان لە دۆرلیۆم سوپای سەلجوقی ڕۆمانییەکانیان تێکشکاند. لە ساڵی ١٠٩٧دا توانیان ئەنتیکە داگیر بکەن و سوپای یاریدەدەری موسڵمانان کە لەلایەن ئەتابەکی [[مووسڵ]] و فەرمانڕەواکانی [[دیمەشق]] و [[حەلەب]]ەوە ڕەوانەکرابوون، لەناوببەن. لە کۆتاییدا خاچپەرستان لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٩ گەیشتنە قودس و لە کاتی ھێرشەکەدا کە لە ٧ی تەممووزی ١٠٩٩ ڕوویدا، شارەکەیان کۆنترۆڵکرد و بەرگریکارانیان کۆمەڵکوژ کرد. ھەوڵە بچووکەکەی [[دەوڵەتی فاتیمی]]یەکان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی قودس لەلایەن خاچپەرستەکانەوە لە شەڕی ئەشقەلۆن بەرپەرچدرایەوە. ھاوکات لەگەڵ فەتحەکانیان دەوڵەتی لاتینی و خاچپەرستیان دامەزراند وەک [[شانشینی قودس]]، کونتشی تەرابلوس، میرنشینی ئەنتیکە و کونتی ئیدێسا، ئەمەش بووە ھۆی تاریکبوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. دوای گرتنی قودس، زۆربەی خاچپەرستان گەڕانەوە ماڵەوە، بەمەش شانشینی خاچپەرستان لە کاتی جەنگی خاچپەرستی دووەم و سێیەمدا لەبەردەم موسڵمانەکاندا لاواز بوو.
ھۆکاری ناونانی ئەم ھێرشە ئەوە بوو کە ژمارەیەکی زۆر لە شازادە و ئاغاکانی [[مەسیحی|خاچ ھەڵگریی]] [[ئەورووپا|ئەورووپی]] یاوەری ئەم سوپایە بوون. ئەم سوپایە کە لە چوار سوپای بچووکتر پێکھاتبوو، لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ١٠٩٦ تا نیسانی ١٠٩٧ لە پشت دیوارەکانی [[قوستەنتین]]ییە کۆبوونەوە و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند. ئەوان ھێرشیان کردە سەر ئەنادۆڵ و لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٧دا نیقایان گرت و ڕادەستی بیزەنتینییەکانیان کرد و پاشان لە دۆرلیۆم سوپای سەلجوقی ڕۆمانییەکانیان تێکشکاند. لە ساڵی ١٠٩٧دا توانیان ئەنتیکە داگیر بکەن و سوپای یاریدەدەری موسڵمانان کە لەلایەن ئەتابەکی [[مووسڵ]] و فەرمانڕەواکانی [[دیمەشق]] و [[حەلەب]]ەوە ڕەوانەکرابوون، لەناوببەن. لە کۆتاییدا خاچھەڵگران لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٩ گەیشتنە ئورشەلیم و لە کاتی ھێرشەکەدا کە لە ٧ی تەممووزی ١٠٩٩ ڕوویدا، شارەکەیان کۆنترۆڵکرد و بەرگریکارانیان کۆمەڵکوژ کرد. ھەوڵە بچووکەکەی [[دەوڵەتی فاتیمی|وڵاتی فاتیمی]]یەکان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی [[ئورشەلیم]] لەلایەن خاچھەڵگرەکانەوە لە شەڕی ئەشقەلۆن بەرپەرچدرایەوە. ھاوکات لەگەڵ فەتحەکانیان وڵاتی لاتینی و خاچھەڵگریان دامەزراند وەک [[شانشینی قودس|شانشینی ئورشەلیم]]، کونتشی تەرابلوس، میرنشینی ئەنتیکە و کونتی ئیدێسا، ئەمەش بووە ھۆی تاریکبوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. دوای گرتنی ئورشەلیم، زۆربەی خاچھەڵگران گەڕانەوە ماڵەوە، بەمەش شانشینی خاچھەڵگران لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری دووەم و سێیەمدا لەبەردەم موسڵمانەکاندا لاواز بوو.


== زەمینەی مێژوویی ==
== زەمینەی مێژوویی ==
[[پەڕگە:Europe mediterranean 1097.jpg|وێنۆک|نەخشەی کەنارەکانی ئەورووپا و دەریای ناوەڕاست لە ساڵی ١٠٩٧ی زایینی لە سەروبەندی جەنگی خاچپەرستی یەکەمدا.]]
[[پەڕگە:Europe mediterranean 1097.jpg|وێنۆک|نەخشەی کەنارەکانی ئەورووپا و دەریای ناوەڕاست لە ساڵی ١٠٩٧ی زایینی لە سەروبەندی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا.]]
لە سەدەی حەوتەم و ھەشتەمی زایینی، لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و فراوانبوونی فەتحی موسڵمانان لە [[سووریا]] و [[میسر]] و [[ئیفریقیە|باکووری ئەفریقا]] - کە بەشێکی گەورەی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]] بوو - ھەروەھا ھیسپانیا - کە لەژێر دەسەڵاتی شانشینی ڤیزیگۆت بوون، ململانێ کەوتە نێوان ناوچەکانی موسڵمانان و مەسیحییەکان؛ بەڵام لە سەدەکانی دواتردا و لەگەڵ لاوازی خەلافەتی ئیسلامی و دابەشبوونی [[خەلافەتی عەباسی]] سوننە و [[دەوڵەتی فاتیمی]] شیعی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی بچووکی موسڵمان لە خاکی ئیسلامیدا، دەسەڵاتی موسڵمانان لە ھەندێک ناوچەی وەک ھیسپانیا و لەگەڵ دروستبوونی بزووتنەوەکانی وەک "[[ڕێکۆنکیستا]] (کۆنتڕۆڵکردنەوەی ئەندەلوس)" کەم دەبووەوە. لەگەڵ دەستپێکردنی بزووتنەوەی کۆنترۆڵکردنەوەی ئەندەلوس، بیرکردنەوە و ڕۆحی ڕزگارکردنی خاکە پیرۆزەکان، کە بە بڕوای مەسیحییەکان لەلایەن کڵێساوە تەرخانکراوە بۆ عیسای مەسیح، لەنێو جەنگاوەرانی مەسیحیدا ئەم بزووتنەوەیە دەرکەوت.
لە سەدەی حەوتەم و ھەشتەمی زایینی، لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و فراوانبوونی فەتحی موسڵمانان لە [[سووریا]] و [[میسر]] و [[ئیفریقیە|باکووری ئەفریقا]] - کە بەشێکی گەورەی [[ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی]] بوو - ھەروەھا ھیسپانیا - کە لەژێر دەسەڵاتی شانشینی ڤیزیگۆت بوون، ململانێ کەوتە نێوان ناوچەکانی موسڵمانان و مەسیحییەکان؛ بەڵام لە سەدەکانی دواتردا و لەگەڵ لاوازی خەلافەتی ئیسلامی و دابەشبوونی [[خەلافەتی عەباسی]] سوننە و [[دەوڵەتی فاتیمی]] شیعی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی بچووکی موسڵمان لە خاکی ئیسلامیدا، دەسەڵاتی موسڵمانان لە ھەندێک ناوچەی وەک ھیسپانیا و لەگەڵ دروستبوونی بزووتنەوەکانی وەک "[[ڕێکۆنکیستا]] (کۆنتڕۆڵکردنەوەی ئەندەلوس)" کەم دەبووەوە. لەگەڵ دەستپێکردنی بزووتنەوەی کۆنترۆڵکردنەوەی ئەندەلوس، بیرکردنەوە و ڕۆحی ڕزگارکردنی خاکە پیرۆزەکان، کە بە بڕوای مەسیحییەکان لەلایەن کڵێساوە تەرخانکراوە بۆ عیسای مەسیح، لەنێو جەنگاوەرانی مەسیحیدا ئەم بزووتنەوەیە دەرکەوت.


ھەرچەندە کڵێسا لەو سەردەمەدا وەک کاردانەوەیەکی دروست و گونجاو لە دژی کافرەکان (بەتایبەت موسڵمانان) پشتیوانی شەڕی دەکرد، بەڵام گرنگییەکی زۆری پێ نەدەدرا. ھۆکارەکانی شەڕی خاچپەرستان بەتایبەتی جەنگی خاچپەرستی یەکەم لە نێو مێژوونووساندا بە شێوەیەکی بەرفراوان باس کراوە. لەکاتێکدا ڕەنگە جیاوازی لە نێوان مێژوونووساندا ھەبێت سەبارەت بە کوالێتی و چەندایەتی ئەم شەڕانە، بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەوەیە کە جەنگی خاچپەرستی یەکەم بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانەوە بووە کە کاریگەرییان لەسەر ئەورووپا و ڕۆژاوای ئاسیا ھەبووە. لە ئەورووپا [[ئورشەلیم]] وەک شاری پیرۆزی مەسیحییەکان بە تایبەتی وەک شوێنی تەوبەکردن گرنگ بوو. لەگەڵ دەستپێکی لاوازی خەلافەتی فاتمی و سەرھەڵدانی [[دەوڵەتی سەلجووقی]]، کۆنترۆڵی قودس کەوتە دەستی تورکە سەلجوقییەکان، کە سیاسەتی توندیان بەرامبەر بە حاجییە مەسیحییەکان بووە ھۆی ئەوەی کە گلەیی لە [[پاپا]] بکەن.{{sfn|Asbridge|2012|p=28|loc=Islam and Christian Europe on the eve of the Crusades}} ھەر لەم کاتەدا بوو کە شکستی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد لە دژی سەلجوکەکان و پێویستی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ پشتیوانی سەربازی ھاوتەریب بوو لەگەڵ زیادبوونی ئیرادەی چینی سەربازی ئەورووپای ڕۆژاوا بۆ قبوڵکردنی سەرکردایەتی پاپا.
ھەرچەندە کڵێسا لەو سەردەمەدا وەک کاردانەوەیەکی دروست و گونجاو لە دژی کافرەکان (بەتایبەت موسڵمانان) پشتیوانی شەڕی دەکرد، بەڵام گرنگییەکی زۆری پێ نەدەدرا. ھۆکارەکانی شەڕی خاچھەڵگران بەتایبەتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم لە نێو مێژوونووساندا بە شێوەیەکی بەرفراوان باس کراوە. لەکاتێکدا ڕەنگە جیاوازی لە نێوان مێژوونووساندا ھەبێت سەبارەت بە کوالێتی و چەندایەتی ئەم شەڕانە، بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەوەیە کە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانەوە بووە کە کاریگەرییان لەسەر ئەورووپا و ڕۆژاوای ئاسیا ھەبووە. لە ئەورووپا [[ئورشەلیم]] وەک شاری پیرۆزی مەسیحییەکان بە تایبەتی وەک شوێنی تەوبەکردن گرنگ بوو. لەگەڵ دەستپێکی لاوازی خەلافەتی فاتمی و سەرھەڵدانی [[دەوڵەتی سەلجووقی]]، کۆنترۆڵی قودس کەوتە دەستی تورکە سەلجوقییەکان، کە سیاسەتی توندیان بەرامبەر بە حاجییە مەسیحییەکان بووە ھۆی ئەوەی کە گلەیی لە [[پاپا]] بکەن.{{sfn|Asbridge|2012|p=28|loc=Islam and Christian Europe on the eve of the Crusades}} ھەر لەم کاتەدا بوو کە شکستی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد لە دژی سەلجوکەکان و پێویستی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ پشتیوانی سەربازی ھاوتەریب بوو لەگەڵ زیادبوونی ئیرادەی چینی سەربازی ئەورووپای ڕۆژاوا بۆ قبوڵکردنی سەرکردایەتی پاپا.


=== بارودۆخی ئەورووپا ===
=== بارودۆخی ئەورووپا ===
لە سەدەی یازدەھەمدا، بە پێشکەوتن و داھێنان لە بواری تەکنەلۆژیا و کشتوکاڵدا، ئەورووپا شاھیدی گەشەسەندنی بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان بوو.<ref>[[Sidney Painter|Painter, Sidney]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf Western Europe on the Eve of the Crusades]". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 3–30.</ref> ھەروەھا دوای گەشەی شارنشینی بەھۆی پێشکەوتنی چالاکییەکانی سەندیکا و بازرگانی، دوو جەمسەری بازرگانی و ئابووری ئەورووپای ڕۆژاوا (باکووری [[ئیتالیا]] و ناوچەی [[دەریای باڵتیک]]) سەریان ھەڵدا. [[کڵێسای کاتۆلیک]]ی وەک شوێنێکی سەرەکی مایەوە کە کاریگەری لەسەر شارستانییەتی ڕۆژاوا ھەبوو، بەڵام سیستەمی کڵێسا لەم کاتەدا زۆر پێویستی بە چاکسازی ھەبوو. ھەروەھا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەورووپا لەسەر بنەمای سیستەمی لۆرد-سکرتێر و [[دەرەبەگایەتی]] پێکھێنران و ڕێکخران.<ref>[[Sidney Painter|Painter, Sidney]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf Western Europe on the Eve of the Crusades]". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 3–30.</ref> لەسەر بنەمای پێکھاتەی سیاسی ئەورووپای فیۆداڵی لە سەدەی یازدەھەمدا، [[سوارچاک]] و ئاغاکان مافی بەکرێگرتن و وەرگرتنی زەوی و موڵکیان وەرگرتووە لە بەرامبەر پابەندبوونی سەربازی بە پلەی ئاغایەتیان.
لە سەدەی یازدەھەمدا، بە پێشکەوتن و داھێنان لە بواری تەکنەلۆژیا و کشتوکاڵدا، ئەورووپا شاھیدی گەشەسەندنی بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان بوو.<ref>[[Sidney Painter|Painter, Sidney]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf Western Europe on the Eve of the Crusades] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230104204618/http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf |date= ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ }}". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 3–30.</ref> ھەروەھا دوای گەشەی شارنشینی بەھۆی پێشکەوتنی چالاکییەکانی سەندیکا و بازرگانی، دوو جەمسەری بازرگانی و ئابووری ئەورووپای ڕۆژاوا (باکووری [[ئیتالیا]] و ناوچەی [[دەریای باڵتیک]]) سەریان ھەڵدا. [[کڵێسای کاتۆلیک]]ی وەک شوێنێکی سەرەکی مایەوە کە کاریگەری لەسەر شارستانییەتی ڕۆژاوا ھەبوو، بەڵام سیستەمی کڵێسا لەم کاتەدا زۆر پێویستی بە چاکسازی ھەبوو. ھەروەھا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەورووپا لەسەر بنەمای سیستەمی لۆرد-سکرتێر و [[دەرەبەگایەتی]] پێکھێنران و ڕێکخران.<ref>[[Sidney Painter|Painter, Sidney]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf Western Europe on the Eve of the Crusades] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230104204618/http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0016.pdf |date= ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ }}". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 3–30.</ref> لەسەر بنەمای پێکھاتەی سیاسی ئەورووپای فیۆداڵی لە سەدەی یازدەھەمدا، [[سوارچاک]] و ئاغاکان مافی بەکرێگرتن و وەرگرتنی زەوی و موڵکیان وەرگرتووە لە بەرامبەر پابەندبوونی سەربازی بە پلەی ئاغایەتیان.


ئەورووپای ڕۆژاوا دوای ھێرشی [[ڤایکینگەکان]] و ھەنگارییەکان و موسڵمانان لە سەدەی نۆ و ١٠ی زایینی و ھەروەھا لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی کارۆلینجی، لە زۆر ڕووەوە بوو بە شوێنی سەربازی و چەندین قەڵا لە سەرانسەری ئەورووپای ڕۆژاوا دروست کران، و شوڕشگێڕی چەکداری و مەشق و ڕاھێنانیان پێکرا، جەنگاوەرەکان بە گشتی ئامادە بوون. بەھۆی نەبوونی دەسەڵاتی ناوەندی و زۆری جەنگاوەر و شوڕشگێڕەکان، توندوتیژی بە شێوەی جۆراوجۆر لە ئەورووپای ڕۆژاوادا بە شێوەیەکی سەیر زیادی کرد. کڵێسا ھەوڵیدا توندوتیژی کەم بکاتەوە،{{sfn|Asbridge|2012|pp=14–15|loc=Warfare and Violence in Latin Europe}} بە پێشکەشکردنی چارەسەر: یەکەم: چارەسەری ئاشتی ئیلاھی بوو، کە ھەڕەشەی لەو کەسانە دەکرد کە بە سزای خودایی ھێرشیان دەکردە سەر ھاووڵاتیانی مەدەنی، دووەم: چارەسەر ئاگربەستی ئیلاھی بوو، لەو ماوەیەدا شەڕ لە ڕۆژانی یەکشەممە و ڕۆژانی پیرۆزدا قەدەغە کرا؛ بەڵام کڵێسا کۆنترۆڵی زۆری بەسەر سوارچاک و بارۆنەکاندا نەبوو. یەکەمین شوێنکەوتوان و پیاوانی ئایینی مەسیحی جەنگیان بە ھیچی تر نەدەزانی جگە لە کۆمەڵکوژی، بەڵام دوای گۆڕینی قستنتین [[کۆنستانتینی مەزن]] (٣٣٧–٣٠٦) بۆ مەسیحی لە ساڵی ٣١٢ی زایینی و بە فەرمیکردنی ئەم ئایینە، پێویست بوو [[مەسیحییەت|مەسیحییەک]] بەرژەوەندییەکان بپارێزێت لە ئایینەکەی و خاکەکەیدا.
ئەورووپای ڕۆژاوا دوای ھێرشی [[ڤایکینگەکان]] و ھەنگارییەکان و موسڵمانان لە سەدەی نۆ و ١٠ی زایینی و ھەروەھا لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی کارۆلینجی، لە زۆر ڕووەوە بوو بە شوێنی سەربازی و چەندین قەڵا لە سەرانسەری ئەورووپای ڕۆژاوا دروست کران، و شوڕشگێڕی چەکداری و مەشق و ڕاھێنانیان پێکرا، جەنگاوەرەکان بە گشتی ئامادە بوون. بەھۆی نەبوونی دەسەڵاتی ناوەندی و زۆری جەنگاوەر و شوڕشگێڕەکان، توندوتیژی بە شێوەی جۆراوجۆر لە ئەورووپای ڕۆژاوادا بە شێوەیەکی سەیر زیادی کرد. کڵێسا ھەوڵیدا توندوتیژی کەم بکاتەوە،{{sfn|Asbridge|2012|pp=14–15|loc=Warfare and Violence in Latin Europe}} بە پێشکەشکردنی چارەسەر: یەکەم: چارەسەری ئاشتی ئیلاھی بوو، کە ھەڕەشەی لەو کەسانە دەکرد کە بە سزای خودایی ھێرشیان دەکردە سەر ھاووڵاتیانی مەدەنی، دووەم: چارەسەر ئاگربەستی ئیلاھی بوو، لەو ماوەیەدا شەڕ لە ڕۆژانی یەکشەممە و ڕۆژانی پیرۆزدا قەدەغە کرا؛ بەڵام کڵێسا کۆنترۆڵی زۆری بەسەر سوارچاک و بارۆنەکاندا نەبوو. یەکەمین شوێنکەوتوان و پیاوانی ئایینی مەسیحی جەنگیان بە ھیچی تر نەدەزانی جگە لە کۆمەڵکوژی، بەڵام دوای گۆڕینی قستنتین [[کۆنستانتینی مەزن]] (٣٣٧–٣٠٦) بۆ مەسیحی لە ساڵی ٣١٢ی زایینی و بە فەرمیکردنی ئەم ئایینە، پێویست بوو [[مەسیحییەت|مەسیحییەک]] بەرژەوەندییەکان بپارێزێت لە ئایینەکەی و خاکەکەیدا.


لە سەدەی پێنجەمی زایینی [[ئابین]] ڕای گەیاند کە شەڕێک کە لایەنی ھێرشبەرانەی ھەبێت ناشەرعییە، بەڵام ئەگەر لەلایەن دەسەڵاتێکی شەرعی وەک قەشە یان پاشایەکەوە بۆ بەرگریکردن یان وەرگرتنەوەی زەوییە لەدەستچووەکان ئەنجام بدرێت، ڕێگەپێدراو و ڕەوایە؛ بەڵام لە سەرەتادا کەنیسەی جەنگی وەک میکانیزمێکی بەرگری سەیر دەکرا و زۆربەیان لەژێر کاریگەری بزووتنەوەی ئاشتی ئیلاھیدا فەرمانی شەڕی پیرۆزیان دەرکرد. تا سەدەی ١١، ھێشتا بۆچوونی کەنیسەکە سەبارەت بە بەشداری چالاکانە لە شەڕدا پەرەی پێنەدرابوو، چونکە کردەوەکانی کڵێسا بەس نەبوون بۆ ھاندانی ئاغاکان بۆ سوێندخواردن بە پەیماننامەکانی ئاشتی؛ بەڵام لەگەڵ ھاتنە سەرکاری گریگۆری حەوتەم (١٠٧٣–١٠٨٥) و سەرەتای چاکسازییە ئایینییەکانی، بیرۆکەی شەڕی پیرۆز قۆناغی بیردۆزی و وشەی تێپەڕاند و ھاتە ناو مەیدانی کردارەوە.{{sfn|Runciman|1951|pp=83–92|loc=Holy Peace and Holy War}} سەرکردەکانی کڵێسا ھانی شوڕشگێڕان و جەنگاوەرانی مەسیحییان دەدا کە واز لە خەباتە بێھودەکانیان بھێنن و بچنە سنوورەکانی مەسیحییەت بۆ شەڕکردن لەگەڵ کافرەکان. پاداشتی ئەوان خاوەندارێتی خاکە داگیرکراوەکان و لێخۆشبوون لە گوناح و پاداشتی ئاسمانی بوو. ئەسکەندەری دووەم (١٠٦١–١٠٧٣) لە گوناھی ھەموو جەنگاوەرەکانی ساڵی ١٠٦٤ خۆش بوو، بەڵام گریگۆری حەوتەم لە گوناھی ئەو کەسانە خۆش بوو کە لە ڕێگای [[خاچ]]دا گیانیان لەدەستدا. بەم شێوەیە کەنیسەی ڕۆما سەرکردایەتی شەڕە پیرۆزەکانی گرتە ئەستۆ.
لە سەدەی پێنجەمی زایینی [[ئابین]] ڕای گەیاند کە شەڕێک کە لایەنی ھێرشبەرانەی ھەبێت ناشەرعییە، بەڵام ئەگەر لەلایەن دەسەڵاتێکی شەرعی وەک قەشە یان پاشایەکەوە بۆ بەرگریکردن یان وەرگرتنەوەی زەوییە لەدەستچووەکان ئەنجام بدرێت، ڕێگەپێدراو و ڕەوایە؛ بەڵام لە سەرەتادا کڵێسای جەنگی وەک میکانیزمێکی بەرگری سەیر دەکرا و زۆربەیان لەژێر کاریگەری بزووتنەوەی ئاشتی ئیلاھیدا فەرمانی شەڕی پیرۆزیان دەرکرد. تا سەدەی ١١، ھێشتا بۆچوونی کڵێساکە سەبارەت بە بەشداری چالاکانە لە شەڕدا پەرەی پێنەدرابوو، چونکە کردەوەکانی کڵێسا بەس نەبوون بۆ ھاندانی ئاغاکان بۆ سوێندخواردن بە پەیماننامەکانی ئاشتی؛ بەڵام لەگەڵ ھاتنە سەرکاری گریگۆری حەوتەم (١٠٧٣–١٠٨٥) و سەرەتای چاکسازییە ئایینییەکانی، بیرۆکەی شەڕی پیرۆز قۆناغی بیردۆزی و وشەی تێپەڕاند و ھاتە ناو مەیدانی کردارەوە.{{sfn|Runciman|1951|pp=83–92|loc=Holy Peace and Holy War}} سەرکردەکانی کڵێسا ھانی شوڕشگێڕان و جەنگاوەرانی مەسیحییان دەدا کە واز لە خەباتە بێھودەکانیان بھێنن و بچنە سنوورەکانی مەسیحییەت بۆ شەڕکردن لەگەڵ کافرەکان. پاداشتی ئەوان خاوەندارێتی خاکە داگیرکراوەکان و لێخۆشبوون لە گوناح و پاداشتی ئاسمانی بوو. ئەسکەندەری دووەم (١٠٦١–١٠٧٣) لە گوناھی ھەموو جەنگاوەرەکانی ساڵی ١٠٦٤ خۆش بوو، بەڵام گریگۆری حەوتەم لە گوناھی ئەو کەسانە خۆش بوو کە لە ڕێگای [[خاچ]]دا گیانیان لەدەستدا. بەم شێوەیە کڵێسای ڕۆما سەرکردایەتی شەڕە پیرۆزەکانی گرتە ئەستۆ.


=== بارودۆخی بیزەنتین ===
=== بارودۆخی بیزەنتین ===
ھێڵی ٦٥: ھێڵی ٦٤:
ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کە لە چارەکی یەکەمی سەدەی ١١ (سەردەمی باسیلی دووەم) دا لە لووتکەی دەسەڵاتی سەربازی خۆیدا بوو،<ref>Papayianni, Aphrodite (2006)."Byzantine Empire". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 188–196.</ref> لە نیوەی کۆتایی ئەم سەدەیەدا ڕووبەڕووی کێشە بووەوە کە بووە ھۆی سنووردارکردنی سنوورەکانی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ [[یۆنان]] و بەشێک لە [[بالکان]].{{sfn|Kaldellis|2017|pp=120–141|loc=Basil II (976–1025)}} ئەم گۆڕانکاریانە بەھۆی ھەڕەشەی گەلانی دراوسێ یان ھێزی نوێ لە بالکان و ئاسیای بچووک بووە. لە بالکان و باکووری ئیمپراتۆرییەتەکەدا، پێچنەگەکان فشاریان خستە سەر ئیمپراتۆرییەتەکە، لە سەرەتای ساڵی ١٠٤٩، ئیمپراتۆری بیزەنتین، کۆنستنتینی نۆیەم (ڕ. ١٠٤٢–١٠٥٥)، بڕیاریدا ١٥ ھەزار پێچنگ لە باکووری [[دەریای ڕەش]]ەوە بێنێتە سنوورەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە؛ بەڵام دوای ماوەیەک پێچنەگەکان یاخیبوونیان لە دژی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستپێکرد. زۆری نەخایاند ئەم ھێزانە زەوییەکانی دەوروبەری ئەدریانۆپۆلیسیان تاڵان کرد و توانیان ھێزەکانی ناوچەکە تێکبشکێنن.
ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کە لە چارەکی یەکەمی سەدەی ١١ (سەردەمی باسیلی دووەم) دا لە لووتکەی دەسەڵاتی سەربازی خۆیدا بوو،<ref>Papayianni, Aphrodite (2006)."Byzantine Empire". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 188–196.</ref> لە نیوەی کۆتایی ئەم سەدەیەدا ڕووبەڕووی کێشە بووەوە کە بووە ھۆی سنووردارکردنی سنوورەکانی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ [[یۆنان]] و بەشێک لە [[بالکان]].{{sfn|Kaldellis|2017|pp=120–141|loc=Basil II (976–1025)}} ئەم گۆڕانکاریانە بەھۆی ھەڕەشەی گەلانی دراوسێ یان ھێزی نوێ لە بالکان و ئاسیای بچووک بووە. لە بالکان و باکووری ئیمپراتۆرییەتەکەدا، پێچنەگەکان فشاریان خستە سەر ئیمپراتۆرییەتەکە، لە سەرەتای ساڵی ١٠٤٩، ئیمپراتۆری بیزەنتین، کۆنستنتینی نۆیەم (ڕ. ١٠٤٢–١٠٥٥)، بڕیاریدا ١٥ ھەزار پێچنگ لە باکووری [[دەریای ڕەش]]ەوە بێنێتە سنوورەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە؛ بەڵام دوای ماوەیەک پێچنەگەکان یاخیبوونیان لە دژی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستپێکرد. زۆری نەخایاند ئەم ھێزانە زەوییەکانی دەوروبەری ئەدریانۆپۆلیسیان تاڵان کرد و توانیان ھێزەکانی ناوچەکە تێکبشکێنن.


لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و دەستپێکردنی فەتحەکانی موسڵمانان لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە ھێرشە فراوانخوازییەکانی موسڵماناندا زەوییەکی زۆری لەدەستدا،<ref>[[H. A. R. Gibb|Gibb, Hamilton A. R.]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0018.pdf The Caliphate and the Arab States]". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 81–98.</ref> بەڵام لەگەڵ شکستی موسڵمانان لە داگیرکردنی قوستەنتینییە، دواجار ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی خاکە گرنگەکانی بپارێزێت، ئەوانیش [[یۆنان]] و ئاسیای بچووک بوو، ئاسیای بچووک بۆ دامەزراندنی کارمەند و دابینکردنی پێداویستییەکان بۆ پایتەختی ئیمپراتۆرییەت، قوستەنتینییە، زۆر گرنگ بوو. بە وەستانی شەپۆلی یەکەمی فەتحەکانی ئیسلامی، ھەروەھا پاشەکشەی خەلافەت لە جیھانی ئیسلامی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە خاکی ئیسلامیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی ناوچەکانی وەک [[کریت]]، سیلیسیا و باشووری ئیتالیا بخاتە سەر خاکەکەیەوە.{{sfn|Peacock|2015|pp=20–71|loc=The Rise of the Seljuks, c. 965 –1092}} لە سەدەی یازدەھەمدا بە کۆچ و جووڵەی کۆمەڵەیەکی نوێ لە تورکە موسڵمانە نوێیەکان بە ناوی تورکی سەلجوقی، جارێکی دیکە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کەوتە بەر ھەڕەشە.
لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و دەستپێکردنی فەتحەکانی موسڵمانان لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە ھێرشە فراوانخوازییەکانی موسڵماناندا زەوییەکی زۆری لەدەستدا،<ref>[[H. A. R. Gibb|Gibb, Hamilton A. R.]] (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0018.pdf The Caliphate and the Arab States] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230601084159/http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0018.pdf |date= ١ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ }}". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 81–98.</ref> بەڵام لەگەڵ شکستی موسڵمانان لە داگیرکردنی قوستەنتینییە، دواجار ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی خاکە گرنگەکانی بپارێزێت، ئەوانیش [[یۆنان]] و ئاسیای بچووک بوو، ئاسیای بچووک بۆ دامەزراندنی کارمەند و دابینکردنی پێداویستییەکان بۆ پایتەختی ئیمپراتۆرییەت، قوستەنتینییە، زۆر گرنگ بوو. بە وەستانی شەپۆلی یەکەمی فەتحەکانی ئیسلامی، ھەروەھا پاشەکشەی خەلافەت لە جیھانی ئیسلامی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە خاکی ئیسلامیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی ناوچەکانی وەک [[کریت]]، سیلیسیا و باشووری ئیتالیا بخاتە سەر خاکەکەیەوە.{{sfn|Peacock|2015|pp=20–71|loc=The Rise of the Seljuks, c. 965 –1092}} لە سەدەی یازدەھەمدا بە کۆچ و جووڵەی کۆمەڵەیەکی نوێ لە تورکە موسڵمانە نوێیەکان بە ناوی تورکی سەلجوقی، جارێکی دیکە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کەوتە بەر ھەڕەشە.


دوای شکستی تورکە غەزنەوییەکان لە شەڕی داندانغان و گرتنی [[ئێران]] و [[عێراق]] و پێکھێنانی [[دەوڵەتی سەلجووقی]] بە سەرکردایەتی توغرێل بەی (١٠٣٧–١٠٦٣)، تورکە سەلجوقییەکان ھێرشەکانیان بۆ سەر [[مێزۆپۆتامیای سەرەوە]]، ئەرمینیا، [[شام]] دەستپێکرد لەڤانت و سەرکەوتوو بوون لە داگیرکردنی ئەم ناوچانە.<ref>Cahen (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0020.pdf The Turkish Invasion: The Selchükids]." In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I.'' pp. 99–132.</ref> لەگەڵ مردنی توغرێل و کەوتنە سەر تەختی [[ئالپ ئەرسەلان]] (١٠٦٣–١٠٧٢ز)، ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان بۆ سەر ئاسیای بچووک تا ساڵی ١٠٧٠ بەردەوام بوو، ھەروەھا خاکەکانی وەک ئێران، [[گورجستان]] و [[ئەرمەنستان|ئەرمینیا]] لکێنران بە ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقییەکانەوە. ئەم دۆخە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینی ناچار کرد خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تورکە سەلجوقییەکانی ئاسیای بچووک ئامادە بکات. لە ساڵی ١٠٧١ ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم دیۆجینێس (ڕ. ١٠٦٨–١٠٧١)، لە وەڵامی ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان لە ئاسیای بچووک، لەگەڵ ھێزەکانی بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئاسیای بچووک بەڕێکەوتن بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان ببێتەوە. دواجار ئەم دوو سوپایە لە ٢٦ی ئابی ١٠٧١ لە نزیک شاری مۆلازگێرد لە ناوچەی ئیبەری یەکتریان بینی، ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی شکستێکی قورس بوون و ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم، لەلایەن تورکە سەلجوقییەکانەوە تێکشکێنران.{{sfn|Peacock|2015|pp=72–123|loc=The Great Seljuk Empire and the Sultanate of Iraq, 1092–1194}} تورکە سەلجوقییەکان بە شکستپێھێنانی ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد و جێھێشتنی خاکی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە بە بێ بەرگری، بە خێرایی پێشڕەوییان کرد لە ئاسیای بچووک و شارەکانی وەک [[ئەنقەرە]]، [[قۆنیە]] و نیقایان گرت.
دوای شکستی تورکە غەزنەوییەکان لە شەڕی داندانغان و گرتنی [[ئێران]] و [[عێراق]] و پێکھێنانی [[دەوڵەتی سەلجووقی]] بە سەرکردایەتی توغرێل بەی (١٠٣٧–١٠٦٣)، تورکە سەلجوقییەکان ھێرشەکانیان بۆ سەر [[مێزۆپۆتامیای سەرەوە]]، ئەرمینیا، [[شام]] دەستپێکرد لەڤانت و سەرکەوتوو بوون لە داگیرکردنی ئەم ناوچانە.<ref>Cahen (1969). "[http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0020.pdf The Turkish Invasion: The Selchükids] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20221025035747/http://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0020.pdf |date=٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ }}." In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I.'' pp. 99–132.</ref> لەگەڵ مردنی توغرێل و کەوتنە سەر تەختی [[ئالپ ئەرسەلان]] (١٠٦٣–١٠٧٢ز)، ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان بۆ سەر ئاسیای بچووک تا ساڵی ١٠٧٠ بەردەوام بوو، ھەروەھا خاکەکانی وەک ئێران، [[گورجستان]] و [[ئەرمەنستان|ئەرمینیا]] لکێنران بە ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقییەکانەوە. ئەم دۆخە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینی ناچار کرد خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تورکە سەلجوقییەکانی ئاسیای بچووک ئامادە بکات. لە ساڵی ١٠٧١ ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم دیۆجینێس (ڕ. ١٠٦٨–١٠٧١)، لە وەڵامی ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان لە ئاسیای بچووک، لەگەڵ ھێزەکانی بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئاسیای بچووک بەڕێکەوتن بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان ببێتەوە. دواجار ئەم دوو سوپایە لە ٢٦ی ئابی ١٠٧١ لە نزیک شاری مۆلازگێرد لە ناوچەی ئیبەری یەکتریان بینی، ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی شکستێکی قورس بوون و ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم، لەلایەن تورکە سەلجوقییەکانەوە تێکشکێنران.{{sfn|Peacock|2015|pp=72–123|loc=The Great Seljuk Empire and the Sultanate of Iraq, 1092–1194}} تورکە سەلجوقییەکان بە شکستپێھێنانی ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد و جێھێشتنی خاکی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە بە بێ بەرگری، بە خێرایی پێشڕەوییان کرد لە ئاسیای بچووک و شارەکانی وەک [[ئەنقەرە]]، [[قۆنیە]] و نیقایان گرت.


== بارودۆخی ڕۆژھەڵات ==
== بارودۆخی ڕۆژھەڵات ==
ھێڵی ٨٠: ھێڵی ٧٩:
== ئەنجومەنی پیاچێنزا و ئەنجومەنی کلێرمۆنت ==
== ئەنجومەنی پیاچێنزا و ئەنجومەنی کلێرمۆنت ==
[[پەڕگە:CouncilofClermont.jpg|وێنۆک|پاپا ئۆربانی دووەم لە ئەنجومەنی کلێرمۆنت.]]
[[پەڕگە:CouncilofClermont.jpg|وێنۆک|پاپا ئۆربانی دووەم لە ئەنجومەنی کلێرمۆنت.]]
ئیمپراتۆری بیزەنتین، ئەلێکسیۆسی یەکەم، کە نیگەران بوو لە پێشڕەوی سەلجووقییەکان بۆ ڕۆژاوا دوای شکست لە شەڕی مێلازگێرد، لە مانگی ئازاری ساڵی ١٠٩٥دا نێردراوێکی نارد بۆ ئەنجومەنی پیاچێنزا بۆ ئەوەی داوای یارمەتی لە پاپا ئۆربانی دووەم بکات لە دژی تورکەکان.<ref>Duncalf, Frederic (1969). "[https://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0022.pdf The Councils of Piacenza and Clermont]". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 220–252.</ref> ئۆربان بە ئەرێنی وەڵامی ئەم داواکارییەی دایەوە، لەوانەیە ھیوای خواستبێت ئەو [[لێکترازانی گەورە|لێکترازانەی]] کە چل ساڵ بوو لە نێوان [[کڵێسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات]] و [[کڵێسای کاتۆلیک]] ھەبووە نەھێڵێت و جارێکی دیکە یەکێتی ئایینی لە سەرانسەری ئەورووپادا جێگیر بکات.<ref>Richard Urban Butler (1912). "[[wikisource:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Pope_Bl._Urban_II|Pope Bl. Urban II]]". In ''Catholic Encyclopedia''. '''15.''' New York: Robert Appleton Company.</ref> ئەلێکسیۆس و ئۆربان پێشتر لە ساڵی ١٠٨٩ی زایینیدا پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ یەکتردا ھەبووە و بە ئاشکرا باسی یەکگرتوویی کڵێسای مەسیحییان کردووە و ھەربۆیە لە ساڵانی پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچپەرستاندا نیشانە بەرچاوەکانی ھاوکاری لە نێوان [[قوستەنتینە]] و [[ڕۆما]] ھەبوون.<ref>Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Urban II (d. 1099)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 1214–1217.</ref>
ئیمپراتۆری بیزەنتین، ئەلێکسیۆسی یەکەم، کە نیگەران بوو لە پێشڕەوی سەلجووقییەکان بۆ ڕۆژاوا دوای شکست لە شەڕی مێلازگێرد، لە مانگی ئازاری ساڵی ١٠٩٥دا نێردراوێکی نارد بۆ ئەنجومەنی پیاچێنزا بۆ ئەوەی داوای یارمەتی لە پاپا ئۆربانی دووەم بکات لە دژی تورکەکان.<ref>Duncalf, Frederic (1969). "[https://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0022.pdf The Councils of Piacenza and Clermont] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20230326032517/https://images.library.wisc.edu/History/EFacs/HistCrus/0001/0001/reference/history.crusone.i0022.pdf |date=٢٦ی ئازاری ٢٠٢٣ }}". In Setton, K. , ''A History of the Crusades: Volume I''. pp. 220–252.</ref> ئۆربان بە ئەرێنی وەڵامی ئەم داواکارییەی دایەوە، لەوانەیە ھیوای خواستبێت ئەو [[لێکترازانی گەورە|لێکترازانەی]] کە چل ساڵ بوو لە نێوان [[کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات]] و [[کڵێسای کاتۆلیک]] ھەبووە نەھێڵێت و جارێکی دیکە یەکێتی ئایینی لە سەرانسەری ئەورووپادا جێگیر بکات.<ref>Richard Urban Butler (1912). "[[wikisource:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Pope_Bl._Urban_II|Pope Bl. Urban II]]". In ''Catholic Encyclopedia''. '''15.''' New York: Robert Appleton Company.</ref> ئەلێکسیۆس و ئۆربان پێشتر لە ساڵی ١٠٨٩ی زایینیدا پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ یەکتردا ھەبووە و بە ئاشکرا باسی یەکگرتوویی کڵێسای مەسیحییان کردووە و ھەربۆیە لە ساڵانی پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگراندا نیشانە بەرچاوەکانی ھاوکاری لە نێوان [[قوستەنتینە]] و [[ڕۆما]] ھەبوون.<ref>Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Urban II (d. 1099)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 1214–1217.</ref>


لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٠٩٥ پاپا گەڕایەوە بۆ فەرەنسای زێدی خۆی بۆ کۆکردنەوەی ھێز بۆ ئەو ھەڵمەتە.<ref>Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Clermont, Council of (1095)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 263–265.</ref> لووتکەی سەردانەکەی بۆ ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە مانگی تشرینی دووەم بوو، کە تێیدا وتارێکی پڕ لە سۆزی پێشکەش بە ئامادەبووانێکی زۆری ئاغا و ڕۆحانییەکان کرد. پێنج وەشانی ئەم وتارە لەلایەن کەسانێکەوە نووسراوە کە ڕەنگە لە ئەنجومەنەکەدا ئامادە بووبن (بالدریک دێل، گویبێرت نوجیان، ڕۆبەرت دەروێش و فۆچیێری شارترس)، یان ئەو کەسانەی چوونەتە شەڕەوە (نووسەر گێستا فرانکۆرۆم) ھەروەھا وەشانی مێژوونووسانی دواتر (وەک ویلیامی مالمێسبێری)، ھەموو ئەم دەستنووسانە دوای فەتحکردنی قودس نووسراون، بۆیە زۆر ئەستەمە بزانین بە وردی لە ئەنجومەنەکەدا چی گوتراوە و دوای جەنگی خاچپەرستی یەکەم چی ڕوویداوە.<ref>"[https://web.archive.org/web/20200701022441/https://sourcebooks.fordham.edu/source/urban2-5vers.asp Urban II (1088–1099): Speech at Council of Clermont, 1095. Five versions of the Speech]". ''Internet Medieval Sourcebook''. Fordham University.</ref>
لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٠٩٥ پاپا گەڕایەوە بۆ فەڕەنسای زێدی خۆی بۆ کۆکردنەوەی ھێز بۆ ئەو ھەڵمەتە.<ref>Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Clermont, Council of (1095)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 263–265.</ref> لووتکەی سەردانەکەی بۆ ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە مانگی تشرینی دووەم بوو، کە تێیدا وتارێکی پڕ لە سۆزی پێشکەش بە ئامادەبووانێکی زۆری ئاغا و ڕۆحانییەکان کرد. پێنج وەشانی ئەم وتارە لەلایەن کەسانێکەوە نووسراوە کە ڕەنگە لە ئەنجومەنەکەدا ئامادە بووبن (بالدریک دێل، گویبێرت نوجیان، ڕۆبەرت دەروێش و فۆچیێری شارترس)، یان ئەو کەسانەی چوونەتە شەڕەوە (نووسەر گێستا فرانکۆرۆم) ھەروەھا وەشانی مێژوونووسانی دواتر (وەک ویلیامی مالمێسبێری)، ھەموو ئەم دەستنووسانە دوای فەتحکردنی [[ئورشەلیم]] نووسراون، بۆیە زۆر ئەستەمە بزانین بە وردی لە ئەنجومەنەکەدا چی گوتراوە و دوای جەنگی خاچھەڵگری یەکەم چی ڕوویداوە.<ref>"[https://web.archive.org/web/20200701022441/https://sourcebooks.fordham.edu/source/urban2-5vers.asp Urban II (1088–1099): Speech at Council of Clermont, 1095. Five versions of the Speech]". ''Internet Medieval Sourcebook''. Fordham University.</ref>


=== جەنگی خاچپەرستان و زیارەت ===
=== جەنگی خاچھەڵگران و زیارەت ===
پاپا ئۆربانی دووەم بە تەواوی فێرکارییەکانی ئابینی پشتگوێ نەخست. بەڵکو چەمکی شەڕی پیرۆز و دادپەروەری بە چەمکە پەسەندکراوەکانی تری ئایینی مەسیحی وەک خێرخوازی و زیارەت بۆ شوێنە پیرۆزەکان گرێدا. داھێنانەکەی ئۆربان ئەوە بوو کە لەبری ئەوەی ئاسیای بچووک بگرێتەوە، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی [[خاکی پیرۆز]] کردەوە و ھەروەھا بەستنەوەی بە باوەڕی زیارەتکردن بۆ شوێنە پیرۆزەکان، بۆیە جەنگاوەر و سوارچاکەکان سوێندیان خوارد سەردانی گۆڕی پیرۆزی مەسیح بکەن بۆ ئەوەی لە گوناحەکانیان پاک ببنەوە. زەوی و ماڵی خاچپەرستان وەک حاجیانی ئایینی لەژێر پاراستنی کڵێسا و پاپادا بوو تا گەڕانەوەیان.
پاپا ئۆربانی دووەم بە تەواوی فێرکارییەکانی ئایینی پشتگوێ نەخست. بەڵکو چەمکی شەڕی پیرۆز و دادپەروەری بە چەمکە پەسەندکراوەکانی تری ئایینی مەسیحی وەک خێرخوازی و زیارەت بۆ شوێنە پیرۆزەکان گرێدا. داھێنانەکەی ئۆربان ئەوە بوو کە لەبری ئەوەی ئاسیای بچووک بگرێتەوە، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی [[خاکی پیرۆز]] کردەوە و ھەروەھا بەستنەوەی بە باوەڕی سەردانیکردن بۆ شوێنە پیرۆزەکان، بۆیە جەنگاوەر و سوارچاکەکان سوێندیان خوارد سەردانی گۆڕی پیرۆزی مەسیح بکەن بۆ ئەوەی لە گوناحەکانیان پاک ببنەوە. زەوی و ماڵی خاچھەڵگران وەک حاجیانی ئایینی لەژێر پاراستنی کڵێسا و پاپادا بوو تا گەڕانەوەیان.


سوێندخواردنی خاچپەرستان بەزۆری لەگەڵ پەیمانی تری وەک ڕۆژووگرتن یان دوورکەوتنەوە لە ژن یان پابەندبوون بە ھەندێک کردەی ترەوە بوو، دواجاریش "خاچ"ێک لەسەر شانی کراسەکەیان دەدوری، کە دەری دەخست ئەو کەسە حاجییە. جیاوازی نێوان شەڕی پیرۆز و زیارەتی ئایینی ڕوون بوو و زۆرجار خاچپەرستان خۆیان بە "حاجی" یان "خاچ ھەڵگر" ناودەبرد. بەو پێیەی جەنگی خاچپەرستی لە بانگەوازی کڵێسادا وەک زیارەت و کردەوەیەکی خێرخوازی خودایی و ڕێگەیەک بۆ لێخۆشبوون لە گوناحە و بەدەستھێنانی لێخۆشبوونی خودا پێشکەش کرا، ئەوە تەنھا پیاو و جەنگاوەری بەھێز نەبوون کە پەیوەندییان پێوە کرد، بەڵکو ژن و پیاوی تەمەن ناوەڕاست وەک ژن و منداڵەکانیان حەزیان لە بەشداریکردن لەم بزووتنەوەیەدا بوو.
سوێندخواردنی خاچھەڵگران بەزۆری لەگەڵ پەیمانی تری وەک ڕۆژووگرتن یان دوورکەوتنەوە لە ژن یان پابەندبوون بە ھەندێک کردەی ترەوە بوو، دواجاریش "خاچ"ێک لەسەر شانی کراسەکەیان دەدوری، کە دەری دەخست ئەو کەسە حاجییە. جیاوازی نێوان شەڕی پیرۆز و زیارەتی ئایینی ڕوون بوو و زۆرجار خاچھەڵگران خۆیان بە "حاجی" یان "خاچ ھەڵگر" ناودەبرد. بەو پێیەی جەنگی خاچھەڵگری لە بانگەوازی کڵێسادا وەک زیارەت و کردەوەیەکی خێرخوازی خودایی و ڕێگەیەک بۆ لێخۆشبوون لە گوناحە و بەدەستھێنانی لێخۆشبوونی خودا پێشکەش کرا، ئەوە تەنھا پیاو و جەنگاوەری بەھێز نەبوون کە پەیوەندییان پێوە کرد، بەڵکو ژن و پیاوی تەمەن ناوەڕاست وەک ژن و منداڵەکانیان حەزیان لە بەشداریکردن لەم بزووتنەوەیەدا بوو.


پاپا ئۆربان فەرمانی بە قەشە و بانگخوازانی کەنیسەی ڕۆما کردبوو کە پەیمان لەگەڵ ئەو کەسانە نەبەستن کە توانای شەڕکردنیان نییە و خۆی ئەو پەیمانانەی ھەڵوەشاندەوە کە پێشتر کردبووی، بێبەشکردنی خەڵکی ئاسایی لەم زیارەتە تەنھا لەبەر بێتوانایی لە شەڕکردندا کارێکی قورس بوو، سەرەڕای ڕاگەیاندنی دژایەتی پاپا، زۆرێک لە کەسانی نەخۆش و ھەژار و لاواز و کەسانێک کە شیاوی شەڕکردن نەبوون، خاچیان لەبەر کرد و خۆیان بۆ سەفەرکردن ئامادە کرد. ھەروەھا پاپا قەدەغەی کرد کە دەروێش و پیاوانی ئایینی بەبێ مۆڵەتی تایبەت لە خانەقا و کڵێسا دەربچن، و وتی: ئەوانەی نەیانتوانی لە ناوەڕاستی شەڕدا بە شمشێرەوە دەرکەون، دەیانتوانی لە ماڵەوە لە ڕێگەی نوێژ و عیبادەتەوە ئەم نیعمەتە بەدەست بھێنن. بەتایبەت دەروێشەکان فەرمانیان پێکرا کە ئەرکی پەرستنی خۆیان جێبەجێ بکەن و بارگرانی لەسەر شانی ئەو کەسانە نەسەپێنن کە ناچارن شەڕ بکەن. جگە لەوەش پاپا لەبەرکردنی نیشانەی خاچ لەسەر جەستە بۆ ھەموو خەڵکی ھیسپانیا قەدەغە کرد، چونکە خەباتیان دژی ئیسلام لە وڵات و خاکەکانی خۆیاندا ئەنجام دەدرا.
پاپا ئۆربان فەرمانی بە قەشە و بانگخوازانی کڵێسای ڕۆما کردبوو کە پەیمان لەگەڵ ئەو کەسانە نەبەستن کە توانای شەڕکردنیان نییە و خۆی ئەو پەیمانانەی ھەڵوەشاندەوە کە پێشتر کردبووی، بێبەشکردنی خەڵکی ئاسایی لەم زیارەتە تەنھا لەبەر بێتوانایی لە شەڕکردندا کارێکی قورس بوو، سەرەڕای ڕاگەیاندنی دژایەتی پاپا، زۆرێک لە کەسانی نەخۆش و ھەژار و لاواز و کەسانێک کە شیاوی شەڕکردن نەبوون، خاچیان لەبەر کرد و خۆیان بۆ سەفەرکردن ئامادە کرد. ھەروەھا پاپا قەدەغەی کرد کە دەروێش و پیاوانی ئایینی بەبێ مۆڵەتی تایبەت لە خانەقا و کڵێسا دەربچن، و وتی: ئەوانەی نەیانتوانی لە ناوەڕاستی شەڕدا بە شمشێرەوە دەرکەون، دەیانتوانی لە ماڵەوە لە ڕێگەی نوێژ و خودا پەرستییەوە ئەم نیعمەتە بەدەست بھێنن. بەتایبەت دەروێشەکان فەرمانیان پێکرا کە ئەرکی پەرستنی خۆیان جێبەجێ بکەن و بارگرانی لەسەر شانی ئەو کەسانە نەسەپێنن کە ناچارن شەڕ بکەن. جگە لەوەش پاپا لەبەرکردنی نیشانەی خاچ لەسەر جەستە بۆ ھەموو خەڵکی ئیسپانیا قەدەغە کرد، چونکە خەباتیان دژی ئیسلام لە وڵات و خاکەکانی خۆیاندا ئەنجام دەدرا.


== پاڵنەری خاچپەرستان ==
== پاڵنەری خاچھەڵگران ==
ساڵانێک مێژوونووسانی مۆدێرن وایان دەزانی کە «گەلی ناڕازی ئەورووپا» ھێزی سەرەکی شەڕە خاچپەرستەکان پێکدەھێنن.<ref name=":110">{{Cite web|last=Resources for Studying the Crusades (2007–1008)|title=Historians of the Crusades|url=http://www.crusaderstudies.org.uk/resources/historians/index.html}}</ref> کەسانی وەک دووەم یان سێیەم منداڵی نێر لە ئاغاکان کە نەیانتوانیوە زەوی و نازناوەکانی باوک بە میرات بگرن، بە گوێرەی تۆماس مادێن، ئەم لێکدانەوە بەشێکی لە ھەڵسەنگاندنە [[جەماوەرناسی]]یەکان سەریھەڵداوە.<ref>{{harvnb|Riley-Smith|1991}}.</ref> لە سەدەی ١٠دا ژمارەی دانیشتووانی ئەورووپا زیادی کرد و ئەمەش پێویستی بە زەوی زیاتر بوو، لێرەوە زۆرجار شەڕە خاچپەرستەکان وەک یەکەم شەڕە [[کۆلۆنیالیزم]] ئەورووپا وەسف دەکرا، جۆرێک لە [[ئیمپریالیزم]] سەرەتایی کە تەشەنەی بۆ موسڵمانان کردبوو، بە بۆچوونی ئەو مێژوونووسانە، کەسانێک کە ھیچیان لەدەستیان نەبوو بەڵام دەیانتوانی ھەموو شتێک بەدەست بھێنن، جلی خاچیان لەبەر دەکرد بۆ ئەوەی کارەکانیان پاک و ڕەوا بێت، خۆیان دەوڵەمەند بکەن بە غەنیمەتەکانی جەنگ و ماڵێک بۆ خۆیان لە زەوییەکی دوور دروست بکەن.
ساڵانێک مێژوونووسانی مۆدێرن وایان دەزانی کە «گەلی ناڕازی ئەورووپا» ھێزی سەرەکی شەڕە خاچھەڵگرەکان پێکدەھێنن.<ref name=":110">{{Cite web|last=Resources for Studying the Crusades (2007–1008)|title=Historians of the Crusades|url=http://www.crusaderstudies.org.uk/resources/historians/index.html}}</ref> کەسانی وەک دووەم یان سێیەم منداڵی نێر لە ئاغاکان کە نەیانتوانیوە زەوی و نازناوەکانی باوک بە میرات بگرن، بە گوێرەی تۆماس مادێن، ئەم لێکدانەوە بەشێکی لە ھەڵسەنگاندنە [[جەماوەرناسی]]یەکان سەریھەڵداوە.<ref>{{harvnb|Riley-Smith|1991}}.</ref> لە سەدەی ١٠دا ژمارەی دانیشتووانی ئەورووپا زیادی کرد و ئەمەش پێویستی بە زەوی زیاتر بوو، لێرەوە زۆرجار شەڕە خاچھەڵگرەکان وەک یەکەم شەڕە [[کۆلۆنیالیزم]] ئەورووپا وەسف دەکرا، جۆرێک لە [[ئیمپریالیزم]] سەرەتایی کە تەشەنەی بۆ موسڵمانان کردبوو، بە بۆچوونی ئەو مێژوونووسانە، کەسانێک کە ھیچیان لەدەستیان نەبوو بەڵام دەیانتوانی ھەموو شتێک بەدەست بھێنن، جلی خاچیان لەبەر دەکرد بۆ ئەوەی کارەکانیان پاک و ڕەوا بێت، خۆیان دەوڵەمەند بکەن بە غەنیمەتەکانی جەنگ و ماڵێک بۆ خۆیان لە زەوییەکی دوور دروست بکەن.


سروشتییە ئەو مێژوونووسانەی کە لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپیدا ژیاون یان شایەتحاڵی ھەڵوەشاندنەوەی بوون، لەم گۆشەنیگایەوە سەیری شەڕە خاچپەرستەکان بکەن.<ref>{{Cite web|author1=J. S. C. Riley-Smith |author2=Jonathan Phillips |author3=Alan V. Murray |author4=Guy Perry |author5=Nicholas Morton|title=A Database of Crusaders to the Holy Land, 1095–1149|url=https://www.dhi.ac.uk/crusaders/|url-status=live}}</ref> جگە لەوەش بەپێی ڕوانگەی پۆزەتیڤیستەکان و بیرمەندانی دوای [[سەردەمی ڕووناکبیری]] سەبارەت بە ئایین، ئەگەری پابەندبوونی خەڵکی سەدەی ناوەڕاست بەو پەیمانە ئایینیانەی کە نووسراون و قسەیان پێدەکرا، زۆر لاواز بوو. ھەروەھا بە بڕوای بیرمەندەکانی ئەو سەردەمە، ئایین ھێزێکی بزوێنەری ناوەکی نەبوو، بەڵکو فێڵ و کردەوەیەکی چەواشەسازی بووە لەلایەن ئەو کەسانەی باسی قیامەتییان دەکرد و لە ھەمان کاتدا بیریان لە دەستکەوتێکی دونیایی دەکردەوە.
سروشتییە ئەو مێژوونووسانەی کە لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپیدا ژیاون یان گەواھیدەری ھەڵوەشاندنەوەی بوون، لەم گۆشەنیگایەوە سەیری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن.<ref>{{Cite web|author1=J. S. C. Riley-Smith |author2=Jonathan Phillips |author3=Alan V. Murray |author4=Guy Perry |author5=Nicholas Morton|title=A Database of Crusaders to the Holy Land, 1095–1149|url=https://www.dhi.ac.uk/crusaders/|url-status=live}}</ref> جگە لەوەش بەپێی ڕوانگەی پۆزەتیڤیستەکان و بیرمەندانی دوای [[سەردەمی ڕووناکبیری]] سەبارەت بە ئایین، ئەگەری پابەندبوونی خەڵکی سەدەی ناوەڕاست بەو پەیمانە ئایینیانەی کە نووسراون و قسەیان پێدەکرا، زۆر لاواز بوو. ھەروەھا بە بڕوای بیرمەندەکانی ئەو سەردەمە، ئایین ھێزێکی بزوێنەری ناوەکی نەبوو، بەڵکو فێڵ و کردەوەیەکی چەواشەسازی بووە لەلایەن ئەو کەسانەی باسی قیامەتییان دەکرد و لە ھەمان کاتدا بیریان لە دەستکەوتێکی دونیایی دەکردەوە.


بە پێشکەوتنی نوێ لە بواری تەکنەلۆژیادا، کەسانی وەک جۆناسان ڕێیلی سمیس، مێژوونووسێکی ھاوچەرخ، توانیان زۆرێک لە بەڵگەنامەکانی پەیوەست بەو ژن و پیاوانەی کە بەشدارییان لە شەڕی خاچپەرستاندا کردووە، شی بکەنەوە. بە گوتەی ڕێیلی سمیس و مادن، نزیکەی ١٥٠ ھەزار کەس لە سەرانسەری ئەورووپا وەڵامی بانگەوازی پاپا ئۆربانی دووەمیان داوەتەوە و خاچیان لەبەر کردووە. زۆرینەی ئەم دانیشتووانە خەڵکی ھەژار بوون و زۆرێکیان ژن و بەساڵاچوو (یان ھەردووکیان) بوون.
بە پێشکەوتنی نوێ لە بواری تەکنەلۆژیادا، کەسانی وەک جۆناسان ڕێیلی سمیس، مێژوونووسێکی ھاوچەرخ، توانیان زۆرێک لە بەڵگەنامەکانی پەیوەست بەو ژن و پیاوانەی کە بەشدارییان لە شەڕی خاچھەڵگراندا کردووە، شی بکەنەوە. بە گوتەی ڕێیلی سمیس و مادن، نزیکەی ١٥٠ ھەزار کەس لە سەرانسەری ئەورووپا وەڵامی بانگەوازی پاپا ئۆربانی دووەمیان داوەتەوە و خاچیان لەبەر کردووە. زۆرینەی ئەم دانیشتووانە خەڵکی ھەژار بوون و زۆرێکیان ژن و بەساڵاچوو (یان ھەردووکیان) بوون.


لە کاتی جەنگی خاچپەرستی یەکەمدا نزیکەی ٤٠ ھەزار جەنگاوەر بەرەو ڕۆژھەڵات ڕێپێوانیان کرد، ھەرچەندە زۆرێکیان نەیانتوانی گەشتەکەیان تەواو بکەن. لەوانە کەمینەیەکی سنووردار سوارچاک بوون، بەڵام ھەر ئەم سوارچاک و بارۆنانە بوون کە ناوەکی سوپاکەیان پێکھێنا؛ بۆیە قبوڵکردنی ڕێککەوتنەکەیان بۆ شەڕکردن ڕۆڵی بنەڕەتی لە سەرکەوتنی شەڕەکەدا ھەبوو. ڕوونترین شت لە بەڵگەنامەکانی بەردەستدا ئەوەیە کە زۆربەی ئەو سوارچاکانە نە منداڵی پیاوی بێ میرات بوون و نە کەسانی ھەژار کە ھیچیان لەدەست نەدابوو، بەڵکو خاوەنی زەوی و زارەکانیان بوون و لەوانی دیکە موڵک و ماڵی زیاتریان ھەبوو. ئەم پیاوانە باش ئاگاداری مەترسییەکانی ئەو گەشتە دوو ھەزار میلە بوون کە لە پێشیانەوە بوو.
لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا نزیکەی ٤٠ ھەزار جەنگاوەر بەرەو ڕۆژھەڵات ڕێپێوانیان کرد، ھەرچەندە زۆرێکیان نەیانتوانی گەشتەکەیان تەواو بکەن. لەوانە کەمینەیەکی سنووردار سوارچاک بوون، بەڵام ھەر ئەم سوارچاک و بارۆنانە بوون کە ناوەکی سوپاکەیان پێکھێنا؛ بۆیە قبوڵکردنی ڕێککەوتنەکەیان بۆ شەڕکردن ڕۆڵی بنەڕەتی لە سەرکەوتنی شەڕەکەدا ھەبوو. ڕوونترین شت لە بەڵگەنامەکانی بەردەستدا ئەوەیە کە زۆربەی ئەو سوارچاکانە نە منداڵی پیاوی بێ میرات بوون و نە کەسانی ھەژار کە ھیچیان لەدەست نەدابوو، بەڵکو خاوەنی زەوی و زارەکانیان بوون و لەوانی دیکە موڵک و ماڵی زیاتریان ھەبوو. ئەم پیاوانە باش ئاگاداری مەترسییەکانی ئەو گەشتە دوو ھەزار میلە بوون کە لە پێشیانەوە بوو.


چەند کەسێکیان بە تەواوی ئاشنای تورک بوون، چونکە پێشتر وەک بەکرێگیراو لە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین خزمەتیان کردووە. وەک تۆماس ئاسبریج نووسیویەتی، “ئێمە ناتوانین زیاتر لەوە بکەین کە ژمارەی ئەو ھەزاران کەسە بخەمڵێنین کە وەڵامی بانگەوازی جەنگی خاچپەرستانیان داوەتەوە، ھەروەھا بەو بەڵگانەی کە لە دوای خۆیان بەجێماوە، دەتوانین تێگەیشتنێکی سنووردار لە پاڵنەر و ئامانجەکەیان بەدەست بھێنین." نەوەی پێشووی زانایان باسیان لەوە کردووە کە پاڵنەری سەرەکی خاچپەرستان بۆ شەڕی خاچپەرستان تەماح و ھیوای دۆزینەوەی ژیانێکی باشتر بووە دوور لە برسێتی و شەڕ لە فەرەنسا، بەڵام ئەسبریج ئاماژە بەوە دەکات "ئەم وێنەیە بە قووڵی چەواشەکارییە". ئەو دەڵێت بەھۆی زۆری تێچووی قەدەغەکراوی گەشتکردن بۆ ناوچە دوورەکان لە ماڵەوە، و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی خاچپەرستان لە کۆتاییدا دوای تەواوکردنی زیارەتەکەیان لە قودس گەڕانەوە ماڵەوە، نەک ھەوڵی بەدەستھێنانی موڵک و ماڵ بدەن لە [[خاکی پیرۆز]]دا، بەدووری نازانرێت کە تەماح بووبێت ئیشی سەرەکییان.
چەند کەسێکیان بە تەواوی ئاشنای تورک بوون، چونکە پێشتر وەک بەکرێگیراو لە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین خزمەتیان کردووە. وەک تۆماس ئاسبریج نووسیویەتی، “ئێمە ناتوانین زیاتر لەوە بکەین کە ژمارەی ئەو ھەزاران کەسە بخەمڵێنین کە وەڵامی بانگەوازی جەنگی خاچھەڵگرانیان داوەتەوە، ھەروەھا بەو بەڵگانەی کە لە دوای خۆیان بەجێماوە، دەتوانین تێگەیشتنێکی سنووردار لە پاڵنەر و ئامانجەکەیان بەدەست بھێنین." نەوەی پێشووی زانایان باسیان لەوە کردووە کە پاڵنەری سەرەکی خاچھەڵگران بۆ شەڕی خاچھەڵگران تەماح و ھیوای دۆزینەوەی ژیانێکی باشتر بووە دوور لە برسێتی و شەڕ لە فەرەنسا، بەڵام ئەسبریج ئاماژە بەوە دەکات "ئەم وێنەیە بە قووڵی چەواشەکارییە". ئەو دەڵێت بەھۆی زۆری تێچووی قەدەغەکراوی گەشتکردن بۆ ناوچە دوورەکان لە ماڵەوە، و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی خاچھەڵگران لە کۆتاییدا دوای تەواوکردنی زیارەتەکەیان لە قودس گەڕانەوە ماڵەوە، نەک ھەوڵی بەدەستھێنانی موڵک و ماڵ بدەن لە [[خاکی پیرۆز]]دا، بەدووری نازانرێت کە تەماح بووبێت ئیشی سەرەکییان.


دیاریکردنی پاڵنەرەکانی ھەزاران کەسی ھەژار کە ھیچ ڕۆڵێکیان لە مێژوودا نەبووە، یان تەنانەت ئەو سوارچاکە گرنگانەی کە چیرۆکەکانیان لەلایەن دەروێش و قەشە گێڕدراوەتەوە، زۆر قورسە، ئەگەر مەحاڵیش نەبێت. بەو پێیەی جیھانی ماتریالیستی سەدەکانی ناوەڕاست ڕەگ و ڕیشەی زۆر قووڵی لە جیھانی ڕۆحی کڵێسادا ھەبووە، ڕەنگە تەقوای کەسی گرنگترین ھۆکار بووبێت بۆ زۆرێک لە خاچپەرستان. پاڵنەری ئاغاکان تا ڕادەیەک لە خەڵکی گوندەکان ڕوونترە، دیارە تەماح فاکتەری سەرەکی ئەوان نەبووە. ڕۆنیسمان (١٩٥١) پێی وایە تەنیا ئەندامانی گەنجی بنەماڵەکان، کە ھیچ ھیوا و ئاسۆیەکی گەشەکردن و پێشکەوتنیان لە زێدی خۆیاندا نەبووە، بۆ گەڕان بەدوای سامان و سەرگەرمی لە شوێنێکی دیکەدا دەچوونە جەنگی خاچپەرستان؛ ھەروەھا ڕێیلی-سمیس (١٩٩٨) نیشانی داوە کە تەماح ھۆکاری گشتگیری نەبووە. جەنگی خاچپەرستی لەلایەن ھەندێک لە ئاغا بەھێزەکانی فەرەنسا فەرماندەیی دەکرا کە ھەموو شتێکیان بەجێھێشت و تەنانەت ھەندێک خێزان پارەیان دەدا بۆ ئەوەی بەشداری جەنگی خاچپەرستان بکەن.
دیاریکردنی پاڵنەرەکانی ھەزاران کەسی ھەژار کە ھیچ ڕۆڵێکیان لە مێژوودا نەبووە، یان تەنانەت ئەو سوارچاکە گرنگانەی کە چیرۆکەکانیان لەلایەن دەروێش و قەشە گێڕدراوەتەوە، زۆر قورسە، ئەگەر مەحاڵیش نەبێت. بەو پێیەی جیھانی ماتریالیستی سەدەکانی ناوەڕاست ڕەگ و ڕیشەی زۆر قووڵی لە جیھانی ڕۆحی کڵێسادا ھەبووە، ڕەنگە تەقوای کەسی گرنگترین ھۆکار بووبێت بۆ زۆرێک لە خاچھەڵگران. پاڵنەری ئاغاکان تا ڕادەیەک لە خەڵکی گوندەکان ڕوونترە، دیارە تەماح فاکتەری سەرەکی ئەوان نەبووە. ڕۆنیسمان (١٩٥١) پێی وایە تەنیا ئەندامانی گەنجی بنەماڵەکان، کە ھیچ ھیوا و ئاسۆیەکی گەشەکردن و پێشکەوتنیان لە زێدی خۆیاندا نەبووە، بۆ گەڕان بەدوای سامان و سەرگەرمی لە شوێنێکی دیکەدا دەچوونە جەنگی خاچھەڵگران؛ ھەروەھا ڕێیلی-سمیس (١٩٩٨) نیشانی داوە کە تەماح ھۆکاری گشتگیری نەبووە. جەنگی خاچھەڵگری لەلایەن ھەندێک لە ئاغا بەھێزەکانی فەرەنسا فەرماندەیی دەکرا کە ھەموو شتێکیان بەجێھێشت و تەنانەت ھەندێک خێزان پارەیان دەدا بۆ ئەوەی بەشداری جەنگی خاچھەڵگران بکەن.


== جەنگی خاچپەرستی گەل ==
== جەنگی خاچھەڵگری گەل ==
[[پەڕگە:PeoplesCrusadeMassacre.jpg|وێنۆک|وێنەیەک کە تێیدا شکستی جەنگی خاچپەرستی خەڵکی ئاسایی نمایش دەکرێت.]]
[[پەڕگە:PeoplesCrusadeMassacre.jpg|وێنۆک|وێنەیەک کە تێیدا شکستی جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی نمایش دەکرێت.]]
[[پەڕگە:Carte de la premiere croisade.jpg|وێنۆک|نەخشەیەک لە ڕێگاکانی سەرکردە سەرەکییەکانی جەنگی خاچپەرستی یەکەم]]
[[پەڕگە:Carte de la premiere croisade.jpg|وێنۆک|نەخشەیەک لە ڕێگاکانی سەرکردە سەرەکییەکانی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم]]
پاپا ئۆربان وادەی ١٥ی ئابی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دیاری کرد کە ھاوکات بوو لەگەڵ ڕۆژی بەرزبوونەوەی مریەم بۆ ئەوەی بەرەو یەکەمین جەنگی خاچپەرستانە بڕوات.<ref name=":52">Murray, Alan V. (2006)."People's Crusades (1096)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 939–941.</ref><ref>https://web.archive.org/web/20200701022441/https://sourcebooks.fordham.edu/source/urban2-5vers.asp</ref> ئامادەکردنی پێداویستییەکان بۆ ئەم سوپایە گەورەیە لە شارەکانی بیزەنتین لەگەڵ موڵک و ماڵی سوارچاکە مەسیحییەکان بە خێرایییەکی زۆرەوە بەردەوام بوو.<ref>[[Louis Bréhier|Louis René Bréhier]] (1911). "[[wikisource:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Peter_the_Hermit|Peter the Hermit]]". In ''Catholic Encyclopedia''. '''11'''. New York: Robert Appleton Company.</ref> جەنگی خاچپەرستی یەکەم گەورەترین و گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو کە لە ئەورووپای ڕۆژاوا لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی]]ەوە دەستی پێکرد و پێویستی بە پارەیەکی زۆر بوو بۆ دابینکردنی سەرچاوە و ھێزی مرۆیی، بە گوتەی تۆماس مادۆن زۆر کەس لەم بڕگەیە و سەریان سووڕما لە پلاندانان بۆ ئەم شەڕە پیرۆزە چونکە لە جیھانبینی سەدەی ناوەڕاستدا، ئەوە ڕاستودروستی و ئیمان بوو کە دەسەڵاتی دروست کرد.{{sfn|Asbridge|2004|pp=78–82|loc=Peter the Hermit and the "People's Crusade"}} بە بڕوای زۆر کەس ئەم ھەوڵەی کەنیسە و ئاغاکان بۆ ئامادەکردنی پێداویستی و ئامادەکاری بۆ شەڕ پێویست نەبوو و پێچەوانەی باوەڕبوون بە خودا بوو. ئەم بۆچوونە لەلایەن پیتەر دەروێشەوە لەناو خەڵکدا بڵاوکرایەوە کە یەکێک بوو لە بانگخوازە خاچپەرستە بەناوبانگەکان.<ref>Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company</ref>
پاپا ئۆربان وادەی ١٥ی ئابی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دیاری کرد کە ھاوکات بوو لەگەڵ ڕۆژی بەرزبوونەوەی مریەم بۆ ئەوەی بەرەو یەکەمین جەنگی خاچھەڵگرانە بڕوات.<ref name=":52">Murray, Alan V. (2006)."People's Crusades (1096)". In ''The Crusades – An Encyclopedia''. pp. 939–941.</ref><ref>https://web.archive.org/web/20200701022441/https://sourcebooks.fordham.edu/source/urban2-5vers.asp</ref> ئامادەکردنی پێداویستییەکان بۆ ئەم سوپایە گەورەیە لە شارەکانی بیزەنتین لەگەڵ موڵک و ماڵی سوارچاکە مەسیحییەکان بە خێرایییەکی زۆرەوە بەردەوام بوو.<ref>[[Louis Bréhier|Louis René Bréhier]] (1911). "[[wikisource:Catholic_Encyclopedia_(1913)/Peter_the_Hermit|Peter the Hermit]]". In ''Catholic Encyclopedia''. '''11'''. New York: Robert Appleton Company.</ref> جەنگی خاچھەڵگری یەکەم گەورەترین و گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو کە لە ئەورووپای ڕۆژاوا لە سەردەمی [[ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی]]ەوە دەستی پێکرد و پێویستی بە پارەیەکی زۆر بوو بۆ دابینکردنی سەرچاوە و ھێزی مرۆیی، بە گوتەی تۆماس مادۆن زۆر کەس لەم بڕگەیە و سەریان سووڕما لە پلاندانان بۆ ئەم شەڕە پیرۆزە چونکە لە جیھانبینی سەدەی ناوەڕاستدا، ئەوە ڕاستودروستی و ئیمان بوو کە دەسەڵاتی دروست کرد.{{sfn|Asbridge|2004|pp=78–82|loc=Peter the Hermit and the "People's Crusade"}} بە بڕوای زۆر کەس ئەم ھەوڵەی کڵێسا و ئاغاکان بۆ ئامادەکردنی پێداویستی و ئامادەکاری بۆ شەڕ پێویست نەبوو و پێچەوانەی باوەڕبوون بە خودا بوو. ئەم بۆچوونە لەلایەن پیتەر دەروێشەوە لەناو خەڵکدا بڵاوکرایەوە کە یەکێک بوو لە بانگخوازە خاچھەڵگرە بەناوبانگەکان.<ref>Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company</ref>


ئەم بانگخوازە چەقۆکێشە بە کەرەکەیەوە شارێک بۆ شارێکی تر دەچوو و بە وتارە ئاگرین و سۆزدارەکانی خەڵکی سەرسام دەکرد. بانگەشەی پەترۆس ھەزاران کەسی بەرەو جەنگی خاچپەرستان برد. توانی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بە شێوەیەکی سەرەکی فەرەنسی لە پۆستە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان و تەنانەت ژمارەیەک ئاغا لەگەڵ خۆی بھێنێت. لە مانگی نیسانی ساڵی ١٠٩٦ فەرەنسا بەرەو شاری [[کۆلن]] بەجێدەھێڵێت بۆ ئەوەی [[ئەڵمانییەکان]] بانگھێشت بکات. ئەم وتاریانەی پەترۆس دەروێش گۆڕا بۆ جەنگی خاچپەرستی. ھەرچەندە ئاغا و شوڕشگێڕەکان لە میزەر لەگەڵ پیتەردا بوون، بەڵام ئەم سوپایە ئەگەر بتوانرێت بەو شێوەیە ناوببرێت، بە شێوەیەکی سەرەکی لە تاکەکان پێکھاتبوو کە زۆر کەم ئامادەبوون بۆ گەشتێکی نادیار بۆ شوێنێکی نادیار.
ئەم بانگخوازە چەقۆکێشە بە کەرەکەیەوە شارێک بۆ شارێکی تر دەچوو و بە وتارە ئاگرین و سۆزدارەکانی خەڵکی سەرسام دەکرد. بانگەشەی پەترۆس ھەزاران کەسی بەرەو جەنگی خاچھەڵگران برد. توانی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بە شێوەیەکی سەرەکی فەرەنسی لە پۆستە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان و تەنانەت ژمارەیەک ئاغا لەگەڵ خۆی بھێنێت. لە مانگی نیسانی ساڵی ١٠٩٦ فەرەنسا بەرەو شاری [[کۆلن]] بەجێدەھێڵێت بۆ ئەوەی [[ئەڵمانییەکان]] بانگھێشت بکات. ئەم وتاریانەی پەترۆس دەروێش گۆڕا بۆ جەنگی خاچھەڵگری. ھەرچەندە ئاغا و شوڕشگێڕەکان لە میزەر لەگەڵ پیتەردا بوون، بەڵام ئەم سوپایە ئەگەر بتوانرێت بەو شێوەیە ناوببرێت، بە شێوەیەکی سەرەکی لە تاکەکان پێکھاتبوو کە زۆر کەم ئامادەبوون بۆ گەشتێکی نادیار بۆ شوێنێکی نادیار.


بە واتایەکی تر زۆرینەی ڕەھای شوێنکەوتووانی تاڕادەیەک کەسانی ھەژار و ژن و منداڵ بوون کە بەشێکی زۆریان تەنیا سەرەتاییترین چەکی شەڕیان پێ بوو. زۆر پێش وادەی ڕۆشتنی فەرمی لە ١٥ی ئاب، پیتەر و شوێنکەوتووانی ئەورووپای ڕۆژاوایان بەجێھێشت و گەشتێکی دوور و درێژیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە دوژمنەکانی مەسیح بکەوێت. سوپای پیتەر تاکە سوپا نەبوو کە پێشتر ئەورووپای بەجێھێشت، پێش ئەو، ئاغایەکی فەرەنسی بە ناوی واڵتەر سانت ئۆڤێرن لەگەڵ سوپایەکی تری گەورە بەرەو خاکی پیرۆز بەڕێکەوتبوو، کە ئەویش دیسیپلینی پێویستی نەبوو و لە شوڕشگێڕی بچووک و کۆڵبەری بە تامەزرۆ پێکھاتبوو.<ref>New Concise History of the Crusades
بە واتایەکی تر زۆرینەی ڕەھای شوێنکەوتووانی تاڕادەیەک کەسانی ھەژار و ژن و منداڵ بوون کە بەشێکی زۆریان تەنیا سەرەتاییترین چەکی شەڕیان پێ بوو. زۆر پێش وادەی ڕۆشتنی فەرمی لە ١٥ی ئاب، پیتەر و شوێنکەوتووانی ئەورووپای ڕۆژاوایان بەجێھێشت و گەشتێکی دوور و درێژیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە دوژمنەکانی مەسیح بکەوێت. سوپای پیتەر تاکە سوپا نەبوو کە پێشتر ئەورووپای بەجێھێشت، پێش ئەو، ئاغایەکی فەرەنسی بە ناوی واڵتەر سانت ئۆڤێرن لەگەڵ سوپایەکی تری گەورە بەرەو خاکی پیرۆز بەڕێکەوتبوو، کە ئەویش دیسیپلینی پێویستی نەبوو و لە شوڕشگێڕی بچووک و کۆڵبەری بە تامەزرۆ پێکھاتبوو.<ref>New Concise History of the Crusades
Madden, Thomas (2014) Rowman & Littlefield</ref>
Madden, Thomas (2014) Rowman & Littlefield</ref>


واڵتەر ڕازی بوو لە [[قوستەنتینە]] چاوەڕێی ھاتنی پیتەر و سوپاکەی بکات و لەوێوە ھێزە یەکگرتووەکانیان دەچنە ناو [[ئەنادۆڵ]]ەوە. ئیمپراتۆر ئەلێکسیۆس کە پێشبینی نەدەکرد بەم زووانە سوپایەکی لەو شێوەیە بگات، نەیتوانی حکوومەتەکەی لە کاتی خۆیدا ئامادە بکات بۆ دابینکردنی پێداویستی خۆراکی ئەم سوپایە. لەم ڕووداوەدا کە جۆناسان ڕیلی سمیس بە شەپۆلی یەکەمی جەنگە خاچپەرستەکان ناوی برد، کەم کەس توانای کڕینی خۆراک و پێداویستی ھەبوو، ئەمەش بووە ھۆی دزی و ئاژاوە و توندوتیژی لە وڵاتانی سەر ڕێگای خاچپەرستان و چەندانی تر.
واڵتەر ڕازی بوو لە [[قوستەنتینە]] چاوەڕێی ھاتنی پیتەر و سوپاکەی بکات و لەوێوە ھێزە یەکگرتووەکانیان دەچنە ناو [[ئەنادۆڵ]]ەوە. ئیمپراتۆر ئەلێکسیۆس کە پێشبینی نەدەکرد بەم زووانە سوپایەکی لەو شێوەیە بگات، نەیتوانی حکوومەتەکەی لە کاتی خۆیدا ئامادە بکات بۆ دابینکردنی پێداویستی خۆراکی ئەم سوپایە. لەم ڕووداوەدا کە جۆناسان ڕیلی سمیس بە شەپۆلی یەکەمی جەنگە خاچھەڵگرەکان ناوی برد، کەم کەس توانای کڕینی خۆراک و پێداویستی ھەبوو، ئەمەش بووە ھۆی دزی و ئاژاوە و توندوتیژی لە وڵاتانی سەر ڕێگای خاچھەڵگران و چەندانی تر.


واڵتەر سانت ئۆڤێر لە ناوەڕاستی تەممووزی ساڵی ١٠٩٦ گەیشتە قوستەنتینییە، و پیتەری زاھید چەند ھەفتەیەک دواتر، لە یەکەمی ئابدا گەیشتە قوستەنتینییە. خەڵک لە گەڕەکی قوستەنتینییە کەمپیان دانا. ئەم سوپایە بۆ دابینکردن و ئامادەکردنی خواردن و ئەو شتانەی کە پێویستیان پێیەتی، شارەکەیان تاڵان کرد. لە ٦ی ئابدا سەربازانی عەوام ئەلناس قوستەنتینییەیان بەجێھێشت و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و دواجار چوونە ناو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا لە ئەنادۆڵ. لەم کاتەدا زیانە گەورەکەی ئەم جەستەیە کە پلانی بەزاندنی ئەنادۆڵی نەبوو، زیاتر دەرکەوت. پەیوەندی و ناکۆکی ناوچەیی و نەتەوەیی بووە ھۆی ئەوەی سوپای خاچپەرستان بۆ دوو گرووپ دابەش ببێت، کە یەکێکیان ئەڵمانی و ژمارەیەک [[ئیتالیایی]] و ئەوی دیکەیان فەرەنسی بوون. لەبری ئەوەی پێشڕەوی بکەن بۆ ناو خاکی دوژمن، ھێرشیان کردە سەر خاکی تورک.
واڵتەر سانت ئۆڤێر لە ناوەڕاستی تەممووزی ساڵی ١٠٩٦ گەیشتە قوستەنتینییە، و پیتەری زاھید چەند ھەفتەیەک دواتر، لە یەکەمی ئابدا گەیشتە قوستەنتینییە. خەڵک لە گەڕەکی قوستەنتینییە کەمپیان دانا. ئەم سوپایە بۆ دابینکردن و ئامادەکردنی خواردن و ئەو شتانەی کە پێویستیان پێیەتی، شارەکەیان تاڵان کرد. لە ٦ی ئابدا سەربازانی عەوام ئەلناس قوستەنتینییەیان بەجێھێشت و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و دواجار چوونە ناو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا لە ئەنادۆڵ. لەم کاتەدا زیانە گەورەکەی ئەم جەستەیە کە پلانی بەزاندنی ئەنادۆڵی نەبوو، زیاتر دەرکەوت. پەیوەندی و ناکۆکی ناوچەیی و نەتەوەیی بووە ھۆی ئەوەی سوپای خاچھەڵگران بۆ دوو گرووپ دابەش ببێت، کە یەکێکیان ئەڵمانی و ژمارەیەک [[ئیتالیایی]] و ئەوی دیکەیان فەرەنسی بوون. لەبری ئەوەی پێشڕەوی بکەن بۆ ناو خاکی دوژمن، ھێرشیان کردە سەر خاکی تورک.


لەم نێوەندەدا خاچپەرستانی فەرەنسی سەرکردایەتی ھێرشێکی لەناکاویان کرد بۆ سەر جەرگەی نیکیا و بە چەندین جامەوە گەڕانەوە، ئەمەش زۆر بە ئیرەیی ئەڵمانییەکان بوو. ئەڵمانەکانیش بەخێرایی دەستیان کرد بە ھێرشکردن، بەڵام ڕووبەڕووی تورکەکان بوونەوە و لەلایەن ئەوانەوە تێکشکێنران و ھەموو سوپاکە گیران. ئەوانەی وازیان لە [[یەسووع]] ھێنا و موسڵمان بوون ڕەوانەی ڕۆژھەڵات کران و ئەوانی تریش کوژران. پاشان تورکەکان پەیامێکی درۆیان بۆ فەرەنسییەکان نارد، دیارە بۆ ئەڵمانییەکان، بۆ ئەوەی سامانی قەڵاکەیان ڕابگەیەنن کە بەدەستیان ھێناوە. فەرەنسییەکان کوێرانە بۆسەیان بۆ سەربازانی تورک دانا، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە ھەموو سوپاکەیان تێکشکێن. پیتەر زاھید کە چووە قوستەنتینییە، لەم کۆمەڵکوژییە ڕزگاری بوو.
لەم نێوەندەدا خاچھەڵگرانی فەرەنسی سەرکردایەتی ھێرشێکی لەناکاویان کرد بۆ سەر جەرگەی نیکیا و بە چەندین جامەوە گەڕانەوە، ئەمەش زۆر بە ئیرەیی ئەڵمانییەکان بوو. ئەڵمانەکانیش بەخێرایی دەستیان کرد بە ھێرشکردن، بەڵام ڕووبەڕووی تورکەکان بوونەوە و لەلایەن ئەوانەوە تێکشکێنران و ھەموو سوپاکە گیران. ئەوانەی وازیان لە [[یەسووع]] ھێنا و موسڵمان بوون ڕەوانەی ڕۆژھەڵات کران و ئەوانی تریش کوژران. پاشان تورکەکان پەیامێکی درۆیان بۆ فەرەنسییەکان نارد، دیارە بۆ ئەڵمانییەکان، بۆ ئەوەی سامانی قەڵاکەیان ڕابگەیەنن کە بەدەستیان ھێناوە. فەرەنسییەکان کوێرانە بۆسەیان بۆ سەربازانی تورک دانا، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە ھەموو سوپاکەیان تێکشکێن. پیتەر زاھید کە چووە قوستەنتینییە، لەم کۆمەڵکوژییە ڕزگاری بوو.


== کۆمەڵکوژیی ڕاینلاند ==
== کۆمەڵکوژیی ڕاینلاند ==
«جەنگی خاچپەرستی خەڵکی ئاسایی» تاکە ھەنگاوی ھەڵەی ئەم بزووتنەوەیە نەبوو، ژمارەیەک خەڵک کە بەڕێکەوتن بۆ پەیوەندیکردن بە پیتەری زاھید لە ئەڵمانیا، لە ڕێگادا تەماحی سامانی جوولەکەکانی ناوچەکەیان دەکرد و لە ئامانجە سەرەتایییەکەیان لادا، ژمارەیەکی زۆر لە جوولەکەکان کە لەلایەن دەسەڵاتی پاشایەتی ئەڵمانیا و ئاغا ناوخۆیییەکانەوە پارێزراو بوون، لە شارە ئاوەدانەکان بەدرێژایی ڕووباری [[ڕاین]] دەژیان، ئەوان بوونە ئامانجێکی دەوڵەمەند بۆ ئەم خاچپەرستە تەماحکارانە، بەناوبانگترین سەرکردەی جەنگی خاچپەرستی دژە جوولەکەکان، کونت ئیمیچۆ فێلنھایم (یان ئیمیچۆ لاینینگن) بوو، ئەو و شوێنکەوتووانی لە ڕێگای دیاریکراوی خاچپەرستان لایان دا و بەرەو خاکەکانی خوارەوەی ڕاین ڕێپێوانیان کرد و بە درێژایی ڕێگاکە جوولەکەکانیان لە شارەکانی سپایەر، وۆرمز، [[ماینتس]]، [[تریر]] و [[کۆلن]] تاڵان و کۆمەڵکوژیان کرد.
«جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی» تاکە ھەنگاوی ھەڵەی ئەم بزووتنەوەیە نەبوو، ژمارەیەک خەڵک کە بەڕێکەوتن بۆ پەیوەندیکردن بە پیتەری زاھید لە ئەڵمانیا، لە ڕێگادا تەماحی سامانی جوولەکەکانی ناوچەکەیان دەکرد و لە ئامانجە سەرەتایییەکەیان لادا، ژمارەیەکی زۆر لە جوولەکەکان کە لەلایەن دەسەڵاتی پاشایەتی ئەڵمانیا و ئاغا ناوخۆیییەکانەوە پارێزراو بوون، لە شارە ئاوەدانەکان بەدرێژایی ڕووباری [[ڕاین]] دەژیان، ئەوان بوونە ئامانجێکی دەوڵەمەند بۆ ئەم خاچھەڵگرە تەماحکارانە، بەناوبانگترین سەرکردەی جەنگی خاچھەڵگری دژە جوولەکەکان، کونت ئیمیچۆ فێلنھایم (یان ئیمیچۆ لاینینگن) بوو، ئەو و شوێنکەوتووانی لە ڕێگای دیاریکراوی خاچھەڵگران لایان دا و بەرەو خاکەکانی خوارەوەی ڕاین ڕێپێوانیان کرد و بە درێژایی ڕێگاکە جوولەکەکانیان لە شارەکانی سپایەر، وۆرمز، [[ماینتس]]، [[تریر]] و [[کۆلن]] تاڵان و کۆمەڵکوژیان کرد.


ھەندێک لە قەشەکانی ناوچەکە ھەموو ھەوڵێکیان دا بۆ پاراستنی جوولەکەکان، بەڵام سەرەڕای ئەوەش زۆربەیان کوژران.<ref>{{Cite web|title=Internet History Sourcebooks|url=https://sourcebooks.fordham.edu/sbook1k.asp|access-date=2023-01-08|website=sourcebooks.fordham.edu}}</ref> تەنانەت لە ماینزیش پیاوەکانی ئیمیچۆ ھەڵیانکوتایە سەر کۆشکی قەشە کە جوولەکەکان لەوێدا پەنایان گرتبوو. ئەلبێرت ئاچنی باس لەوە دەکات کە خاچپەرستەکان تەنانەت ڕەحمیان بە ژن و منداڵە بچووکەکان لە ھەر تەمەن و ڕەگەزێکدا نەبووە و ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی زۆرێک لە جوولەکەکان کەسوکار و منداڵەکانیان بکوژن و خۆیان بکوژن پێش ئەوەی بکەونە دەستی خاچپەرستەکان.<ref>Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company.</ref>
ھەندێک لە قەشەکانی ناوچەکە ھەموو ھەوڵێکیان دا بۆ پاراستنی جوولەکەکان، بەڵام سەرەڕای ئەوەش زۆربەیان کوژران.<ref>{{Cite web|title=Internet History Sourcebooks|url=https://sourcebooks.fordham.edu/sbook1k.asp|access-date=2023-01-08|website=sourcebooks.fordham.edu}}</ref> تەنانەت لە ماینزیش پیاوەکانی ئیمیچۆ ھەڵیانکوتایە سەر کۆشکی قەشە کە جوولەکەکان لەوێدا پەنایان گرتبوو. ئەلبێرت ئاچنی باس لەوە دەکات کە خاچھەڵگرەکان تەنانەت ڕەحمیان بە ژن و منداڵە بچووکەکان لە ھەر تەمەن و ڕەگەزێکدا نەبووە و ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی زۆرێک لە جوولەکەکان کەسوکار و منداڵەکانیان بکوژن و خۆیان بکوژن پێش ئەوەی بکەونە دەستی خاچھەڵگرەکان.<ref>Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company.</ref>


== جەنگی خاچپەرستی شازادەکان ==
== جەنگی خاچھەڵگری شازادەکان ==
لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٠٩٥ بۆ ١٠٩٦، ئۆربان پەیامەکەی لە سەرانسەری فەرەنسا بڵاوکردەوە، پاڵنەرێکی بوو بۆ قەشەکان و دەسەڵاتدارەکانی بۆ بانگەوازکردن لە بوارەکانی دیکەی ژێر کاریگەرییان لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا. وردە وردە ئەوە ڕوون بووەوە کە وەڵامدانەوەی ئەم بانگەواز و وتارانە زۆر گەورەترە و لە چاوەڕوانییەکانی خودی پاپا زیاترە، کە بە ئەگەری دەزانی ئەلێکسیۆس بە تەنیا بمێنێتەوە.
لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٠٩٥ بۆ ١٠٩٦، ئۆربان پەیامەکەی لە سەرانسەری فەرەنسا بڵاوکردەوە، پاڵنەرێکی بوو بۆ قەشەکان و دەسەڵاتدارەکانی بۆ بانگەوازکردن لە بوارەکانی دیکەی ژێر کاریگەرییان لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا. وردە وردە ئەوە ڕوون بووەوە کە وەڵامدانەوەی ئەم بانگەواز و وتارانە زۆر گەورەترە و لە چاوەڕوانییەکانی خودی پاپا زیاترە، کە بە ئەگەری دەزانی ئەلێکسیۆس بە تەنیا بمێنێتەوە.


پاپا ئۆربان لە سەردانەکەیدا بۆ فەرەنسا ھەوڵیدا ھەندێک گرووپی خەڵک وەک ژن و دەروێش و نەخۆش قەدەغە بکات کە بەشداری شەڕە خاچپەرستەکان بکەن، بەڵام ئەوە کارێکی مەحاڵ بوو. لە کۆتاییدا زۆربەی ئەوانەی پەیوەست بوون بەم بزووتنەوە سوارچاک نەبوون، بەڵکو گوندنشینانی ھەژار بوون کە شارەزایی شەڕکردنیان کەم بوو و بەرکەوتەی وروژاندنی ئایینی نوێ و تەقوای خۆیان بوون، کە بە ئاسانی لەلایەن کڵێسا و ئاغاکانی غەیرە ڕۆحانییەوە کۆنترۆڵی نەدەکرا.<ref>Asbridge, The First Crusade: A New History</ref> بەگشتی وتارەکان بە وەرگرتنی بەڵێننامەیەک لە ھەریەک لە خۆبەخشەکان بۆ تەواوکردنی زیارەت بۆ کڵێسای گۆڕی پیرۆز لە ئۆرشەلیم کۆتایی پێدەھات و خاچی سوور لەسەر جلەکانیان دەدوری وەک نیشانەی ئەم بەڵێنە.<ref>Asbridge, The First Crusade: A New History</ref>
پاپا ئۆربان لە سەردانەکەیدا بۆ فەرەنسا ھەوڵیدا ھەندێک گرووپی خەڵک وەک ژن و دەروێش و نەخۆش قەدەغە بکات کە بەشداری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن، بەڵام ئەوە کارێکی مەحاڵ بوو. لە کۆتاییدا زۆربەی ئەوانەی پەیوەست بوون بەم بزووتنەوە سوارچاک نەبوون، بەڵکو گوندنشینانی ھەژار بوون کە شارەزایی شەڕکردنیان کەم بوو و بەرکەوتەی وروژاندنی ئایینی نوێ و تەقوای خۆیان بوون، کە بە ئاسانی لەلایەن کڵێسا و ئاغاکانی غەیرە ڕۆحانییەوە کۆنترۆڵی نەدەکرا.<ref>Asbridge, The First Crusade: A New History</ref> بەگشتی وتارەکان بە وەرگرتنی بەڵێننامەیەک لە ھەریەک لە خۆبەخشەکان بۆ تەواوکردنی زیارەت بۆ کڵێسای گۆڕی پیرۆز لە ئۆرشەلیم کۆتایی پێدەھات و خاچی سوور لەسەر جلەکانیان دەدوری وەک نیشانەی ئەم بەڵێنە.<ref>Asbridge, The First Crusade: A New History</ref>


زۆر زەحمەتە ژمارەی ئەو ھەموو خاچپەرستانە بخەمڵێنین؛ ژمارەی جۆراوجۆر لەلایەن شایەتحاڵەکانەوە دەدرێت، خەمڵاندنی جۆراوجۆریش لەلایەن مێژوونووسانی مۆدێرنەوە دەدرێت. مێژوونووسی سەربازی شەڕە خاچپەرستەکان، دەیڤید نیکۆڵ، پێشنیاری کردووە کە لەشکرەکان لە ٣٠ ھەزار-٣٥ ھەزار خاچپەرست پێکھاتوون، لەنێویاندا ٥ ھەزار سوارە. ڕیمۆند فەرماندەیی گەورەترین گرووپی دەکرد کە نزیکەی ٨٥٠٠ پیادە و ١٢٠٠ سوارە پێکھاتبوون.<ref>Nicolle, The First Crusade, 1096–99: Conquest of the Holy Land</ref> سوپای شازادە و ئاغاکان، وەک سوپای خەڵکی ئاسایی، سەرکردەی وەک پاشاکانی ئەورووپا نەبوو. کۆی ژمارەی ئەم دوو سوپای خاچپەرستانە بە ٦٠ ھەزار کەس مەزەندە دەکرێت. ئەو ئاغا و شازادانەی کە وەڵامی بانگھێشتی پاپایان دایەوە، بە پێچەوانەی ھەژاران و خەڵکی ئاسایی، بۆ دەستپێکردنی بزووتنەوەکە تا ئەو ڕێکەوتەی کە پاپا دای نابوو، واتە پازدەی ئابی ١٠٩٦، دوودڵ بوون بۆ ئەوەی لەو نێوەندەدا بتوانن لە ماوەی درێژخایەنی غیابی خۆیاندا دۆخی موڵکەکە و بەڕێوەبردنیان دیاری بکەن.<ref>Hindley, The Crusades: Islam and Christianity in the Struggle for World Supremacy</ref><ref>Runciman, A History of the Crusades, vol. II</ref>
زۆر زەحمەتە ژمارەی ئەو ھەموو خاچھەڵگرانە بخەمڵێنین؛ ژمارەی جۆراوجۆر لەلایەن شایەتحاڵەکانەوە دەدرێت، خەمڵاندنی جۆراوجۆریش لەلایەن مێژوونووسانی مۆدێرنەوە دەدرێت. مێژوونووسی سەربازی شەڕە خاچھەڵگرەکان، دەیڤید نیکۆڵ، پێشنیاری کردووە کە لەشکرەکان لە ٣٠ ھەزار-٣٥ ھەزار خاچھەڵگر پێکھاتوون، لەنێویاندا ٥ ھەزار سوارە. ڕیمۆند فەرماندەیی گەورەترین گرووپی دەکرد کە نزیکەی ٨٥٠٠ پیادە و ١٢٠٠ سوارە پێکھاتبوون.<ref>Nicolle, The First Crusade, 1096–99: Conquest of the Holy Land</ref> سوپای شازادە و ئاغاکان، وەک سوپای خەڵکی ئاسایی، سەرکردەی وەک پاشاکانی ئەورووپا نەبوو. کۆی ژمارەی ئەم دوو سوپای خاچھەڵگرانە بە ٦٠ ھەزار کەس مەزەندە دەکرێت. ئەو ئاغا و شازادانەی کە وەڵامی بانگھێشتی پاپایان دایەوە، بە پێچەوانەی ھەژاران و خەڵکی ئاسایی، بۆ دەستپێکردنی بزووتنەوەکە تا ئەو ڕێکەوتەی کە پاپا دای نابوو، واتە پازدەی ئابی ١٠٩٦، دوودڵ بوون بۆ ئەوەی لەو نێوەندەدا بتوانن لە ماوەی درێژخایەنی غیابی خۆیاندا دۆخی موڵکەکە و بەڕێوەبردنیان دیاری بکەن.<ref>Hindley, The Crusades: Islam and Christianity in the Struggle for World Supremacy</ref><ref>Runciman, A History of the Crusades, vol. II</ref>


== گفتوگۆی مێژوویی سەبارەت بە ھۆکار و بارودۆخی جەنگە خاچپەرستەکان ==
== گفتوگۆی مێژوویی سەبارەت بە ھۆکار و بارودۆخی جەنگە خاچھەڵگرەکان ==
ویلیام سووری مێژوونووسینەکەی بە ڕووخانی قودس لە سەردەمی [[عومەر کوڕی خەتتاب]]، خەلیفەی دووەمی موسڵمانان دەستپێکرد. ھەرچەندە داگیرکردنی سووریا لەلایەن موسڵمانانەوە چوار سەدە پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچپەرستی یەکەم ڕوویدا، بەڵام سەرەکیترین جەنگی خاچپەرستانە ھۆکاری دەستپێکردنی شەڕەکە داگیرکردنی [[ئەنادۆڵ]] بوو لەلایەن بیزەنتییەوە، بەڵام لەلایەن [[دەوڵەتی سەلجووقی|سەلجووقییەکان]]ەوە لە نێوان ساڵانی ١٠٧٠ بۆ ١٠٨٠ی زایینی دادەنرێت.<ref>Grousset, R. (193436). [https://catalog.hathitrust.org/Record/000630923/Home Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem]. Paris: Plon.</ref>
ویلیام سووری مێژوونووسینەکەی بە ڕووخانی قودس لە سەردەمی [[عومەر کوڕی خەتتاب]]، خەلیفەی دووەمی موسڵمانان دەستپێکرد. ھەرچەندە داگیرکردنی سووریا لەلایەن موسڵمانانەوە چوار سەدە پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ڕوویدا، بەڵام سەرەکیترین جەنگی خاچھەڵگرانە ھۆکاری دەستپێکردنی شەڕەکە داگیرکردنی [[ئەنادۆڵ]] بوو لەلایەن بیزەنتییەوە، بەڵام لەلایەن [[دەوڵەتی سەلجووقی|سەلجووقییەکان]]ەوە لە نێوان ساڵانی ١٠٧٠ بۆ ١٠٨٠ی زایینی دادەنرێت.<ref>Grousset, R. (193436). [https://catalog.hathitrust.org/Record/000630923/Home Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem]. Paris: Plon.</ref>


دوابەدوای شکستی مێلازگێرد لە ساڵی ١٠٧١، موسڵمانان نیوەی خاکەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینیان داگیرکرد، و توانیان ژمارەیەک لە گرنگترین شاری ستراتیژی و ئایینی وەک نیقا و ئەنتیکیا بگرن تا تەنھا دە ساڵ پێش ئەنجومەنی پیاچێنزا. ئەمانە گێڕانەوەی توندوتیژانەن سەبارەت بەو دڕندەییانەی داگیرکەران لە دژی خەڵکی ئەنادۆڵ ئەنجامیاندا، لەلایەن مێژوونووسانی ڕۆژھەڵاتی و مەسیحی وەک جۆن سکیلیتز، مایکل ئاپلیتا، ماتیۆ ئێدسا، مایکل سووری و ئەوانی دیکە، بە پاڵنەرێکی سەرەکی بۆ کەمکردنەوەی ئازارەکان و ئەو ئازارانەی کە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی بووە. نووسراون.
دوابەدوای شکستی مێلازگێرد لە ساڵی ١٠٧١، موسڵمانان نیوەی خاکەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینیان داگیرکرد، و توانیان ژمارەیەک لە گرنگترین شاری ستراتیژی و ئایینی وەک نیقا و ئەنتیکیا بگرن تا تەنھا دە ساڵ پێش ئەنجومەنی پیاچێنزا. ئەمانە گێڕانەوەی توندوتیژانەن سەبارەت بەو دڕندەییانەی داگیرکەران لە دژی خەڵکی ئەنادۆڵ ئەنجامیاندا، لەلایەن مێژوونووسانی ڕۆژھەڵاتی و مەسیحی وەک جۆن سکیلیتز، مایکل ئاپلیتا، ماتیۆ ئێدسا، مایکل سووری و ئەوانی دیکە، بە پاڵنەرێکی سەرەکی بۆ کەمکردنەوەی ئازارەکان و ئەو ئازارانەی کە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی بووە. نووسراون.


جگە لەوەش لە سەرەتای سەدەی ١١ی زایینیدا پەیوەندی نێوان موسڵمانان و مەسیحییەکان لە سووریا تێکچوو؛ بۆ نموونە لە ساڵی ١٠٠٩ی زایینی، کەنیسەی گۆڕی پیرۆز لەلایەن خەلیفەی فاتیمی حاکم بامیروڵا وێران کرا و ڕەنگە پاپا سێرجیۆسی چوارەم داوای دامەزراندنی ئۆردوگای سەربازی لە خاکی پیرۆزدا کردبێت، و تەنانەت کەمێک دواتر، لە… ناوەڕاستی زیارەتی گەورەی ئەڵمانییەکان لە ساڵانی ١٠٦٤–١٠٦٥ی زایینی بەرەو خاکی پیرۆز، گۆشەگیری زۆر بەسەر زیارەتکاران کرا، بۆیە داگیرکردنی قودس و کڵێسای پیرۆز وەک پاڵنەرێکی سەرەکی خاچپەرستان گرنگترە لە یارمەتیدانی ھێزەکانی بیزەنتین بۆ شەڕکردن دژی سەلجووقییەکان، لەلایەن مێژوونووسانی ئەو سەردەمەوە.
جگە لەوەش لە سەرەتای سەدەی ١١ی زایینیدا پەیوەندی نێوان موسڵمانان و مەسیحییەکان لە سووریا تێکچوو؛ بۆ نموونە لە ساڵی ١٠٠٩ی زایینی، کڵێسای گۆڕی پیرۆز لەلایەن خەلیفەی فاتیمی حاکم بامیروڵا وێران کرا و ڕەنگە پاپا سێرجیۆسی چوارەم داوای دامەزراندنی ئۆردوگای سەربازی لە خاکی پیرۆزدا کردبێت، و تەنانەت کەمێک دواتر، لە… ناوەڕاستی زیارەتی گەورەی ئەڵمانییەکان لە ساڵانی ١٠٦٤–١٠٦٥ی زایینی بەرەو خاکی پیرۆز، گۆشەگیری زۆر بەسەر زیارەتکاران کرا، بۆیە داگیرکردنی قودس و کڵێسای پیرۆز وەک پاڵنەرێکی سەرەکی خاچھەڵگران گرنگترە لە یارمەتیدانی ھێزەکانی بیزەنتین بۆ شەڕکردن دژی سەلجووقییەکان، لەلایەن مێژوونووسانی ئەو سەردەمەوە.


ئەم دۆخە بووە ھۆی مشتومڕێکی بەرفراوان لە مێژوونووسی مۆدێرن لە ھۆکار و پاڵنەرە زۆرەکانی جەنگی خاچپەرستی. بۆ نموونە، تیۆرێکی کارل ئێردمان (١٩٣٥) کە بە تێزی ئێردمان ناسراوە، جەنگی خاچپەرستی یەکەم بە چاکسازییەکانی گریگۆرییەوە دەبەستێتەوە- چاکسازییەکان کە لەلایەن پاپا گریگۆری حەوتەمەوە لە ماوەی ساڵانی ١٠٥٠–١٠٨٠ی زایینیدا دامەزراون. ئەم چاکسازیانە کەنیسەی ڕۆژاوایان دامەزراند کە لە ماوەی سەدەی ١٠دا زۆر لاواز بووبوو، وەک ھێزێکی ئیلھامبەخش و ھەماھەنگی بۆ شەڕە خاچپەرستەکان. ئێردمان لە تیۆری خۆیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە یەکگرتنی کەنیسەی بەھێزی ڕۆژاوا لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی لاوازی بیزەنتین ڕێگەی بە گواستنەوەی دەسەڵات لە ڕۆژاواوە بۆ ڕۆژھەڵات داوە- لەگەڵ داگیرکردنی قودس وەک ئامانجێکی لاوەکی؛ بەڵام دەبێت پاڵنەر و ھۆکارەکانی یەکەمین جەنگە خاچپەرستەکان لە ھەردوو وڵاتی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بکۆڵرێتەوە و کاریگەری ڕێژەیی ئەم جۆرە ھۆکارانە تا ئێستاش لەنێو مێژوونووسانی سەدەی بیستەمدا مشتومڕی لەسەرە.
ئەم دۆخە بووە ھۆی مشتومڕێکی بەرفراوان لە مێژوونووسی مۆدێرن لە ھۆکار و پاڵنەرە زۆرەکانی جەنگی خاچھەڵگری. بۆ نموونە، تیۆرێکی کارل ئێردمان (١٩٣٥) کە بە تێزی ئێردمان ناسراوە، جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بە چاکسازییەکانی گریگۆرییەوە دەبەستێتەوە- چاکسازییەکان کە لەلایەن پاپا گریگۆری حەوتەمەوە لە ماوەی ساڵانی ١٠٥٠–١٠٨٠ی زایینیدا دامەزراون. ئەم چاکسازیانە کڵێسای ڕۆژاوایان دامەزراند کە لە ماوەی سەدەی ١٠دا زۆر لاواز بووبوو، وەک ھێزێکی ئیلھامبەخش و ھەماھەنگی بۆ شەڕە خاچھەڵگرەکان. ئێردمان لە تیۆری خۆیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە یەکگرتنی کڵێسای بەھێزی ڕۆژاوا لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی لاوازی بیزەنتین ڕێگەی بە گواستنەوەی دەسەڵات لە ڕۆژاواوە بۆ ڕۆژھەڵات داوە- لەگەڵ داگیرکردنی قودس وەک ئامانجێکی لاوەکی؛ بەڵام دەبێت پاڵنەر و ھۆکارەکانی یەکەمین جەنگە خاچھەڵگرەکان لە ھەردوو وڵاتی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بکۆڵرێتەوە و کاریگەری ڕێژەیی ئەم جۆرە ھۆکارانە تا ئێستاش لەنێو مێژوونووسانی سەدەی بیستەمدا مشتومڕی لەسەرە.


لە ماوەی سەدەی بیستەمدا ستیڤ ڕونێسمان توانی تێڕوانینی گشتی بۆ خاچپەرستان لە قاڵب بدات. ڕۆنیسمان بە بۆچوونی خۆی باس لەوە دەکات کە پاڵنەری ھێرشە دڕندەکانی جەنگی خاچپەرستی بە شێوەیەکی سەرەکی تەماح و ئارەزووی بەدەستھێنانی سەروەت و سامان و جام و ھەروەھا ڕۆحی سەرگەردانی ئاغاکانی فەرەنسی بووە. لە درێژەدا دەڵێت جەنگی خاچپەرستی تێکەڵەیەک بووە لە پاساوی خودایی بۆ شەڕ و نائارامی گشتی و تاقیکردنەوەی سەرگەرمی بووە، بە تایبەت لە نێو نۆرمانەکان و کوڕە گەنجەکانی ئاغا فەرەنسییەکان کە دەرفەتێکی دیکەی وەک ئەمجارەیان بۆ نەبووە؛ و ئەوەندە دەڕوات کە بڵێت ھیچ ھەڕەشەیەکی دەستبەجێ لەلایەن جیھانی ئیسلامییەوە نییە و دەڵێت «مەسیحییەکان لە فەلەستین بە دەگمەن کاتێکیان بەختەوەر وەک ناوەڕاستی سەدەی ١١ بینیبوو». ھاوشێوەی بۆچوونی ڕۆنیسمان، تۆماس ئاسبریج (٢٠٠٤) پێی وایە جەنگی خاچپەرستی یەکەم ھەوڵێکی ستراتیژی بووە بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی کەنیسەی ڕۆژاوا و یەکخستنەوەی کەنیسەکانی ڕۆما و قوستەنتینییە.<ref>Tyerman, Christopher (2004). ''An Eyewitness History of the Crusades.'' Folio Society.</ref><ref name=":110">{{Cite web|last=Resources for Studying the Crusades (2007–1008)|title=Historians of the Crusades|url=http://www.crusaderstudies.org.uk/resources/historians/index.html}}</ref>
لە ماوەی سەدەی بیستەمدا ستیڤ ڕونێسمان توانی تێڕوانینی گشتی بۆ خاچھەڵگران لە قاڵب بدات. ڕۆنیسمان بە بۆچوونی خۆی باس لەوە دەکات کە پاڵنەری ھێرشە دڕندەکانی جەنگی خاچھەڵگری بە شێوەیەکی سەرەکی تەماح و ئارەزووی بەدەستھێنانی سەروەت و سامان و جام و ھەروەھا ڕۆحی سەرگەردانی ئاغاکانی فەرەنسی بووە. لە درێژەدا دەڵێت جەنگی خاچھەڵگری تێکەڵەیەک بووە لە پاساوی خودایی بۆ شەڕ و نائارامی گشتی و تاقیکردنەوەی سەرگەرمی بووە، بە تایبەت لە نێو نۆرمانەکان و کوڕە گەنجەکانی ئاغا فەرەنسییەکان کە دەرفەتێکی دیکەی وەک ئەمجارەیان بۆ نەبووە؛ و ئەوەندە دەڕوات کە بڵێت ھیچ ھەڕەشەیەکی دەستبەجێ لەلایەن جیھانی ئیسلامییەوە نییە و دەڵێت «مەسیحییەکان لە فەلەستین بە دەگمەن کاتێکیان بەختەوەر وەک ناوەڕاستی سەدەی ١١ بینیبوو». ھاوشێوەی بۆچوونی ڕۆنیسمان، تۆماس ئاسبریج (٢٠٠٤) پێی وایە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ھەوڵێکی ستراتیژی بووە بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی کڵێسای ڕۆژاوا و یەکخستنەوەی کڵێساکانی ڕۆما و قوستەنتینییە.<ref>Tyerman, Christopher (2004). ''An Eyewitness History of the Crusades.'' Folio Society.</ref><ref name=":110"/>


بەپێی ئەم بۆچوونە، فەتحەکانی ئیسلامی لەم حاڵەتەدا گرنگییەکی کەمیان ھەبووە، بەو پێیەی ئیسلام و مەسیحییەت بۆ چەندین سەدە بە ئاشتیانە پێکەوە ژیاون. لە لایەکی دیکەوە، مێژوونووسانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، وەک سپرۆس ڤێریۆنیس (١٩٧١)، جەختیان لەسەر ھەڕەشەی سەربازیی بڵاوبوونەوەی ئیسلام و تاوان و ھێرشەکانی دژی مەسیحییەکان لە ئەنادۆڵ و شام کردووەتەوە؛ و موسا گیل (١٩٩٧) سەرەڕای بوونی سەرچاوەی جوولەکەکان لە میسر لەگەڵ ڕونێسمان ناکۆکە و بەو ئەنجامە دەگات کە لەشکرکێشی سەلجووقییەکان بۆ سەر ئەنادۆڵ و داگیرکردنی فەلەستین (١٠٧٣–١١٠٣ ز)، قۆناغێکی کۆمەڵکوژی و کاولکاری، کێشەی ئابووری و بێدانیشتووانی بەدوای خۆیدا ھێنابێت، بەڵام لە ڕاستیدا قسەکانی لەسەر بنەمای نووسینی نووسەرانی وەک مایکل سووری دامەزراون.<ref name=":82">Michaud, J. Fr. (Joseph Fr.). (1841). [https://catalog.hathitrust.org/Record/008232607/Home Histoire des croisades]. 6. éd. Paris.</ref><ref>Röhricht, R. (1901). [https://catalog.hathitrust.org/Record/000632839/Home Geschichte des ersten Kreuzzuges]. Innsbruck.</ref>
بەپێی ئەم بۆچوونە، فەتحەکانی ئیسلامی لەم حاڵەتەدا گرنگییەکی کەمیان ھەبووە، بەو پێیەی ئیسلام و مەسیحییەت بۆ چەندین سەدە بە ئاشتیانە پێکەوە ژیاون. لە لایەکی دیکەوە، مێژوونووسانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، وەک سپرۆس ڤێریۆنیس (١٩٧١)، جەختیان لەسەر ھەڕەشەی سەربازیی بڵاوبوونەوەی ئیسلام و تاوان و ھێرشەکانی دژی مەسیحییەکان لە ئەنادۆڵ و شام کردووەتەوە؛ و موسا گیل (١٩٩٧) سەرەڕای بوونی سەرچاوەی جوولەکەکان لە میسر لەگەڵ ڕونێسمان ناکۆکە و بەو ئەنجامە دەگات کە لەشکرکێشی سەلجووقییەکان بۆ سەر ئەنادۆڵ و داگیرکردنی فەلەستین (١٠٧٣–١١٠٣ ز)، قۆناغێکی کۆمەڵکوژی و کاولکاری، کێشەی ئابووری و بێدانیشتووانی بەدوای خۆیدا ھێنابێت، بەڵام لە ڕاستیدا قسەکانی لەسەر بنەمای نووسینی نووسەرانی وەک مایکل سووری دامەزراون.<ref name=":82">Michaud, J. Fr. (Joseph Fr.). (1841). [https://catalog.hathitrust.org/Record/008232607/Home Histoire des croisades]. 6. éd. Paris.</ref><ref>Röhricht, R. (1901). [https://catalog.hathitrust.org/Record/000632839/Home Geschichte des ersten Kreuzzuges]. Innsbruck.</ref>
ھێڵی ١٤٧: ھێڵی ١٤٦:
== سەرچاوەکان ==
== سەرچاوەکان ==
{{سەرچاوەکان|٢}}
{{سەرچاوەکان|٢}}
{{وتاری باش|وەشان=1067696|ڕێکەوت=١٧ی نیسانی ٢٠٢٣}}

{{تووڵی دەروازە|مێژوو|شەڕ|مێژووی ئیسلام|ئاسیا|ئەورووپا|ئیسلام|کتێب}}
{{تووڵی دەروازە|مێژوو|شەڕ|مێژووی ئیسلام|ئاسیا|ئەورووپا|ئیسلام|کتێب}}
{{پۆلی کۆمنز|First Crusade}}


[[پۆل:مێژووی ئەنتاکیا]]
[[پۆل:مێژووی ئەنتاکیا]]
[[پۆل:شەڕەکانی فەڕەنسا]]
[[پۆل:شەڕەکانی فەڕەنسا]]
[[پۆل:ئەو شەڕانەی کە ئەرمینیای تێدابوو]]
[[پۆل:ئەو شەڕانەی کە ئەرمینیای تێدابوو]]
[[پۆل:جەنگە خاچپەرستییەکانی سەدەی ١١]]
[[پۆل:جەنگە خاچھەڵگرییەکانی سەدەی ١١]]
[[پۆل:ئەو شەڕانەی کە کۆماری پیزا تێیدا بەشداربوون]]
[[پۆل:ئەو شەڕانەی کە کۆماری پیزا تێیدا بەشداربوون]]
[[پۆل:یەکەم جەنگی خاچپەرستانە]]
[[پۆل:یەکەم جەنگی خاچھەڵگران]]
[[پۆل:ململانێکانی دەیەی ١٠٩٠]]
[[پۆل:ململانێکانی دەیەی ١٠٩٠]]
[[پۆل:دەیەی ١٠٩٠ لە ئاسیا]]
[[پۆل:دەیەی ١٠٩٠ لە ئاسیا]]

دوایین پێداچوونەوەی ‏٢٣:٤٥، ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٤

یەکەم جەنگی خاچھەڵگران
بەشێک لە لە جەنگە خاچھەڵگرییەکان

وێنەیەکی پیتەری زاھید لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری باودا
ڕێکەوت١٥ی ئابی ١٠٩٦ – ١٢ی ئابی ١٠٩٩
شوێن
شام و ئەنادۆڵ
ئەنجام سەرکەوتنی خاچھەڵگران
گۆڕانکارییە
ناوچەیییەکان
  • جەنگی خاخاچھەڵگرانە یارمەتی گرتنی نیقا دەدات، بەشێکی زۆری ڕۆژاوای ئەنادۆڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی
  • خاچھەڵگران بە سەرکەوتوویی ئورشەلیم دەگرن و وڵاتانی خاچھەڵگران دادەمەزرێنن
ھێز
خاچھەڵگرەکان:
بە ١٣٠ بۆ ١٦٠ ھەزار مەزەندە دەکرێت
٨٠ ھەزار بۆ ١٢٠ ھەزار پیادە
١٧ ھەزار بۆ ٣٠ ھەزار سوارچاک		 نەزاندراو
زەرەر و زیانە گیانییەکان
مامناوەند بۆ بەرز (خەمڵاندنەکان جیاوازن) بەرز
تێبینی: ئەم جەنگە لە ساڵی ١٠٩٦ تا ١٠٩٩ی خایاندووە، و بەیەکەم جەنگی خخاچھەڵگرەکان ناودەبردرێت

یەکەم جەنگی خاچھەڵگرانە (١٠٩٦–١٠٩٩) بە یەکەم جەنگی زنجیرە جەنگە خاچھەڵگرەکان دادەنرێت، کە لە دوای فەرمانی پاپا ئۆربانی دووەم بۆ وەرگرتنەوەی خاکی پیرۆز دەستیپێکردووە، لە کاتی ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە ساڵی ١٠٩٥ی زایینی. ئەم ھەڵمەتە بووە ھۆی گرتنی نیقایا و ئەنتاکیا و ئورشەلیم و بەشێک لە ئەنادۆڵ و کەناری ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوین و ئەو سوپایە موسڵمانانەی کە لەلایەن سەلجوقەکانی ڕۆما و ئەتابەگە تورکەکانیی شام و وڵاتی فاتیمییەوە نێردرابوون، ھەموویان دۆڕان. دوای ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی لە ئەنادۆڵ وردە وردە لەلایەن وڵاتە سەلجووقییەکاندا گیرا دوای شەڕی مێلازگێرد (١٠٧١ز)، پاپا ئۆربانی دووەم داوای ناردنی ھێزێکی سەربازی کرد بۆ یارمەتیدانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و پێشنیاری گەمارۆدانی شارەکانی نیقایا و ئەنتاکیای کرد کە تازە گیرابوو.

ئەم کەمپە لە وەڵامی داواکارییەک بۆ ھاوکاری سەربازی لەلایەن ئەلێکسیۆسی یەکەم ئیمپراتۆری بیزەنتینەوە کرا؛ بەڵام بەگوێرەی گێڕانەوەی گەواھیدەرەکان کە لە دوای ساڵی ١١٠٠ی زایینی نوسیویانە، پاپا لە وتارەکەیدا لە کلیرمۆنت، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردووەتەوە، بە باوەڕبوون بە زیارەتکردنی شوێنە پیرۆزەکان بەستووەتەوە و خاکی خاچ ھەڵگرەکانی کردووە بە پیرۆزترین شوێن لە ساڵی ١٣٩٦ی ھەتاوی ڕوانگەی خاچ ھەڵگری وەک ئامانجی کۆتایی خۆی دانا. لەم شەڕەدا دوو ھێرشی گەورە بەرەو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کرا.

شەپۆلی یەکەم کە بە جەنگی خاچھەڵگری کۆمۆنەکان ناسرا، لە بەھاری ساڵی ١٠٩٦ و پێش ئەو ڕۆژە بەڵێندراوەی کە پاپا دانابوو ڕوویدا و لەلایەن کەسێکەوە بە ناوی پیتەری زاھید سەرکردایەتی دەکرا. پیتەر توانی حەماسەتێکی زۆری ئایینی لە نێو ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی نەخوێندەوار و خەڵکی گوندنشینی باو و نەخوێندەوار و ھەروەھا ئاغا ئاست نزمەکاندا دروست بکات و ھانیان بدات کە پەیوەندییان پێوە بکات. لە ڕاینلاند، لە باکووری ئەورووپا، شوێنکەوتووانی بەو جۆش و خرۆشەوە ھێرشیان کردە سەر جوولەکەکان کە بەھۆی وتاری پیتەرەوە دروستی کرد و لە ڕێگادا بۆ ئەنادۆڵیش لەگەڵ ھەنگاری و بیزەنتییەکان لەسەر پێداویستییەکان تێکھەڵچوون. لە کۆتاییدا سوپای پیتەر و خاچھەڵگرەکانی گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و لە مانگی تشرینی دووەم بە شێوەیەکی خراپ لەلایەن تورکەکانی ئەنادۆڵەوە شکستیان ھێنا. ھێرشی دووەم کە بە شەڕی خاچھەڵگری شازادەکان ناسراوە، بە بەراورد لەگەڵ ھێرشی خەڵکی ئاسایی زۆر باشتر ڕێکخرابوو و لە کۆتایی ھاوینی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دەستی پێکرد.

ھۆکاری ناونانی ئەم ھێرشە ئەوە بوو کە ژمارەیەکی زۆر لە شازادە و ئاغاکانی خاچ ھەڵگریی ئەورووپی یاوەری ئەم سوپایە بوون. ئەم سوپایە کە لە چوار سوپای بچووکتر پێکھاتبوو، لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ١٠٩٦ تا نیسانی ١٠٩٧ لە پشت دیوارەکانی قوستەنتینییە کۆبوونەوە و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند. ئەوان ھێرشیان کردە سەر ئەنادۆڵ و لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٧دا نیقایان گرت و ڕادەستی بیزەنتینییەکانیان کرد و پاشان لە دۆرلیۆم سوپای سەلجوقی ڕۆمانییەکانیان تێکشکاند. لە ساڵی ١٠٩٧دا توانیان ئەنتیکە داگیر بکەن و سوپای یاریدەدەری موسڵمانان کە لەلایەن ئەتابەکی مووسڵ و فەرمانڕەواکانی دیمەشق و حەلەبەوە ڕەوانەکرابوون، لەناوببەن. لە کۆتاییدا خاچھەڵگران لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٩ گەیشتنە ئورشەلیم و لە کاتی ھێرشەکەدا کە لە ٧ی تەممووزی ١٠٩٩ ڕوویدا، شارەکەیان کۆنترۆڵکرد و بەرگریکارانیان کۆمەڵکوژ کرد. ھەوڵە بچووکەکەی وڵاتی فاتیمییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ئورشەلیم لەلایەن خاچھەڵگرەکانەوە لە شەڕی ئەشقەلۆن بەرپەرچدرایەوە. ھاوکات لەگەڵ فەتحەکانیان وڵاتی لاتینی و خاچھەڵگریان دامەزراند وەک شانشینی ئورشەلیم، کونتشی تەرابلوس، میرنشینی ئەنتیکە و کونتی ئیدێسا، ئەمەش بووە ھۆی تاریکبوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. دوای گرتنی ئورشەلیم، زۆربەی خاچھەڵگران گەڕانەوە ماڵەوە، بەمەش شانشینی خاچھەڵگران لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری دووەم و سێیەمدا لەبەردەم موسڵمانەکاندا لاواز بوو.

زەمینەی مێژوویی[دەستکاری]

نەخشەی کەنارەکانی ئەورووپا و دەریای ناوەڕاست لە ساڵی ١٠٩٧ی زایینی لە سەروبەندی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا.

لە سەدەی حەوتەم و ھەشتەمی زایینی، لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و فراوانبوونی فەتحی موسڵمانان لە سووریا و میسر و باکووری ئەفریقا - کە بەشێکی گەورەی ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی بوو - ھەروەھا ھیسپانیا - کە لەژێر دەسەڵاتی شانشینی ڤیزیگۆت بوون، ململانێ کەوتە نێوان ناوچەکانی موسڵمانان و مەسیحییەکان؛ بەڵام لە سەدەکانی دواتردا و لەگەڵ لاوازی خەلافەتی ئیسلامی و دابەشبوونی خەلافەتی عەباسی سوننە و دەوڵەتی فاتیمی شیعی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی بچووکی موسڵمان لە خاکی ئیسلامیدا، دەسەڵاتی موسڵمانان لە ھەندێک ناوچەی وەک ھیسپانیا و لەگەڵ دروستبوونی بزووتنەوەکانی وەک "ڕێکۆنکیستا (کۆنتڕۆڵکردنەوەی ئەندەلوس)" کەم دەبووەوە. لەگەڵ دەستپێکردنی بزووتنەوەی کۆنترۆڵکردنەوەی ئەندەلوس، بیرکردنەوە و ڕۆحی ڕزگارکردنی خاکە پیرۆزەکان، کە بە بڕوای مەسیحییەکان لەلایەن کڵێساوە تەرخانکراوە بۆ عیسای مەسیح، لەنێو جەنگاوەرانی مەسیحیدا ئەم بزووتنەوەیە دەرکەوت.

ھەرچەندە کڵێسا لەو سەردەمەدا وەک کاردانەوەیەکی دروست و گونجاو لە دژی کافرەکان (بەتایبەت موسڵمانان) پشتیوانی شەڕی دەکرد، بەڵام گرنگییەکی زۆری پێ نەدەدرا. ھۆکارەکانی شەڕی خاچھەڵگران بەتایبەتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم لە نێو مێژوونووساندا بە شێوەیەکی بەرفراوان باس کراوە. لەکاتێکدا ڕەنگە جیاوازی لە نێوان مێژوونووساندا ھەبێت سەبارەت بە کوالێتی و چەندایەتی ئەم شەڕانە، بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەوەیە کە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانەوە بووە کە کاریگەرییان لەسەر ئەورووپا و ڕۆژاوای ئاسیا ھەبووە. لە ئەورووپا ئورشەلیم وەک شاری پیرۆزی مەسیحییەکان بە تایبەتی وەک شوێنی تەوبەکردن گرنگ بوو. لەگەڵ دەستپێکی لاوازی خەلافەتی فاتمی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەلجووقی، کۆنترۆڵی قودس کەوتە دەستی تورکە سەلجوقییەکان، کە سیاسەتی توندیان بەرامبەر بە حاجییە مەسیحییەکان بووە ھۆی ئەوەی کە گلەیی لە پاپا بکەن.[١] ھەر لەم کاتەدا بوو کە شکستی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد لە دژی سەلجوکەکان و پێویستی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ پشتیوانی سەربازی ھاوتەریب بوو لەگەڵ زیادبوونی ئیرادەی چینی سەربازی ئەورووپای ڕۆژاوا بۆ قبوڵکردنی سەرکردایەتی پاپا.

بارودۆخی ئەورووپا[دەستکاری]

لە سەدەی یازدەھەمدا، بە پێشکەوتن و داھێنان لە بواری تەکنەلۆژیا و کشتوکاڵدا، ئەورووپا شاھیدی گەشەسەندنی بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان بوو.[٢] ھەروەھا دوای گەشەی شارنشینی بەھۆی پێشکەوتنی چالاکییەکانی سەندیکا و بازرگانی، دوو جەمسەری بازرگانی و ئابووری ئەورووپای ڕۆژاوا (باکووری ئیتالیا و ناوچەی دەریای باڵتیک) سەریان ھەڵدا. کڵێسای کاتۆلیکی وەک شوێنێکی سەرەکی مایەوە کە کاریگەری لەسەر شارستانییەتی ڕۆژاوا ھەبوو، بەڵام سیستەمی کڵێسا لەم کاتەدا زۆر پێویستی بە چاکسازی ھەبوو. ھەروەھا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەورووپا لەسەر بنەمای سیستەمی لۆرد-سکرتێر و دەرەبەگایەتی پێکھێنران و ڕێکخران.[٣] لەسەر بنەمای پێکھاتەی سیاسی ئەورووپای فیۆداڵی لە سەدەی یازدەھەمدا، سوارچاک و ئاغاکان مافی بەکرێگرتن و وەرگرتنی زەوی و موڵکیان وەرگرتووە لە بەرامبەر پابەندبوونی سەربازی بە پلەی ئاغایەتیان.

ئەورووپای ڕۆژاوا دوای ھێرشی ڤایکینگەکان و ھەنگارییەکان و موسڵمانان لە سەدەی نۆ و ١٠ی زایینی و ھەروەھا لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی کارۆلینجی، لە زۆر ڕووەوە بوو بە شوێنی سەربازی و چەندین قەڵا لە سەرانسەری ئەورووپای ڕۆژاوا دروست کران، و شوڕشگێڕی چەکداری و مەشق و ڕاھێنانیان پێکرا، جەنگاوەرەکان بە گشتی ئامادە بوون. بەھۆی نەبوونی دەسەڵاتی ناوەندی و زۆری جەنگاوەر و شوڕشگێڕەکان، توندوتیژی بە شێوەی جۆراوجۆر لە ئەورووپای ڕۆژاوادا بە شێوەیەکی سەیر زیادی کرد. کڵێسا ھەوڵیدا توندوتیژی کەم بکاتەوە،[٤] بە پێشکەشکردنی چارەسەر: یەکەم: چارەسەری ئاشتی ئیلاھی بوو، کە ھەڕەشەی لەو کەسانە دەکرد کە بە سزای خودایی ھێرشیان دەکردە سەر ھاووڵاتیانی مەدەنی، دووەم: چارەسەر ئاگربەستی ئیلاھی بوو، لەو ماوەیەدا شەڕ لە ڕۆژانی یەکشەممە و ڕۆژانی پیرۆزدا قەدەغە کرا؛ بەڵام کڵێسا کۆنترۆڵی زۆری بەسەر سوارچاک و بارۆنەکاندا نەبوو. یەکەمین شوێنکەوتوان و پیاوانی ئایینی مەسیحی جەنگیان بە ھیچی تر نەدەزانی جگە لە کۆمەڵکوژی، بەڵام دوای گۆڕینی قستنتین کۆنستانتینی مەزن (٣٣٧–٣٠٦) بۆ مەسیحی لە ساڵی ٣١٢ی زایینی و بە فەرمیکردنی ئەم ئایینە، پێویست بوو مەسیحییەک بەرژەوەندییەکان بپارێزێت لە ئایینەکەی و خاکەکەیدا.

لە سەدەی پێنجەمی زایینی ئابین ڕای گەیاند کە شەڕێک کە لایەنی ھێرشبەرانەی ھەبێت ناشەرعییە، بەڵام ئەگەر لەلایەن دەسەڵاتێکی شەرعی وەک قەشە یان پاشایەکەوە بۆ بەرگریکردن یان وەرگرتنەوەی زەوییە لەدەستچووەکان ئەنجام بدرێت، ڕێگەپێدراو و ڕەوایە؛ بەڵام لە سەرەتادا کڵێسای جەنگی وەک میکانیزمێکی بەرگری سەیر دەکرا و زۆربەیان لەژێر کاریگەری بزووتنەوەی ئاشتی ئیلاھیدا فەرمانی شەڕی پیرۆزیان دەرکرد. تا سەدەی ١١، ھێشتا بۆچوونی کڵێساکە سەبارەت بە بەشداری چالاکانە لە شەڕدا پەرەی پێنەدرابوو، چونکە کردەوەکانی کڵێسا بەس نەبوون بۆ ھاندانی ئاغاکان بۆ سوێندخواردن بە پەیماننامەکانی ئاشتی؛ بەڵام لەگەڵ ھاتنە سەرکاری گریگۆری حەوتەم (١٠٧٣–١٠٨٥) و سەرەتای چاکسازییە ئایینییەکانی، بیرۆکەی شەڕی پیرۆز قۆناغی بیردۆزی و وشەی تێپەڕاند و ھاتە ناو مەیدانی کردارەوە.[٥] سەرکردەکانی کڵێسا ھانی شوڕشگێڕان و جەنگاوەرانی مەسیحییان دەدا کە واز لە خەباتە بێھودەکانیان بھێنن و بچنە سنوورەکانی مەسیحییەت بۆ شەڕکردن لەگەڵ کافرەکان. پاداشتی ئەوان خاوەندارێتی خاکە داگیرکراوەکان و لێخۆشبوون لە گوناح و پاداشتی ئاسمانی بوو. ئەسکەندەری دووەم (١٠٦١–١٠٧٣) لە گوناھی ھەموو جەنگاوەرەکانی ساڵی ١٠٦٤ خۆش بوو، بەڵام گریگۆری حەوتەم لە گوناھی ئەو کەسانە خۆش بوو کە لە ڕێگای خاچدا گیانیان لەدەستدا. بەم شێوەیە کڵێسای ڕۆما سەرکردایەتی شەڕە پیرۆزەکانی گرتە ئەستۆ.

بارودۆخی بیزەنتین[دەستکاری]

نەخشەی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین (٨٦٧–١٠٨١)

ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کە لە چارەکی یەکەمی سەدەی ١١ (سەردەمی باسیلی دووەم) دا لە لووتکەی دەسەڵاتی سەربازی خۆیدا بوو،[٦] لە نیوەی کۆتایی ئەم سەدەیەدا ڕووبەڕووی کێشە بووەوە کە بووە ھۆی سنووردارکردنی سنوورەکانی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ یۆنان و بەشێک لە بالکان.[٧] ئەم گۆڕانکاریانە بەھۆی ھەڕەشەی گەلانی دراوسێ یان ھێزی نوێ لە بالکان و ئاسیای بچووک بووە. لە بالکان و باکووری ئیمپراتۆرییەتەکەدا، پێچنەگەکان فشاریان خستە سەر ئیمپراتۆرییەتەکە، لە سەرەتای ساڵی ١٠٤٩، ئیمپراتۆری بیزەنتین، کۆنستنتینی نۆیەم (ڕ. ١٠٤٢–١٠٥٥)، بڕیاریدا ١٥ ھەزار پێچنگ لە باکووری دەریای ڕەشەوە بێنێتە سنوورەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە؛ بەڵام دوای ماوەیەک پێچنەگەکان یاخیبوونیان لە دژی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستپێکرد. زۆری نەخایاند ئەم ھێزانە زەوییەکانی دەوروبەری ئەدریانۆپۆلیسیان تاڵان کرد و توانیان ھێزەکانی ناوچەکە تێکبشکێنن.

لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و دەستپێکردنی فەتحەکانی موسڵمانان لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە ھێرشە فراوانخوازییەکانی موسڵماناندا زەوییەکی زۆری لەدەستدا،[٨] بەڵام لەگەڵ شکستی موسڵمانان لە داگیرکردنی قوستەنتینییە، دواجار ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی خاکە گرنگەکانی بپارێزێت، ئەوانیش یۆنان و ئاسیای بچووک بوو، ئاسیای بچووک بۆ دامەزراندنی کارمەند و دابینکردنی پێداویستییەکان بۆ پایتەختی ئیمپراتۆرییەت، قوستەنتینییە، زۆر گرنگ بوو. بە وەستانی شەپۆلی یەکەمی فەتحەکانی ئیسلامی، ھەروەھا پاشەکشەی خەلافەت لە جیھانی ئیسلامی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە خاکی ئیسلامیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی ناوچەکانی وەک کریت، سیلیسیا و باشووری ئیتالیا بخاتە سەر خاکەکەیەوە.[٩] لە سەدەی یازدەھەمدا بە کۆچ و جووڵەی کۆمەڵەیەکی نوێ لە تورکە موسڵمانە نوێیەکان بە ناوی تورکی سەلجوقی، جارێکی دیکە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کەوتە بەر ھەڕەشە.

دوای شکستی تورکە غەزنەوییەکان لە شەڕی داندانغان و گرتنی ئێران و عێراق و پێکھێنانی دەوڵەتی سەلجووقی بە سەرکردایەتی توغرێل بەی (١٠٣٧–١٠٦٣)، تورکە سەلجوقییەکان ھێرشەکانیان بۆ سەر مێزۆپۆتامیای سەرەوە، ئەرمینیا، شام دەستپێکرد لەڤانت و سەرکەوتوو بوون لە داگیرکردنی ئەم ناوچانە.[١٠] لەگەڵ مردنی توغرێل و کەوتنە سەر تەختی ئالپ ئەرسەلان (١٠٦٣–١٠٧٢ز)، ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان بۆ سەر ئاسیای بچووک تا ساڵی ١٠٧٠ بەردەوام بوو، ھەروەھا خاکەکانی وەک ئێران، گورجستان و ئەرمینیا لکێنران بە ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقییەکانەوە. ئەم دۆخە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینی ناچار کرد خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تورکە سەلجوقییەکانی ئاسیای بچووک ئامادە بکات. لە ساڵی ١٠٧١ ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم دیۆجینێس (ڕ. ١٠٦٨–١٠٧١)، لە وەڵامی ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان لە ئاسیای بچووک، لەگەڵ ھێزەکانی بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئاسیای بچووک بەڕێکەوتن بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان ببێتەوە. دواجار ئەم دوو سوپایە لە ٢٦ی ئابی ١٠٧١ لە نزیک شاری مۆلازگێرد لە ناوچەی ئیبەری یەکتریان بینی، ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی شکستێکی قورس بوون و ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم، لەلایەن تورکە سەلجوقییەکانەوە تێکشکێنران.[١١] تورکە سەلجوقییەکان بە شکستپێھێنانی ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد و جێھێشتنی خاکی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە بە بێ بەرگری، بە خێرایی پێشڕەوییان کرد لە ئاسیای بچووک و شارەکانی وەک ئەنقەرە، قۆنیە و نیقایان گرت.

بارودۆخی ڕۆژھەڵات[دەستکاری]

دوای مردنی خەلیفەی دەسەڵاتدار بامروڵڵا فاتیمی (١٠٢١ز)، ئیتر مەسیحییەکان لەلایەن فاتمییەکانەوە گۆشەگیرییان لەسەر نەدەکرا و بازرگانانی بیزەنتین و ئیتاڵی دەھاتن و دەچوونە بەندەرەکانی میسر و ھەروەک حاجیانیش سوودمەندبوون لەو بارودۆخانە. لەم نێوەندەدا پێشڕەوی تورکە سەلجووقییەکان لە خاکی ڕۆژھەڵاتی موسڵمانان بووە ھۆی ترس لە حکوومەتی بیزەنتین و فاتیمی و پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو حکوومەتەیان دۆستانە کرد.

بە سەرکەوتنی ئالپ ئەرسەلان لە شەڕی مۆلازگێرد، ١٩٩٩. ئەگەری ھاوپەیمانی نێوان فاتیمییەکان و بیزەنتین نەما و ئەرمینیا بە تەواوی لەلایەن تورکەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. دوای کۆچی دوایی ئالپ ئەرسەلان (١٠٧٢ز)، کوڕەکەی مەلیک شا لەسەر تەختی پاشایەتی بەرزبووەوە. ھەرچەندە مەلیک شا ھەرگیز ڕێپێوانی بۆ ئەنادۆڵ نەکرد، بەڵام ھۆزە تورکمانەکان بەردەوام ھێرشیان دەکردە سەر ئەو ناوچانە. سولەیمان بن قەتڵەمەش، ئامۆزای مەلیک شا، لەو ناوچانەدا سۆفیگەریی سپارد. سولەیمان بە پێچەوانەی سەرۆک عەشیرەتەکانی تری تورکیا وەک غازی-زانا کە تەنھا ھەوڵی دروستکردنی بنکەیەکی بۆ تاڵانکردنی ناوچەکانی دەوروبەری دەدا، بەمەبەستی ئەوەی حوکمڕانییەک بۆ خۆی پێکبھێنێت.

دوابەدوای ململانێکان و شەڕی ناوخۆی بیزەنتین بۆ دەستبەسەرداگرتنی پێگەی ئیمپراتۆرییەتەکە، ژمارەیەک شاری گرنگی بیزەنتین لەلایەن سولەیمانەوە گیران. دوای دامەزراندنی دەوڵەتی سەلجوقی ڕۆمانی لە ساڵی ١٠٧٧ی زایینی، گرنگترین شاری ئەنادۆڵ، نیقا، وەک پایتەختی سەلجوقی ڕۆمانی ھەڵبژێردرا. ھەرچەندە سلێمان (لە ساڵی ١٠٧٧ تا ١٠٨٦ زایینی حوکمڕانی کردووە) توانی کۆنترۆڵی زۆرێک لە ناوچەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین بەدەست بھێنێت، بەڵام حکوومەت و حوکمڕانییەکەی نەیانتوانی یەکگرتوویی و ڕێکوپێکی پێویست و سنووری دیاریکراو بەدەست بھێنن. ھەروەھا ئەو زانایە توانی بە گرتنی شارەکانی قەیسریا و ئاماسیا و سیڤاس ئیمپراتۆرییەتێک بۆ خۆی دابمەزرێنێت. لەم نێوەندەدا ژمارەیەکی زۆر لە شازادەکانی ئەرمەنستان لەگەڵ ڕەعییەتەکانیان کە نزیکەی نیوەی دانیشتووانی ئەرمینیایان پێکدەھێنا، کۆچیان کرد بۆ ناوچەکانی کاپادۆکیا و باشووری زنجیرەچیای تۆڕۆس و دوای دەستپێکردنی ھێرشی سەلجووقییەکان.

لە ساڵی ١٠٧١ بەھۆی یەکێک لە وەسیەتەکانی ئەلپ ئەرسلان بە ناوی «ئەتسەز بن ئۆغ»، توانرا دیمەشق داگیر بکرێت و دوای ماوەیەک توانرا تەواوی خاکی فەلەستین بگەیەنێتە سەر سنووری ئەشقەلۆن لەژێر فەرمانی خۆیدا. تا ساڵی ١٠٧٥ توانی ھەموو ناوچە ژێردەستەکانی دیمەشق و دەوروبەری زیاد بکات بۆ خاکەکەی. لە ساڵی ١٠٨٦دا سلێمان بن کاتلامیش کە سەرکەوتوو بووبوو لە داگیرکردنی ئەنتاکیا بڕیاریدا حەلەبیش داگیر بکات، بەڵام میری عەرەبی حەلەب داوای ھاوکاری لە تەتەش کرد و بە ھاوکاری ئەو توانی سوپای سولەیمان تێکبدات و سولەیمان لە جەنگەکەدا کوژرا.[١١]

ئەنجومەنی پیاچێنزا و ئەنجومەنی کلێرمۆنت[دەستکاری]

پاپا ئۆربانی دووەم لە ئەنجومەنی کلێرمۆنت.

ئیمپراتۆری بیزەنتین، ئەلێکسیۆسی یەکەم، کە نیگەران بوو لە پێشڕەوی سەلجووقییەکان بۆ ڕۆژاوا دوای شکست لە شەڕی مێلازگێرد، لە مانگی ئازاری ساڵی ١٠٩٥دا نێردراوێکی نارد بۆ ئەنجومەنی پیاچێنزا بۆ ئەوەی داوای یارمەتی لە پاپا ئۆربانی دووەم بکات لە دژی تورکەکان.[١٢] ئۆربان بە ئەرێنی وەڵامی ئەم داواکارییەی دایەوە، لەوانەیە ھیوای خواستبێت ئەو لێکترازانەی کە چل ساڵ بوو لە نێوان کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات و کڵێسای کاتۆلیک ھەبووە نەھێڵێت و جارێکی دیکە یەکێتی ئایینی لە سەرانسەری ئەورووپادا جێگیر بکات.[١٣] ئەلێکسیۆس و ئۆربان پێشتر لە ساڵی ١٠٨٩ی زایینیدا پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ یەکتردا ھەبووە و بە ئاشکرا باسی یەکگرتوویی کڵێسای مەسیحییان کردووە و ھەربۆیە لە ساڵانی پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگراندا نیشانە بەرچاوەکانی ھاوکاری لە نێوان قوستەنتینە و ڕۆما ھەبوون.[١٤]

لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٠٩٥ پاپا گەڕایەوە بۆ فەڕەنسای زێدی خۆی بۆ کۆکردنەوەی ھێز بۆ ئەو ھەڵمەتە.[١٥] لووتکەی سەردانەکەی بۆ ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە مانگی تشرینی دووەم بوو، کە تێیدا وتارێکی پڕ لە سۆزی پێشکەش بە ئامادەبووانێکی زۆری ئاغا و ڕۆحانییەکان کرد. پێنج وەشانی ئەم وتارە لەلایەن کەسانێکەوە نووسراوە کە ڕەنگە لە ئەنجومەنەکەدا ئامادە بووبن (بالدریک دێل، گویبێرت نوجیان، ڕۆبەرت دەروێش و فۆچیێری شارترس)، یان ئەو کەسانەی چوونەتە شەڕەوە (نووسەر گێستا فرانکۆرۆم) ھەروەھا وەشانی مێژوونووسانی دواتر (وەک ویلیامی مالمێسبێری)، ھەموو ئەم دەستنووسانە دوای فەتحکردنی ئورشەلیم نووسراون، بۆیە زۆر ئەستەمە بزانین بە وردی لە ئەنجومەنەکەدا چی گوتراوە و دوای جەنگی خاچھەڵگری یەکەم چی ڕوویداوە.[١٦]

جەنگی خاچھەڵگران و زیارەت[دەستکاری]

پاپا ئۆربانی دووەم بە تەواوی فێرکارییەکانی ئایینی پشتگوێ نەخست. بەڵکو چەمکی شەڕی پیرۆز و دادپەروەری بە چەمکە پەسەندکراوەکانی تری ئایینی مەسیحی وەک خێرخوازی و زیارەت بۆ شوێنە پیرۆزەکان گرێدا. داھێنانەکەی ئۆربان ئەوە بوو کە لەبری ئەوەی ئاسیای بچووک بگرێتەوە، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردەوە و ھەروەھا بەستنەوەی بە باوەڕی سەردانیکردن بۆ شوێنە پیرۆزەکان، بۆیە جەنگاوەر و سوارچاکەکان سوێندیان خوارد سەردانی گۆڕی پیرۆزی مەسیح بکەن بۆ ئەوەی لە گوناحەکانیان پاک ببنەوە. زەوی و ماڵی خاچھەڵگران وەک حاجیانی ئایینی لەژێر پاراستنی کڵێسا و پاپادا بوو تا گەڕانەوەیان.

سوێندخواردنی خاچھەڵگران بەزۆری لەگەڵ پەیمانی تری وەک ڕۆژووگرتن یان دوورکەوتنەوە لە ژن یان پابەندبوون بە ھەندێک کردەی ترەوە بوو، دواجاریش "خاچ"ێک لەسەر شانی کراسەکەیان دەدوری، کە دەری دەخست ئەو کەسە حاجییە. جیاوازی نێوان شەڕی پیرۆز و زیارەتی ئایینی ڕوون بوو و زۆرجار خاچھەڵگران خۆیان بە "حاجی" یان "خاچ ھەڵگر" ناودەبرد. بەو پێیەی جەنگی خاچھەڵگری لە بانگەوازی کڵێسادا وەک زیارەت و کردەوەیەکی خێرخوازی خودایی و ڕێگەیەک بۆ لێخۆشبوون لە گوناحە و بەدەستھێنانی لێخۆشبوونی خودا پێشکەش کرا، ئەوە تەنھا پیاو و جەنگاوەری بەھێز نەبوون کە پەیوەندییان پێوە کرد، بەڵکو ژن و پیاوی تەمەن ناوەڕاست وەک ژن و منداڵەکانیان حەزیان لە بەشداریکردن لەم بزووتنەوەیەدا بوو.

پاپا ئۆربان فەرمانی بە قەشە و بانگخوازانی کڵێسای ڕۆما کردبوو کە پەیمان لەگەڵ ئەو کەسانە نەبەستن کە توانای شەڕکردنیان نییە و خۆی ئەو پەیمانانەی ھەڵوەشاندەوە کە پێشتر کردبووی، بێبەشکردنی خەڵکی ئاسایی لەم زیارەتە تەنھا لەبەر بێتوانایی لە شەڕکردندا کارێکی قورس بوو، سەرەڕای ڕاگەیاندنی دژایەتی پاپا، زۆرێک لە کەسانی نەخۆش و ھەژار و لاواز و کەسانێک کە شیاوی شەڕکردن نەبوون، خاچیان لەبەر کرد و خۆیان بۆ سەفەرکردن ئامادە کرد. ھەروەھا پاپا قەدەغەی کرد کە دەروێش و پیاوانی ئایینی بەبێ مۆڵەتی تایبەت لە خانەقا و کڵێسا دەربچن، و وتی: ئەوانەی نەیانتوانی لە ناوەڕاستی شەڕدا بە شمشێرەوە دەرکەون، دەیانتوانی لە ماڵەوە لە ڕێگەی نوێژ و خودا پەرستییەوە ئەم نیعمەتە بەدەست بھێنن. بەتایبەت دەروێشەکان فەرمانیان پێکرا کە ئەرکی پەرستنی خۆیان جێبەجێ بکەن و بارگرانی لەسەر شانی ئەو کەسانە نەسەپێنن کە ناچارن شەڕ بکەن. جگە لەوەش پاپا لەبەرکردنی نیشانەی خاچ لەسەر جەستە بۆ ھەموو خەڵکی ئیسپانیا قەدەغە کرد، چونکە خەباتیان دژی ئیسلام لە وڵات و خاکەکانی خۆیاندا ئەنجام دەدرا.

پاڵنەری خاچھەڵگران[دەستکاری]

ساڵانێک مێژوونووسانی مۆدێرن وایان دەزانی کە «گەلی ناڕازی ئەورووپا» ھێزی سەرەکی شەڕە خاچھەڵگرەکان پێکدەھێنن.[١٧] کەسانی وەک دووەم یان سێیەم منداڵی نێر لە ئاغاکان کە نەیانتوانیوە زەوی و نازناوەکانی باوک بە میرات بگرن، بە گوێرەی تۆماس مادێن، ئەم لێکدانەوە بەشێکی لە ھەڵسەنگاندنە جەماوەرناسییەکان سەریھەڵداوە.[١٨] لە سەدەی ١٠دا ژمارەی دانیشتووانی ئەورووپا زیادی کرد و ئەمەش پێویستی بە زەوی زیاتر بوو، لێرەوە زۆرجار شەڕە خاچھەڵگرەکان وەک یەکەم شەڕە کۆلۆنیالیزم ئەورووپا وەسف دەکرا، جۆرێک لە ئیمپریالیزم سەرەتایی کە تەشەنەی بۆ موسڵمانان کردبوو، بە بۆچوونی ئەو مێژوونووسانە، کەسانێک کە ھیچیان لەدەستیان نەبوو بەڵام دەیانتوانی ھەموو شتێک بەدەست بھێنن، جلی خاچیان لەبەر دەکرد بۆ ئەوەی کارەکانیان پاک و ڕەوا بێت، خۆیان دەوڵەمەند بکەن بە غەنیمەتەکانی جەنگ و ماڵێک بۆ خۆیان لە زەوییەکی دوور دروست بکەن.

سروشتییە ئەو مێژوونووسانەی کە لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپیدا ژیاون یان گەواھیدەری ھەڵوەشاندنەوەی بوون، لەم گۆشەنیگایەوە سەیری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن.[١٩] جگە لەوەش بەپێی ڕوانگەی پۆزەتیڤیستەکان و بیرمەندانی دوای سەردەمی ڕووناکبیری سەبارەت بە ئایین، ئەگەری پابەندبوونی خەڵکی سەدەی ناوەڕاست بەو پەیمانە ئایینیانەی کە نووسراون و قسەیان پێدەکرا، زۆر لاواز بوو. ھەروەھا بە بڕوای بیرمەندەکانی ئەو سەردەمە، ئایین ھێزێکی بزوێنەری ناوەکی نەبوو، بەڵکو فێڵ و کردەوەیەکی چەواشەسازی بووە لەلایەن ئەو کەسانەی باسی قیامەتییان دەکرد و لە ھەمان کاتدا بیریان لە دەستکەوتێکی دونیایی دەکردەوە.

بە پێشکەوتنی نوێ لە بواری تەکنەلۆژیادا، کەسانی وەک جۆناسان ڕێیلی سمیس، مێژوونووسێکی ھاوچەرخ، توانیان زۆرێک لە بەڵگەنامەکانی پەیوەست بەو ژن و پیاوانەی کە بەشدارییان لە شەڕی خاچھەڵگراندا کردووە، شی بکەنەوە. بە گوتەی ڕێیلی سمیس و مادن، نزیکەی ١٥٠ ھەزار کەس لە سەرانسەری ئەورووپا وەڵامی بانگەوازی پاپا ئۆربانی دووەمیان داوەتەوە و خاچیان لەبەر کردووە. زۆرینەی ئەم دانیشتووانە خەڵکی ھەژار بوون و زۆرێکیان ژن و بەساڵاچوو (یان ھەردووکیان) بوون.

لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا نزیکەی ٤٠ ھەزار جەنگاوەر بەرەو ڕۆژھەڵات ڕێپێوانیان کرد، ھەرچەندە زۆرێکیان نەیانتوانی گەشتەکەیان تەواو بکەن. لەوانە کەمینەیەکی سنووردار سوارچاک بوون، بەڵام ھەر ئەم سوارچاک و بارۆنانە بوون کە ناوەکی سوپاکەیان پێکھێنا؛ بۆیە قبوڵکردنی ڕێککەوتنەکەیان بۆ شەڕکردن ڕۆڵی بنەڕەتی لە سەرکەوتنی شەڕەکەدا ھەبوو. ڕوونترین شت لە بەڵگەنامەکانی بەردەستدا ئەوەیە کە زۆربەی ئەو سوارچاکانە نە منداڵی پیاوی بێ میرات بوون و نە کەسانی ھەژار کە ھیچیان لەدەست نەدابوو، بەڵکو خاوەنی زەوی و زارەکانیان بوون و لەوانی دیکە موڵک و ماڵی زیاتریان ھەبوو. ئەم پیاوانە باش ئاگاداری مەترسییەکانی ئەو گەشتە دوو ھەزار میلە بوون کە لە پێشیانەوە بوو.

چەند کەسێکیان بە تەواوی ئاشنای تورک بوون، چونکە پێشتر وەک بەکرێگیراو لە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین خزمەتیان کردووە. وەک تۆماس ئاسبریج نووسیویەتی، “ئێمە ناتوانین زیاتر لەوە بکەین کە ژمارەی ئەو ھەزاران کەسە بخەمڵێنین کە وەڵامی بانگەوازی جەنگی خاچھەڵگرانیان داوەتەوە، ھەروەھا بەو بەڵگانەی کە لە دوای خۆیان بەجێماوە، دەتوانین تێگەیشتنێکی سنووردار لە پاڵنەر و ئامانجەکەیان بەدەست بھێنین." نەوەی پێشووی زانایان باسیان لەوە کردووە کە پاڵنەری سەرەکی خاچھەڵگران بۆ شەڕی خاچھەڵگران تەماح و ھیوای دۆزینەوەی ژیانێکی باشتر بووە دوور لە برسێتی و شەڕ لە فەرەنسا، بەڵام ئەسبریج ئاماژە بەوە دەکات "ئەم وێنەیە بە قووڵی چەواشەکارییە". ئەو دەڵێت بەھۆی زۆری تێچووی قەدەغەکراوی گەشتکردن بۆ ناوچە دوورەکان لە ماڵەوە، و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی خاچھەڵگران لە کۆتاییدا دوای تەواوکردنی زیارەتەکەیان لە قودس گەڕانەوە ماڵەوە، نەک ھەوڵی بەدەستھێنانی موڵک و ماڵ بدەن لە خاکی پیرۆزدا، بەدووری نازانرێت کە تەماح بووبێت ئیشی سەرەکییان.

دیاریکردنی پاڵنەرەکانی ھەزاران کەسی ھەژار کە ھیچ ڕۆڵێکیان لە مێژوودا نەبووە، یان تەنانەت ئەو سوارچاکە گرنگانەی کە چیرۆکەکانیان لەلایەن دەروێش و قەشە گێڕدراوەتەوە، زۆر قورسە، ئەگەر مەحاڵیش نەبێت. بەو پێیەی جیھانی ماتریالیستی سەدەکانی ناوەڕاست ڕەگ و ڕیشەی زۆر قووڵی لە جیھانی ڕۆحی کڵێسادا ھەبووە، ڕەنگە تەقوای کەسی گرنگترین ھۆکار بووبێت بۆ زۆرێک لە خاچھەڵگران. پاڵنەری ئاغاکان تا ڕادەیەک لە خەڵکی گوندەکان ڕوونترە، دیارە تەماح فاکتەری سەرەکی ئەوان نەبووە. ڕۆنیسمان (١٩٥١) پێی وایە تەنیا ئەندامانی گەنجی بنەماڵەکان، کە ھیچ ھیوا و ئاسۆیەکی گەشەکردن و پێشکەوتنیان لە زێدی خۆیاندا نەبووە، بۆ گەڕان بەدوای سامان و سەرگەرمی لە شوێنێکی دیکەدا دەچوونە جەنگی خاچھەڵگران؛ ھەروەھا ڕێیلی-سمیس (١٩٩٨) نیشانی داوە کە تەماح ھۆکاری گشتگیری نەبووە. جەنگی خاچھەڵگری لەلایەن ھەندێک لە ئاغا بەھێزەکانی فەرەنسا فەرماندەیی دەکرا کە ھەموو شتێکیان بەجێھێشت و تەنانەت ھەندێک خێزان پارەیان دەدا بۆ ئەوەی بەشداری جەنگی خاچھەڵگران بکەن.

جەنگی خاچھەڵگری گەل[دەستکاری]

وێنەیەک کە تێیدا شکستی جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی نمایش دەکرێت.
نەخشەیەک لە ڕێگاکانی سەرکردە سەرەکییەکانی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم

پاپا ئۆربان وادەی ١٥ی ئابی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دیاری کرد کە ھاوکات بوو لەگەڵ ڕۆژی بەرزبوونەوەی مریەم بۆ ئەوەی بەرەو یەکەمین جەنگی خاچھەڵگرانە بڕوات.[٢٠][٢١] ئامادەکردنی پێداویستییەکان بۆ ئەم سوپایە گەورەیە لە شارەکانی بیزەنتین لەگەڵ موڵک و ماڵی سوارچاکە مەسیحییەکان بە خێرایییەکی زۆرەوە بەردەوام بوو.[٢٢] جەنگی خاچھەڵگری یەکەم گەورەترین و گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو کە لە ئەورووپای ڕۆژاوا لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیەوە دەستی پێکرد و پێویستی بە پارەیەکی زۆر بوو بۆ دابینکردنی سەرچاوە و ھێزی مرۆیی، بە گوتەی تۆماس مادۆن زۆر کەس لەم بڕگەیە و سەریان سووڕما لە پلاندانان بۆ ئەم شەڕە پیرۆزە چونکە لە جیھانبینی سەدەی ناوەڕاستدا، ئەوە ڕاستودروستی و ئیمان بوو کە دەسەڵاتی دروست کرد.[٢٣] بە بڕوای زۆر کەس ئەم ھەوڵەی کڵێسا و ئاغاکان بۆ ئامادەکردنی پێداویستی و ئامادەکاری بۆ شەڕ پێویست نەبوو و پێچەوانەی باوەڕبوون بە خودا بوو. ئەم بۆچوونە لەلایەن پیتەر دەروێشەوە لەناو خەڵکدا بڵاوکرایەوە کە یەکێک بوو لە بانگخوازە خاچھەڵگرە بەناوبانگەکان.[٢٤]

ئەم بانگخوازە چەقۆکێشە بە کەرەکەیەوە شارێک بۆ شارێکی تر دەچوو و بە وتارە ئاگرین و سۆزدارەکانی خەڵکی سەرسام دەکرد. بانگەشەی پەترۆس ھەزاران کەسی بەرەو جەنگی خاچھەڵگران برد. توانی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بە شێوەیەکی سەرەکی فەرەنسی لە پۆستە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان و تەنانەت ژمارەیەک ئاغا لەگەڵ خۆی بھێنێت. لە مانگی نیسانی ساڵی ١٠٩٦ فەرەنسا بەرەو شاری کۆلن بەجێدەھێڵێت بۆ ئەوەی ئەڵمانییەکان بانگھێشت بکات. ئەم وتاریانەی پەترۆس دەروێش گۆڕا بۆ جەنگی خاچھەڵگری. ھەرچەندە ئاغا و شوڕشگێڕەکان لە میزەر لەگەڵ پیتەردا بوون، بەڵام ئەم سوپایە ئەگەر بتوانرێت بەو شێوەیە ناوببرێت، بە شێوەیەکی سەرەکی لە تاکەکان پێکھاتبوو کە زۆر کەم ئامادەبوون بۆ گەشتێکی نادیار بۆ شوێنێکی نادیار.

بە واتایەکی تر زۆرینەی ڕەھای شوێنکەوتووانی تاڕادەیەک کەسانی ھەژار و ژن و منداڵ بوون کە بەشێکی زۆریان تەنیا سەرەتاییترین چەکی شەڕیان پێ بوو. زۆر پێش وادەی ڕۆشتنی فەرمی لە ١٥ی ئاب، پیتەر و شوێنکەوتووانی ئەورووپای ڕۆژاوایان بەجێھێشت و گەشتێکی دوور و درێژیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە دوژمنەکانی مەسیح بکەوێت. سوپای پیتەر تاکە سوپا نەبوو کە پێشتر ئەورووپای بەجێھێشت، پێش ئەو، ئاغایەکی فەرەنسی بە ناوی واڵتەر سانت ئۆڤێرن لەگەڵ سوپایەکی تری گەورە بەرەو خاکی پیرۆز بەڕێکەوتبوو، کە ئەویش دیسیپلینی پێویستی نەبوو و لە شوڕشگێڕی بچووک و کۆڵبەری بە تامەزرۆ پێکھاتبوو.[٢٥]

واڵتەر ڕازی بوو لە قوستەنتینە چاوەڕێی ھاتنی پیتەر و سوپاکەی بکات و لەوێوە ھێزە یەکگرتووەکانیان دەچنە ناو ئەنادۆڵەوە. ئیمپراتۆر ئەلێکسیۆس کە پێشبینی نەدەکرد بەم زووانە سوپایەکی لەو شێوەیە بگات، نەیتوانی حکوومەتەکەی لە کاتی خۆیدا ئامادە بکات بۆ دابینکردنی پێداویستی خۆراکی ئەم سوپایە. لەم ڕووداوەدا کە جۆناسان ڕیلی سمیس بە شەپۆلی یەکەمی جەنگە خاچھەڵگرەکان ناوی برد، کەم کەس توانای کڕینی خۆراک و پێداویستی ھەبوو، ئەمەش بووە ھۆی دزی و ئاژاوە و توندوتیژی لە وڵاتانی سەر ڕێگای خاچھەڵگران و چەندانی تر.

واڵتەر سانت ئۆڤێر لە ناوەڕاستی تەممووزی ساڵی ١٠٩٦ گەیشتە قوستەنتینییە، و پیتەری زاھید چەند ھەفتەیەک دواتر، لە یەکەمی ئابدا گەیشتە قوستەنتینییە. خەڵک لە گەڕەکی قوستەنتینییە کەمپیان دانا. ئەم سوپایە بۆ دابینکردن و ئامادەکردنی خواردن و ئەو شتانەی کە پێویستیان پێیەتی، شارەکەیان تاڵان کرد. لە ٦ی ئابدا سەربازانی عەوام ئەلناس قوستەنتینییەیان بەجێھێشت و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و دواجار چوونە ناو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا لە ئەنادۆڵ. لەم کاتەدا زیانە گەورەکەی ئەم جەستەیە کە پلانی بەزاندنی ئەنادۆڵی نەبوو، زیاتر دەرکەوت. پەیوەندی و ناکۆکی ناوچەیی و نەتەوەیی بووە ھۆی ئەوەی سوپای خاچھەڵگران بۆ دوو گرووپ دابەش ببێت، کە یەکێکیان ئەڵمانی و ژمارەیەک ئیتالیایی و ئەوی دیکەیان فەرەنسی بوون. لەبری ئەوەی پێشڕەوی بکەن بۆ ناو خاکی دوژمن، ھێرشیان کردە سەر خاکی تورک.

لەم نێوەندەدا خاچھەڵگرانی فەرەنسی سەرکردایەتی ھێرشێکی لەناکاویان کرد بۆ سەر جەرگەی نیکیا و بە چەندین جامەوە گەڕانەوە، ئەمەش زۆر بە ئیرەیی ئەڵمانییەکان بوو. ئەڵمانەکانیش بەخێرایی دەستیان کرد بە ھێرشکردن، بەڵام ڕووبەڕووی تورکەکان بوونەوە و لەلایەن ئەوانەوە تێکشکێنران و ھەموو سوپاکە گیران. ئەوانەی وازیان لە یەسووع ھێنا و موسڵمان بوون ڕەوانەی ڕۆژھەڵات کران و ئەوانی تریش کوژران. پاشان تورکەکان پەیامێکی درۆیان بۆ فەرەنسییەکان نارد، دیارە بۆ ئەڵمانییەکان، بۆ ئەوەی سامانی قەڵاکەیان ڕابگەیەنن کە بەدەستیان ھێناوە. فەرەنسییەکان کوێرانە بۆسەیان بۆ سەربازانی تورک دانا، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە ھەموو سوپاکەیان تێکشکێن. پیتەر زاھید کە چووە قوستەنتینییە، لەم کۆمەڵکوژییە ڕزگاری بوو.

کۆمەڵکوژیی ڕاینلاند[دەستکاری]

«جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی» تاکە ھەنگاوی ھەڵەی ئەم بزووتنەوەیە نەبوو، ژمارەیەک خەڵک کە بەڕێکەوتن بۆ پەیوەندیکردن بە پیتەری زاھید لە ئەڵمانیا، لە ڕێگادا تەماحی سامانی جوولەکەکانی ناوچەکەیان دەکرد و لە ئامانجە سەرەتایییەکەیان لادا، ژمارەیەکی زۆر لە جوولەکەکان کە لەلایەن دەسەڵاتی پاشایەتی ئەڵمانیا و ئاغا ناوخۆیییەکانەوە پارێزراو بوون، لە شارە ئاوەدانەکان بەدرێژایی ڕووباری ڕاین دەژیان، ئەوان بوونە ئامانجێکی دەوڵەمەند بۆ ئەم خاچھەڵگرە تەماحکارانە، بەناوبانگترین سەرکردەی جەنگی خاچھەڵگری دژە جوولەکەکان، کونت ئیمیچۆ فێلنھایم (یان ئیمیچۆ لاینینگن) بوو، ئەو و شوێنکەوتووانی لە ڕێگای دیاریکراوی خاچھەڵگران لایان دا و بەرەو خاکەکانی خوارەوەی ڕاین ڕێپێوانیان کرد و بە درێژایی ڕێگاکە جوولەکەکانیان لە شارەکانی سپایەر، وۆرمز، ماینتس، تریر و کۆلن تاڵان و کۆمەڵکوژیان کرد.

ھەندێک لە قەشەکانی ناوچەکە ھەموو ھەوڵێکیان دا بۆ پاراستنی جوولەکەکان، بەڵام سەرەڕای ئەوەش زۆربەیان کوژران.[٢٦] تەنانەت لە ماینزیش پیاوەکانی ئیمیچۆ ھەڵیانکوتایە سەر کۆشکی قەشە کە جوولەکەکان لەوێدا پەنایان گرتبوو. ئەلبێرت ئاچنی باس لەوە دەکات کە خاچھەڵگرەکان تەنانەت ڕەحمیان بە ژن و منداڵە بچووکەکان لە ھەر تەمەن و ڕەگەزێکدا نەبووە و ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی زۆرێک لە جوولەکەکان کەسوکار و منداڵەکانیان بکوژن و خۆیان بکوژن پێش ئەوەی بکەونە دەستی خاچھەڵگرەکان.[٢٧]

جەنگی خاچھەڵگری شازادەکان[دەستکاری]

لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٠٩٥ بۆ ١٠٩٦، ئۆربان پەیامەکەی لە سەرانسەری فەرەنسا بڵاوکردەوە، پاڵنەرێکی بوو بۆ قەشەکان و دەسەڵاتدارەکانی بۆ بانگەوازکردن لە بوارەکانی دیکەی ژێر کاریگەرییان لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا. وردە وردە ئەوە ڕوون بووەوە کە وەڵامدانەوەی ئەم بانگەواز و وتارانە زۆر گەورەترە و لە چاوەڕوانییەکانی خودی پاپا زیاترە، کە بە ئەگەری دەزانی ئەلێکسیۆس بە تەنیا بمێنێتەوە.

پاپا ئۆربان لە سەردانەکەیدا بۆ فەرەنسا ھەوڵیدا ھەندێک گرووپی خەڵک وەک ژن و دەروێش و نەخۆش قەدەغە بکات کە بەشداری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن، بەڵام ئەوە کارێکی مەحاڵ بوو. لە کۆتاییدا زۆربەی ئەوانەی پەیوەست بوون بەم بزووتنەوە سوارچاک نەبوون، بەڵکو گوندنشینانی ھەژار بوون کە شارەزایی شەڕکردنیان کەم بوو و بەرکەوتەی وروژاندنی ئایینی نوێ و تەقوای خۆیان بوون، کە بە ئاسانی لەلایەن کڵێسا و ئاغاکانی غەیرە ڕۆحانییەوە کۆنترۆڵی نەدەکرا.[٢٨] بەگشتی وتارەکان بە وەرگرتنی بەڵێننامەیەک لە ھەریەک لە خۆبەخشەکان بۆ تەواوکردنی زیارەت بۆ کڵێسای گۆڕی پیرۆز لە ئۆرشەلیم کۆتایی پێدەھات و خاچی سوور لەسەر جلەکانیان دەدوری وەک نیشانەی ئەم بەڵێنە.[٢٩]

زۆر زەحمەتە ژمارەی ئەو ھەموو خاچھەڵگرانە بخەمڵێنین؛ ژمارەی جۆراوجۆر لەلایەن شایەتحاڵەکانەوە دەدرێت، خەمڵاندنی جۆراوجۆریش لەلایەن مێژوونووسانی مۆدێرنەوە دەدرێت. مێژوونووسی سەربازی شەڕە خاچھەڵگرەکان، دەیڤید نیکۆڵ، پێشنیاری کردووە کە لەشکرەکان لە ٣٠ ھەزار-٣٥ ھەزار خاچھەڵگر پێکھاتوون، لەنێویاندا ٥ ھەزار سوارە. ڕیمۆند فەرماندەیی گەورەترین گرووپی دەکرد کە نزیکەی ٨٥٠٠ پیادە و ١٢٠٠ سوارە پێکھاتبوون.[٣٠] سوپای شازادە و ئاغاکان، وەک سوپای خەڵکی ئاسایی، سەرکردەی وەک پاشاکانی ئەورووپا نەبوو. کۆی ژمارەی ئەم دوو سوپای خاچھەڵگرانە بە ٦٠ ھەزار کەس مەزەندە دەکرێت. ئەو ئاغا و شازادانەی کە وەڵامی بانگھێشتی پاپایان دایەوە، بە پێچەوانەی ھەژاران و خەڵکی ئاسایی، بۆ دەستپێکردنی بزووتنەوەکە تا ئەو ڕێکەوتەی کە پاپا دای نابوو، واتە پازدەی ئابی ١٠٩٦، دوودڵ بوون بۆ ئەوەی لەو نێوەندەدا بتوانن لە ماوەی درێژخایەنی غیابی خۆیاندا دۆخی موڵکەکە و بەڕێوەبردنیان دیاری بکەن.[٣١][٣٢]

گفتوگۆی مێژوویی سەبارەت بە ھۆکار و بارودۆخی جەنگە خاچھەڵگرەکان[دەستکاری]

ویلیام سووری مێژوونووسینەکەی بە ڕووخانی قودس لە سەردەمی عومەر کوڕی خەتتاب، خەلیفەی دووەمی موسڵمانان دەستپێکرد. ھەرچەندە داگیرکردنی سووریا لەلایەن موسڵمانانەوە چوار سەدە پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ڕوویدا، بەڵام سەرەکیترین جەنگی خاچھەڵگرانە ھۆکاری دەستپێکردنی شەڕەکە داگیرکردنی ئەنادۆڵ بوو لەلایەن بیزەنتییەوە، بەڵام لەلایەن سەلجووقییەکانەوە لە نێوان ساڵانی ١٠٧٠ بۆ ١٠٨٠ی زایینی دادەنرێت.[٣٣]

دوابەدوای شکستی مێلازگێرد لە ساڵی ١٠٧١، موسڵمانان نیوەی خاکەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینیان داگیرکرد، و توانیان ژمارەیەک لە گرنگترین شاری ستراتیژی و ئایینی وەک نیقا و ئەنتیکیا بگرن تا تەنھا دە ساڵ پێش ئەنجومەنی پیاچێنزا. ئەمانە گێڕانەوەی توندوتیژانەن سەبارەت بەو دڕندەییانەی داگیرکەران لە دژی خەڵکی ئەنادۆڵ ئەنجامیاندا، لەلایەن مێژوونووسانی ڕۆژھەڵاتی و مەسیحی وەک جۆن سکیلیتز، مایکل ئاپلیتا، ماتیۆ ئێدسا، مایکل سووری و ئەوانی دیکە، بە پاڵنەرێکی سەرەکی بۆ کەمکردنەوەی ئازارەکان و ئەو ئازارانەی کە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی بووە. نووسراون.

جگە لەوەش لە سەرەتای سەدەی ١١ی زایینیدا پەیوەندی نێوان موسڵمانان و مەسیحییەکان لە سووریا تێکچوو؛ بۆ نموونە لە ساڵی ١٠٠٩ی زایینی، کڵێسای گۆڕی پیرۆز لەلایەن خەلیفەی فاتیمی حاکم بامیروڵا وێران کرا و ڕەنگە پاپا سێرجیۆسی چوارەم داوای دامەزراندنی ئۆردوگای سەربازی لە خاکی پیرۆزدا کردبێت، و تەنانەت کەمێک دواتر، لە… ناوەڕاستی زیارەتی گەورەی ئەڵمانییەکان لە ساڵانی ١٠٦٤–١٠٦٥ی زایینی بەرەو خاکی پیرۆز، گۆشەگیری زۆر بەسەر زیارەتکاران کرا، بۆیە داگیرکردنی قودس و کڵێسای پیرۆز وەک پاڵنەرێکی سەرەکی خاچھەڵگران گرنگترە لە یارمەتیدانی ھێزەکانی بیزەنتین بۆ شەڕکردن دژی سەلجووقییەکان، لەلایەن مێژوونووسانی ئەو سەردەمەوە.

ئەم دۆخە بووە ھۆی مشتومڕێکی بەرفراوان لە مێژوونووسی مۆدێرن لە ھۆکار و پاڵنەرە زۆرەکانی جەنگی خاچھەڵگری. بۆ نموونە، تیۆرێکی کارل ئێردمان (١٩٣٥) کە بە تێزی ئێردمان ناسراوە، جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بە چاکسازییەکانی گریگۆرییەوە دەبەستێتەوە- چاکسازییەکان کە لەلایەن پاپا گریگۆری حەوتەمەوە لە ماوەی ساڵانی ١٠٥٠–١٠٨٠ی زایینیدا دامەزراون. ئەم چاکسازیانە کڵێسای ڕۆژاوایان دامەزراند کە لە ماوەی سەدەی ١٠دا زۆر لاواز بووبوو، وەک ھێزێکی ئیلھامبەخش و ھەماھەنگی بۆ شەڕە خاچھەڵگرەکان. ئێردمان لە تیۆری خۆیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە یەکگرتنی کڵێسای بەھێزی ڕۆژاوا لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی لاوازی بیزەنتین ڕێگەی بە گواستنەوەی دەسەڵات لە ڕۆژاواوە بۆ ڕۆژھەڵات داوە- لەگەڵ داگیرکردنی قودس وەک ئامانجێکی لاوەکی؛ بەڵام دەبێت پاڵنەر و ھۆکارەکانی یەکەمین جەنگە خاچھەڵگرەکان لە ھەردوو وڵاتی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بکۆڵرێتەوە و کاریگەری ڕێژەیی ئەم جۆرە ھۆکارانە تا ئێستاش لەنێو مێژوونووسانی سەدەی بیستەمدا مشتومڕی لەسەرە.

لە ماوەی سەدەی بیستەمدا ستیڤ ڕونێسمان توانی تێڕوانینی گشتی بۆ خاچھەڵگران لە قاڵب بدات. ڕۆنیسمان بە بۆچوونی خۆی باس لەوە دەکات کە پاڵنەری ھێرشە دڕندەکانی جەنگی خاچھەڵگری بە شێوەیەکی سەرەکی تەماح و ئارەزووی بەدەستھێنانی سەروەت و سامان و جام و ھەروەھا ڕۆحی سەرگەردانی ئاغاکانی فەرەنسی بووە. لە درێژەدا دەڵێت جەنگی خاچھەڵگری تێکەڵەیەک بووە لە پاساوی خودایی بۆ شەڕ و نائارامی گشتی و تاقیکردنەوەی سەرگەرمی بووە، بە تایبەت لە نێو نۆرمانەکان و کوڕە گەنجەکانی ئاغا فەرەنسییەکان کە دەرفەتێکی دیکەی وەک ئەمجارەیان بۆ نەبووە؛ و ئەوەندە دەڕوات کە بڵێت ھیچ ھەڕەشەیەکی دەستبەجێ لەلایەن جیھانی ئیسلامییەوە نییە و دەڵێت «مەسیحییەکان لە فەلەستین بە دەگمەن کاتێکیان بەختەوەر وەک ناوەڕاستی سەدەی ١١ بینیبوو». ھاوشێوەی بۆچوونی ڕۆنیسمان، تۆماس ئاسبریج (٢٠٠٤) پێی وایە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ھەوڵێکی ستراتیژی بووە بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی کڵێسای ڕۆژاوا و یەکخستنەوەی کڵێساکانی ڕۆما و قوستەنتینییە.[٣٤][١٧]

بەپێی ئەم بۆچوونە، فەتحەکانی ئیسلامی لەم حاڵەتەدا گرنگییەکی کەمیان ھەبووە، بەو پێیەی ئیسلام و مەسیحییەت بۆ چەندین سەدە بە ئاشتیانە پێکەوە ژیاون. لە لایەکی دیکەوە، مێژوونووسانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، وەک سپرۆس ڤێریۆنیس (١٩٧١)، جەختیان لەسەر ھەڕەشەی سەربازیی بڵاوبوونەوەی ئیسلام و تاوان و ھێرشەکانی دژی مەسیحییەکان لە ئەنادۆڵ و شام کردووەتەوە؛ و موسا گیل (١٩٩٧) سەرەڕای بوونی سەرچاوەی جوولەکەکان لە میسر لەگەڵ ڕونێسمان ناکۆکە و بەو ئەنجامە دەگات کە لەشکرکێشی سەلجووقییەکان بۆ سەر ئەنادۆڵ و داگیرکردنی فەلەستین (١٠٧٣–١١٠٣ ز)، قۆناغێکی کۆمەڵکوژی و کاولکاری، کێشەی ئابووری و بێدانیشتووانی بەدوای خۆیدا ھێنابێت، بەڵام لە ڕاستیدا قسەکانی لەسەر بنەمای نووسینی نووسەرانی وەک مایکل سووری دامەزراون.[٣٥][٣٦]

سەرچاوەکان[دەستکاری]

  1. ^ Asbridge 2012, p. 28, Islam and Christian Europe on the eve of the Crusades.
  2. ^ Painter, Sidney (1969). "Western Europe on the Eve of the Crusades ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.". In Setton, K. , A History of the Crusades: Volume I. pp. 3–30.
  3. ^ Painter, Sidney (1969). "Western Europe on the Eve of the Crusades ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.". In Setton, K. , A History of the Crusades: Volume I. pp. 3–30.
  4. ^ Asbridge 2012, pp. 14–15, Warfare and Violence in Latin Europe.
  5. ^ Runciman 1951, pp. 83–92, Holy Peace and Holy War.
  6. ^ Papayianni, Aphrodite (2006)."Byzantine Empire". In The Crusades – An Encyclopedia. pp. 188–196.
  7. ^ Kaldellis 2017, pp. 120–141, Basil II (976–1025).
  8. ^ Gibb, Hamilton A. R. (1969). "The Caliphate and the Arab States ١ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.". In Setton, K. , A History of the Crusades: Volume I. pp. 81–98.
  9. ^ Peacock 2015, pp. 20–71, The Rise of the Seljuks, c. 965 –1092.
  10. ^ Cahen (1969). "The Turkish Invasion: The Selchükids ٢٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.." In Setton, K. , A History of the Crusades: Volume I. pp. 99–132.
  11. ^ ئ ا Peacock 2015, pp. 72–123, The Great Seljuk Empire and the Sultanate of Iraq, 1092–1194.
  12. ^ Duncalf, Frederic (1969). "The Councils of Piacenza and Clermont ٢٦ی ئازاری ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.". In Setton, K. , A History of the Crusades: Volume I. pp. 220–252.
  13. ^ Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company.
  14. ^ Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Urban II (d. 1099)". In The Crusades – An Encyclopedia. pp. 1214–1217.
  15. ^ Blumenthal, Uta-Renate (2006). "Clermont, Council of (1095)". In The Crusades – An Encyclopedia. pp. 263–265.
  16. ^ "Urban II (1088–1099): Speech at Council of Clermont, 1095. Five versions of the Speech". Internet Medieval Sourcebook. Fordham University.
  17. ^ ئ ا Resources for Studying the Crusades (2007–1008). "Historians of the Crusades".
  18. ^ Riley-Smith 1991.
  19. ^ J. S. C. Riley-Smith; Jonathan Phillips; Alan V. Murray; Guy Perry; Nicholas Morton. "A Database of Crusaders to the Holy Land, 1095–1149".{{cite web}}: CS1 maint: url-status (link)
  20. ^ Murray, Alan V. (2006)."People's Crusades (1096)". In The Crusades – An Encyclopedia. pp. 939–941.
  21. ^ https://web.archive.org/web/20200701022441/https://sourcebooks.fordham.edu/source/urban2-5vers.asp
  22. ^ Louis René Bréhier (1911). "Peter the Hermit". In Catholic Encyclopedia. 11. New York: Robert Appleton Company.
  23. ^ Asbridge 2004, pp. 78–82, Peter the Hermit and the "People's Crusade".
  24. ^ Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company
  25. ^ New Concise History of the Crusades Madden, Thomas (2014) Rowman & Littlefield
  26. ^ "Internet History Sourcebooks". sourcebooks.fordham.edu. Retrieved 2023-01-08.
  27. ^ Richard Urban Butler (1912). "Pope Bl. Urban II". In Catholic Encyclopedia. 15. New York: Robert Appleton Company.
  28. ^ Asbridge, The First Crusade: A New History
  29. ^ Asbridge, The First Crusade: A New History
  30. ^ Nicolle, The First Crusade, 1096–99: Conquest of the Holy Land
  31. ^ Hindley, The Crusades: Islam and Christianity in the Struggle for World Supremacy
  32. ^ Runciman, A History of the Crusades, vol. II
  33. ^ Grousset, R. (193436). Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem. Paris: Plon.
  34. ^ Tyerman, Christopher (2004). An Eyewitness History of the Crusades. Folio Society.
  35. ^ Michaud, J. Fr. (Joseph Fr.). (1841). Histoire des croisades. 6. éd. Paris.
  36. ^ Röhricht, R. (1901). Geschichte des ersten Kreuzzuges. Innsbruck.

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=یەکەم_جەنگی_خاچھەڵگران&oldid=1219968»