Чикансем: версисем пӗр-пӗринчен уйрӑлса тӑни

Контента кӑларса петӗмӗр Контента хушрӑмӑр

Йӗркешерӗн

12:01, 14 Ҫӗртме уйӑхӗн 2024 чухнехи хальхи верси

Чикансем — чикан йăли-йĕркипе пурăнакан 80 тĕрлĕ ушкăнĕран тăракан халăх. Хăш-пĕр пайĕсем, пысăккисем, хăйсене уйрăм ятпа калаççĕ — рома, синти, мугат, калос, лом. Ку халăхсене пĕр ят парас шухăш пур, çăпах та хальлĕхе ун пек ят çирĕпленмен. Юлашки вăхăтра Romanies, «ромо евĕр» терминпа чылай усă кураççĕ.

Британсем яланхиллех вĕсене Gypsies (Egyptians — «икĕпатсем»), испансем — Gitanos (ку ят та Egiptanos «икĕпатсем» сăмахран), французсем — Bohémiens («богемсем», «чехсем»), Gitans (испанла Gitanos сăмаха ватса калани) е Tsiganes, нимĕçсем — Zigeuner, италисем — Zingari, голландсем — Heidens («тĕне кĕменсем»), венгрсем — Cigany е Pharao nerek («фараон йăхĕ»), финсем — mustalaiset («хура» /хура халăх пĕлтерĕшлĕ/), турккăсем — Çingerie, Çingane; израильсем, ивритпа — Tso’anim (צוענים); болгарсем — Цигани тесе палăртаççĕ. Халĕ чылай чĕлхере «рома» (акăл. Roma, чех Romové, финн. romanit тата ытти те) ятпа усă кураççĕ.

Халĕ чикансем Европăн, Мал тата Кăнтăр Ази, çаплах Çурçĕр Африкăн, Çурçĕрпе Кăнтăр Америка çĕршывĕсенче тата Австралире пурăнаççĕ. Пур йышĕпе 2,5 млн çынран пуçласа 8 млн е 10-12 млн яхăн. СССРта 175,3 пин (1970)чикан. Раççейре 183 пин çын, хастар чикансем шутланипе — миллиона яхăн.

Наци символики

1971 çулхи ака, 8 Лондонра Пĕтĕм тĕнче чикан конгресĕ пĕрремĕш хут пуçтарăннă. Çакăнта чикансем хăйсене пĕрлĕхлĕ çĕрсĕр-шывсăр халăх вырăнне хурса наци символĕсене йышăннă: ялавпа гимна çирĕплетнĕ. Герб вырăнне чикансем урапа кустăрми, такан, картăсен колодине кăтартаççĕ. Çак паллăсемпе чикансем хаçатсене, журналсене тата сайтсене илемлетеççĕ.

Пĕрремĕш Пĕтĕм тĕнче чикан конгресĕ ирттернĕ куна — ака, 8 — Чикан кунĕ тесе палăртнă. Çак кун каçхине чикансем чĕртнĕ çуртапа урама тухаççĕ.

Халăх историйĕ

Мал тапхăрĕ (VI - XV ĕмĕрсем)

Лингвистикăпа генетика тĕпчев ĕçĕсем майĕпе, чикансем Индирен VI ĕмĕрте 1000 çын йышлан тухнă.

Чикансем Анăç Европăра (XV - XX ĕмĕр пуçламăшĕ)

Чикансем Тухăç Европăра (XV - XX ĕмĕр пуçламăшĕ)

XV ĕмĕр пуçламăшĕнче Висантин грексен çĕрĕсенчи чиканĕсем пĕр вырăнта пурăннă е куçса çӳренĕ. Чикансем çаплах Сербире, Албанире, хальхи Румыни тата Венгрире пурăннă. Вĕсем ялсенче е городскими слободками пурăннă, тимĕрпе металсенчен япала туса тупăçланă, йывăçран хатĕр-хĕтĕр ăсталанă, лăпă авнă. Çакăнтах куçса çӳрен чиканĕсем те пурăннă, вĕсем вара цирк пултарулăхĕпе ăста пулнă, алла вĕрентнĕ упасене ташлаттарса укçа пуçтарнă.

1442 çулта Венгри патши Жигмонд чикансене тăван çĕре хӳтĕленĕшĕн ясаксенчен хăтарать. Чикансем тупă йĕтрисем, хĕç, ут таврашĕ тата эткерсен латисене туса панă.

Балкана мăсăльмансем çĕнтерсе илсен, ал ăстисем кунтах юлнă, хĕç-пăшал та туса хатĕрленĕ . Хресчен-чикансем часах турккă çарне пулăшнă, çакă вĕсен хӳтлĕхĕ пулнă. Чикансен чылайăшĕ Болгарине турккăсемпе пĕрле лекнĕ (çавăнпа вырăнти пăхарсем вĕсене ытлах кăмăлламаççĕ).

Чикан чĕлхи

Чикан чĕлхи инди-европа çемйин инди-ари ушкăнне кĕрет, тĕрлĕ диалектлă. СССР çĕрĕсенче 1930-мĕш çулсенче чикан чĕлхин литература виçи вырăс чиканĕсен диалекчĕ пулса тăрать.

Чикан этеплĕхĕ

Чикан этносен «мăн» ушкăнĕсем

Синтипе мануш
Калоспа хитанос
Рома
Мугат (люли пек паллă)
Каале
Лом (боша пек паллă)
Домарипе дом
Трэвеллерс

Вуламалли

Бессонов Н., Деметер Н., Кутенков В. История цыган: новый взгляд. — Воронеж, 2000. ISBN 5-89981-180-3 Две главы из этой книги 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 6-мӗшӗнче архивланӑ.
Герман А.В. Библиография о цыганах. Указатель книг и статей с 1780 по1930 гг. — М.: 1930.
Pott А. Г., Die Zigeuner in Europa und Asien, Bd 1-2, Lpz., 1964
Mikiosich F., Über die Mundarten und die Wanderungen der Zigeuner Europas, W., 1872-80
A catalogue of the Gypsy books collected by R. A. Scott Macfie, Liverpool, 1936
Voux de Foletier F. de, Mille ans d’histoire des Tsiganes, [P., 1970]
Black G. F., A Gypsy bibliography. Ann Arbor (Michigan), 1971
Catalogue of the Romany collection formed by Me Grigor Phillips D. U., Edinburgh, 1962.
«Journal of the Gypsy lore Society», old series, 1888-92, v. 1-3, new series, 1907—1916, v. 1-9, third series, Edinburgh, 1922-, v. 1-; «Etudes Tsigines», P., 1955-; «Roma», Chandigarh, 1974-, v. 1-.
Кенрик Д., Паксон Г. Цыгане под свастикой. — М.: 2001.

Каçăсем

Раççей чиканĕсем
Романы Культуры и Джиипэн, чикансен веб-журналĕ 2008 ҫулхи Ҫу уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
Чикан ушкăнĕсем 2007 ҫулхи Ака уйӑхӗн 29-мӗшӗнче архивланӑ.
Люли чиканĕсем2012 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 26-мӗшӗнче архивланӑ.
Romanykultury ЖЖ сообщество журнала Романы Культуры и Джиипэн
Чикан форумĕ
Студии Романи – Чикан вулавăшĕ 2006 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 21-мӗшӗнче архивланӑ.
Романопеди
Халăх тĕсĕсем 2008 ҫулхи Авӑн уйӑхӗн 20-мӗшӗнче архивланӑ.
Roma Student Net, Чикан студенчĕсен канашĕ 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 11-мӗшӗнче архивланӑ.
Косово чиканĕсен асапĕ 2008 ҫулхи Ҫӗртме уйӑхӗн 10-мӗшӗнче архивланӑ.
Чикан ансамблĕ

@@ 1-мĕш йĕрке: / 1-мĕш йĕрке: @@
 '''Чикансем''' — чикан йăли-йĕркипе пурăнакан 80 тĕрлĕ ушкăнĕран тăракан халăх. Хăш-пĕр пайĕсем, пысăккисем, хăйсене уйрăм ятпа калаççĕ — '''[[Рома (чикансем)|рома]]''', '''[[синти]]''', '''мугат''', '''калос''', '''лом'''. Ку халăхсене пĕр ят парас шухăш пур, çăпах та хальлĕхе ун пек ят çирĕпленмен. Юлашки вăхăтра Romanies, «ромо евĕр» терминпа чылай усă кураççĕ.
-[[Аслă Британи|Британсем]] яланхиллех вĕсене ''Gypsies'' (Egyptians — «икĕпатсем»), [[Испани|испансем]] — ''Gitanos'' (ку ят та  Egiptanos «икĕпатсем» сăмахран), [[французсем]] — ''Bohémiens'' («богемсем», «чехсем»), ''Gitans'' (испанла ''Gitanos'' сăмаха ватса калани) е ''Tsiganes'',  [[Германи|нимĕçсем]] — ''Zigeuner'', [[Итали|италисем]] — ''Zingari'', [[Нидерланд|голландсем]] — ''Heidens'' («тĕне кĕменсем»), [[венгрсем]] — ''Cigany'' е ''Pharao nerek'' («фараон йăхĕ»), [[финсем]] — ''mustalaiset'' («хура» /''хура халăх'' пĕлтерĕшлĕ/), [[Турци|турккăсем]] — ''Çingerie'', ''Çingane''; [[израильсем]], [[иврит]]па — ''Tso’anim'' (צוענים); [[болгарсем]] — ''Цигани'' тесе палăртаççĕ. Халĕ чылай чĕлхере «[[Рома (чикансем)|рома]]» ({{lang-en|Roma}}, {{lang-cs|Romové}}, {{lang-fi|romanit}} тата ытти те) ятпа усă кураççĕ.
+[[Аслă Британи|Британсем]] яланхиллех вĕсене ''Gypsies'' (Egyptians — «икĕпатсем»), [[Испани|испансем]] — ''Gitanos'' (ку ят та Egiptanos «икĕпатсем» сăмахран), [[французсем]] — ''Bohémiens'' («богемсем», «чехсем»), ''Gitans'' (испанла ''Gitanos'' сăмаха ватса калани) е ''Tsiganes'', [[Германи|нимĕçсем]] — ''Zigeuner'', [[итали]]сем — ''Zingari'', [[Нидерланд|голландсем]] — ''Heidens'' («тĕне кĕменсем»), [[венгрсем]] — ''Cigany'' е ''Pharao nerek'' («фараон йăхĕ»), [[финсем]] — ''mustalaiset'' («хура» /''хура халăх'' пĕлтерĕшлĕ/), [[Турци|турккăсем]] — ''Çingerie'', ''Çingane''; [[израильсем]], [[иврит]]па — ''Tso’anim'' (צוענים); [[болгарсем]] — ''Цигани'' тесе палăртаççĕ. Халĕ чылай чĕлхере «[[Рома (чикансем)|рома]]» ({{lang-en|Roma}}, {{lang-cs|Romové}}, {{lang-fi|romanit}} тата ытти те) ятпа усă кураççĕ.
 Халĕ чикансем [[Европа|Европăн]], Мал тата Кăнтăр [[Ази]], çаплах Çурçĕр [[Африка|Африкăн]], Çурçĕрпе Кăнтăр [[Америка]] çĕршывĕсенче тата [[Австрали]]ре пурăнаççĕ. Пур йышĕпе 2,5 млн çынран пуçласа 8 млн е 10-12 млн яхăн. [[СССР]]та 175,3 пин ([[1970]])чикан. Раççейре 183 пин çын, хастар чикансем шутланипе — миллиона яхăн.
 == Наци символики ==
-[[Ӳкерчĕк:Roma flag.svg|thumb|Чикан ялавĕ]]
+[[Ӳкерчĕк:Roma flag.svg|thumb|[[Чикан ялавĕ]]]]
 [[1971]] çулхи [[ака, 8]] [[Лондон]]ра Пĕтĕм тĕнче чикан конгресĕ пĕрремĕш хут пуçтарăннă. Çакăнта чикансем хăйсене пĕрлĕхлĕ çĕрсĕр-шывсăр халăх вырăнне хурса наци символĕсене йышăннă: '''[[Чикан ялавĕ|ялавпа]]''' '''[[Чикан гимнĕ|гимна]]''' çирĕплетнĕ. [[Герб]] вырăнне чикансем урапа кустăрми, такан, [[Выляв карчĕсем|картăсен]] колодине кăтартаççĕ. Çак паллăсемпе чикансем хаçатсене, журналсене тата сайтсене илемлетеççĕ.
-Пĕрремĕш Пĕтĕм тĕнче чикан конгресĕ ирттернĕ куна  — [[ака, 8]] — '''Чикан кунĕ''' тесе палăртнă. Çак кун каçхине чикансем чĕртнĕ çуртапа урама тухаççĕ.
+Пĕрремĕш Пĕтĕм тĕнче чикан конгресĕ ирттернĕ куна — [[ака, 8]] — '''Чикан кунĕ''' тесе палăртнă. Çак кун каçхине чикансем чĕртнĕ çуртапа урама тухаççĕ.
 == Халăх историйĕ ==
 [[Ӳкерчĕк:Romany girl from cz 2005.jpg|left|thumb|Чикан хĕрĕ. [[Чехи]]. [[2005]]]]
-=== Мал тапхăрĕ (VI - XV ĕмĕрсем)===
+=== Мал тапхăрĕ (VI - XV ĕмĕрсем) ===
 [[Лингвистика|Лингвистикăпа]] [[генетика]] тĕпчев ĕçĕсем майĕпе, чикансем [[Инди]]рен [[VI ĕмĕр]]те 1000 çын йышлан тухнă.
@@ 21-мĕш йĕрке: / 21-мĕш йĕрке: @@
 === Чикансем Тухăç Европăра (XV - XX ĕмĕр пуçламăшĕ) ===
-[[XV ĕмĕр]] пуçламăшĕнче [[Висанти]]н грексен çĕрĕсенчи чиканĕсем пĕр вырăнта пурăннă е куçса çӳренĕ. Чикансем çаплах [[Серби]]ре, [[Албани]]ре, хальхи [[Румыни]] тата [[Венгри]]ре пурăннă. Вĕсем [[ял]]сенче е [[город]]скими слободками пурăннă,  тимĕрпе металсенчен япала туса тупăçланă, йывăçран хатĕр-хĕтĕр ăсталанă, лăпă авнă. Çакăнтах куçса çӳрен чиканĕсем те пурăннă, вĕсем вара [[цирк]] пултарулăхĕпе ăста пулнă,  алла вĕрентнĕ упасене ташлаттарса укçа пуçтарнă.
+[[XV ĕмĕр]] пуçламăшĕнче [[Висанти]]н грексен çĕрĕсенчи чиканĕсем пĕр вырăнта пурăннă е куçса çӳренĕ. Чикансем çаплах [[Серби]]ре, [[Албани]]ре, хальхи [[Румыни]] тата [[Венгри]]ре пурăннă. Вĕсем [[ял]]сенче е [[город]]скими слободками пурăннă, тимĕрпе металсенчен япала туса тупăçланă, йывăçран хатĕр-хĕтĕр ăсталанă, лăпă авнă. Çакăнтах куçса çӳрен чиканĕсем те пурăннă, вĕсем вара [[цирк]] пултарулăхĕпе ăста пулнă, алла вĕрентнĕ упасене ташлаттарса укçа пуçтарнă.
-[[1442]] çулта Венгри патши  Жигмонд чикансене тăван çĕре хӳтĕленĕшĕн [[ясак]]сенчен хăтарать. Чикансем тупă йĕтрисем, хĕç, ут таврашĕ тата эткерсен латисене туса панă.
+[[1442]] çулта Венгри патши Жигмонд чикансене тăван çĕре хӳтĕленĕшĕн [[ясак]]сенчен хăтарать. Чикансем тупă йĕтрисем, хĕç, ут таврашĕ тата эткерсен латисене туса панă.
-Балкана [[ислам|мăсăльмансем]] çĕнсе илсен, ал ăстисем кунтах юлнă, хĕç-пăшал та туса хатĕрленĕ . [[Хĕрес тĕнĕ|Хресчен]]-чикансем часах турккă çарне пулăшнă, çакă вĕсен хӳтлĕхĕ пулнă. Чикансен чылайăшĕ [[Болгари]]не турккăсемпе пĕрле лекнĕ (çавăнпа вырăнти пăхарсем вĕсене ытлах кăмăлламаççĕ).
+Балкана [[ислам|мăсăльмансем]] çĕнтерсе илсен, ал ăстисем кунтах юлнă, хĕç-пăшал та туса хатĕрленĕ . [[Хĕрес тĕнĕ|Хресчен]]-чикансем часах турккă çарне пулăшнă, çакă вĕсен хӳтлĕхĕ пулнă. Чикансен чылайăшĕ [[Болгари]]не турккăсемпе пĕрле лекнĕ (çавăнпа вырăнти пăхарсем вĕсене ытлах кăмăлламаççĕ).
 == Чикан чĕлхи ==
@@ 45-мĕш йĕрке: / 45-мĕш йĕрке: @@
 == Вуламалли ==
-# ''Бессонов Н., Деметер Н., Кутенков В.'' История цыган: новый взгляд. — Воронеж, 2000. ISBN 5-89981-180-3 [http://ec-dejavu.ru/g/Gipsy.html Две главы из этой книги]
+# ''Бессонов Н., Деметер Н., Кутенков В.'' История цыган: новый взгляд. — Воронеж, 2000. ISBN 5-89981-180-3 [http://ec-dejavu.ru/g/Gipsy.html Две главы из этой книги] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080506070945/http://ec-dejavu.ru/g/Gipsy.html |date=2008-05-06 }}
 # ''Герман А.В.'' Библиография о цыганах. Указатель книг и статей с 1780 по1930 гг. — М.: 1930.
 # Pott А. Г., Die Zigeuner in Europa und Asien, Bd 1-2, Lpz., 1964
@@ 58-мĕш йĕрке: / 58-мĕш йĕрке: @@
 == Каçăсем ==
 * [http://zigane.pp.ru Раççей чиканĕсем]
-* [http://romanykultury.info/ Романы Культуры и Джиипэн, чикансен веб-журналĕ]
+* [http://romanykultury.info/ Романы Культуры и Джиипэн, чикансен веб-журналĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080511155943/http://romanykultury.info/ |date=2008-05-11 }}
-* [http://zigane.pp.ru/history14.htm Чикан ушкăнĕсем]
+* [http://zigane.pp.ru/history14.htm Чикан ушкăнĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070429083140/http://zigane.pp.ru/history14.htm |date=2007-04-29 }}
-* [http://www.sakharov-center.ru/museum/exhibitionhall/prishelci/hall_exhibitions_current_prishelci.htm Люли чиканĕсем]
+* [http://www.sakharov-center.ru/museum/exhibitionhall/prishelci/hall_exhibitions_current_prishelci.htm Люли чиканĕсем]{{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120826095724/http://www.sakharov-center.ru/museum/exhibitionhall.html |date=2012-08-26 }}
 * [http://community.livejournal.com/romanykultury/ Romanykultury ЖЖ сообщество журнала Романы Культуры и Джиипэн]
 * [http://cigane.clan.su/forum/ Чикан форумĕ]
-* [http://www.studiiromani.org Студии Романи – Чикан вулавăшĕ]
+* [http://www.studiiromani.org Студии Романи – Чикан вулавăшĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060821022409/http://www.studiiromani.org/ |date=2006-08-21 }}
 * [http://community.livejournal.com/romanopedia/ Романопеди]
-* [http://gypsymusic.ru/ Халăх тĕсĕсем]
+* [http://gypsymusic.ru/ Халăх тĕсĕсем] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080920021413/http://gypsymusic.ru/ |date=2008-09-20 }}
-* [http://www.romastudent.net/ Roma Student Net, Чикан студенчĕсен канашĕ]
+* [http://www.romastudent.net/ Roma Student Net, Чикан студенчĕсен канашĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011201526/http://www.romastudent.net/ |date=2007-10-11 }}
-* [http://www.romano-nevipe.netfirms.com/ Косово чиканĕсен асапĕ]
+* [http://www.romano-nevipe.netfirms.com/ Косово чиканĕсен асапĕ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080610174421/http://www.romano-nevipe.netfirms.com/ |date=2008-06-10 }}
 * [http://cigane.clan.su/ Чикан ансамблĕ]
-[[Категори:Чикансем]]
+{{Чикансем}}
+[[Категори:Чикансем]]
-[[ace:Sukèë Rom]]
-[[an:Pueblo chitán]]
-[[az:Qaraçılar]]
-[[bg:Цигани]]
-[[bs:Romi]]
-[[ca:Gitano]]
-[[cs:Romové]]
-[[da:Roma (folkeslag)]]
-[[de:Roma]]
-[[el:Ρομά]]
-[[en:Romani people]]
-[[eo:Ciganoj]]
-[[es:Pueblo gitano]]
-[[et:Mustlased]]
-[[eu:Ijito]]
-[[fi:Romanit]]
-[[fr:Roms]]
-[[fy:Roma (folk)]]
-[[gl:Pobo xitano]]
-[[he:צוענים]]
-[[hi:रोमा (लोग)]]
-[[hr:Romi]]
-[[hu:Romák]]
-[[id:Orang Rom]]
-[[it:Rom (popolo)]]
-[[ja:ロマ]]
-[[ka:ბოშები]]
-[[ko:롬 (민족)]]
-[[la:Zingari]]
-[[lt:Čigonai]]
-[[lv:Čigāni]]
-[[mk:Роми]]
-[[nl:Roma (volk)]]
-[[nn:Sigøynarar]]
-[[no:Sigøynere]]
-[[os:Цигайнаг адæм]]
-[[pdc:Zigeiner]]
-[[pl:Romowie]]
-[[pt:Ciganos]]
-[[rmy:Romane manusha]]
-[[ro:Romi]]
-[[ru:Цыгане]]
-[[scn:Gitani]]
-[[sh:Romi]]
-[[simple:Roma people]]
-[[sk:Rómovia]]
-[[sl:Romi]]
-[[sq:Jevgjit]]
-[[sr:Роми]]
-[[sv:Romer]]
-[[ta:ரோமா மக்கள்]]
-[[th:ชาวโรมานี]]
-[[tr:Romanlar]]
-[[uk:Цигани]]
-[[ur:خانہ بدوش]]
-[[vi:Người Di-gan]]
-[[yi:ציגיינער]]
-[[zh:罗姆人]]

п • с • т Чикансем
Культура	Истори • Чĕлхе • Ятсем • Фольклор • Мусăк • Литература • Табор • Кухня

Этнографири ушкăнсем	Боша • Влахи • Дом • Заргар • Кале • Карачи • Кишинёвцы • Кэлдэрары • Ловари • Люли • Мадьяры • Мусульмане (Ашкали, Крым чиканĕсем) • Парья • Рома • Русские цыгане (Сибирские цыгане) • Синти • Скандинавские кале • Средней Азии • Согутарош • Сэрвы • Эрроминчела

Чикансем, патшалăхсемĕн	Список цыганских поселений • Австри • Албани • Беларуç • Бельги • Болгари • Босни тата Герцеговина • Аслă Британи • Венгри • Германи • Греци • Израиль • Испани • Итали • Латви • Литва • Молдави • Нидерландсем • Норвеги • Польша • Португали • Раççей • Румыни • Çурçĕр Македони • Серби (Воеводина) • Словаки • Словени • Турци • Украина • Финлянди • Франци • Хорвати • Чехи

Чикан профессисем	Ватрашсем • Гилабарсем • Косторарсем • Лаешсем • Лакатушсем • Лингурарсем • Лаутарсем • Салахорсем • Урсарсем • Чоботарсем

Наци символĕсем тата политика	День цыган • Ялав • Гимн • Партии цыганских меньшинств • Чикан МИХ • Европейский центр по правам цыган • Десятилетие интеграции цыган • Сборная цыган по футболу • Федеральная национально-культурная автономия российских цыган • Шуто-Оризари • Чикансен автономийĕ • Романистан

Античиканизм	Чикансен геноцичĕ • Совет Пĕрлешĕвĕнче чикансене депортацилени • Францирен чикансене депортацилени (2010) • Болгарири чикансене хирĕç хумханни • Пуçилелĕх пирки халапсем
Чикан пĕлĕвĕ