Zuhaitz: berrikuspenen arteko aldeak

[[FileFitxategi:Larix decidua Aletschwald.jpg|thumb|Europar laritza (''[[Larix decidua]]''), zuhaitz [[konifero]] bat, [[hostoerorkor]]ra.]]

'''Zuhaitza'''<ref name=Zuhaitz>{{EuskaltzaindiaEuskaltzaindiaren Hiztegia|Zuhaitz|2021-606-21}}</ref> [[zur]]ezko [[landare]] handi eta [[bizikor]]ra da. [[Sustrai]]ak, enbor bat edo gehiago, [[adar (argipena)|adarrak]] eta [[hosto]]ak ditu. [[Azal (botanika)|Azalak]], larruaren parekoa dena, [[infekzio]]en eta [[onddo]]en aurka babesten du, eta garatzerako behar dituen ura eta elikagaiak adar eta hostoetara garraiatzen ahalbidetzen dio. Beste landareak baino handiagoak dira eta espezie batzuek ([[Sekuoia luze|sekuoia gorriek]], adibidez) 100 metroko garaiera gainditugaindi dezakete, eta milaka urtez bizi<ref name=sequoia>{{erreferentzia |url=http://www.conifers.org/cu/se/index.htm |izenburua=Gymnosperm Database: ''Sequoia sempervirens'' |sartzedata=2007-6-10|hizkuntza=en |aipua=Hyperion, Redwood National Park, CA, 115.55 m}}</ref>. Zuhaitzak duela 370 milioi urte sortu ziren. Munduan 3 bilioi zuhaitz heldu baino gehiago daudela uste da<ref name=Crowther>{{erreferentzia |izenburua=Mapping tree density at a global scale |url=http://www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/full/nature14967.html |argitaletxea=Nature |data=2015-9-2|issn=1476-4687 |liburukia=advance online publication |zenbakia=7568 |orrialdea=201 |doi=10.1038/nature14967 |izena=T. W. |abizena=Crowther |first2=H. B. |last2=Glick |first3=K. R. |last3=Covey |first4=C. |last4=Bettigole |first5=D. S.|last5=Maynard |first6=S. M. |last6=Thomas |first7=J. R. |last7=Smith |first8=G. |last8=Hintler |first9=M. C.|last9=Duguid |bibcode=2015Natur.525..201C |hizkuntza=en}}</ref>.

Zuhaitzak [[paisaiaPaisaia]] naturalaren osagai garrantzitsuak dira,: izan ere, [[higadura]] prebenitzen dute eta [[eguraldi]]aren gorabeheretatik babestutako [[ekosistema]] eratzen dute. [[Oxigeno]]a sortzeko eta [[atmosfera]]n [[karbono dioxido]]a murrizteko orduan ere gareantzitsuakgarrantzitsuak dira, baita lurzoruko tenperatura txikitzeko ere. Landa- eta hiri-paisaiaren eta [[nekazaritza]]ren elementuak ere badira, bai itxura erakargarria dutelako, bai [[fruta-arbola|fruta-arbol]]en baratzeetan fruituak ekoizten dituztelako. Zuhaitzen [[zur]]a eraikuntza-materiala da, baita lehen mailako [[energia-iturri]]a ere. Zuhaitzek ereHalaber, eginkizun garrantzitsua dute munduko [[mitologia]] askotan. Euskal Herrian, adibidez, [[Gernikako arbola]] garrantzi handiko ikurra da oraindik ere.

ZentzuAdiera zabalenean, zuhaitz bat [[zurtoin]] (edo [[enbor]]) luze eta gogorreko [[landare]] bat da, hosto edota adarrak lurretik hurrun eusten dituena. Ezaugarri nagusia, ordea, garaiera da, nahiz eta admitiendoaltueraren arabera desberdina izan: 3m3 m<ref>{{es}}''Enciclopedia de Ciencias Naturales,'' ed. Bruguera.</ref><ref name="rushforth">{{erreferentzia|egilea=Rushforth, K.|fecha=1999|izenburua= ''Trees of Britain and Europe''|argitaletxea= Collins| hizkuntza=en| isbn= 0-00-220013-9}}</ref>, 5m5 m<ref name=EHZZ>{{erreferentzia

}}</ref><ref>{{es}}''Gran Guía de la Naturaleza. Árboles''.</ref> edo 6m6 m<ref name="afm">{{erreferentzia| egilea=Mitchell, A. F.|data=1974|izenburua= ''A Field Guide to the Trees of Britain and Northern Europe''|argitaletxea= Collins| isbn= 0-00-212035-6|hizkuntza=en}}</ref>. Txikiagoei "[[zuhaixka]]" deritze. [[Papaia]] eta [[bananondo]]a bezalako landare [[belarkara]] handiak, zentzuadiera zabal horretan, zuhaitzak dira.

ZentzuAdiera hertsian, bigarren mailako hazkuntzaz osatutako zurezko enbor bat duena da zuhaitza, hots, enborra urtero loditzen dela kanporantz haztean, hazkunde-puntatik gorantz egiten duen lehen hazkuntzaz gain. Definizio honenhorren arabera, [[palmondo]]ak, [[bananondo]]ak eta [[papaia]]k bezalako landare belarkarak ez dira zuhaiztzat hartzen, edozein izanda ere euren garaiera, hazkuntza forma edo zurtoinaren zirkunferentzia. Zentzu zabalxeagoan, zenbait [[monokotiledoneo]] zuhaiztzat har daitezke<ref>{{erreferentzia | egilea = Lund H. Gyde | urtea = 1999 | izenburua = A forest by any other name&nbsp;… | aldizkaria = Environmental Science & Policy | volume = 2 | issue = 2| orrialdea = 125–133 | doi=10.1016/s1462-9011(98)00046-x | hizkuntza=en}}</ref>; [[Josueren juka]]k, [[banbu]]ek eta [[palmondo]]ek bigarren mailako hazkunderik ez duten arren, eta benetako [[zur]]a ekoizten ez badute ere, "pseudosasi-zura" sor dezakete, lehen mailako hazkundeaz osatutako zelulak lotuz. ''[[Dracaena (landarea)|Dracaena]]'' generoko zuhaitz-espezieek, monokotiledoneoak izan arren, bigarren mailako hazkuntza dute enborreko [[meristemo]]ak eragina, baina ezberdina dena zuhaitz [[dikotiledoneo]]tan dagoen meristemo lodituarekin<ref name="Jura-Morawiec2015">{{erreferentzia |abizena=Jura-Morawiec |izena=Joanna |izenburua=Formation of amphivasal vascular bundles in ''Dracaena draco'' stem in relation to rate of cambial activity |aldizkaria=Trees |liburukia=29 |slea=5 |urtea=2015 |orrialdeak=1493–1499 |issn=0931-1890 |doi=10.1007/s00468-015-1230-3|doi-access=free |hizkuntza=en}}</ref>.

[[FileFitxategi:PSM V16 D476 Principal palms and cycadeae of middle tertiary europe.jpg|thumb|left|Palmondoak eta zikadak, [[Tertziario]]an izan zezaketen itxurarekin.]]

[[FileFitxategi:WisconsinScenery.jpg|thumb|Amerikar pinu gorri (''Pinus resinosa'') gaztea, sustraiak agerian dituene higadura dela-eta.]]

[[FileFitxategi:Buk1.JPG|thumb|upright|Pago (''[[Fagus sylvatica]]'') baten enborra udazkenean.]]

[[Enbor]]ra adaburuari eusten dion egitura da, [[zurtoin]]aren zati [[zur]]kara<ref>{{euskaltzaindia|Enbor|2021-07-02}}</ref>. Kanpoko geruza batez osatuta dago, [[Azal (botanika)|azal]]a, espeziearen arabera lodiera eta kolore aldakorrekoa, zuhaitzaren ehun bizia babesteko balio duena. Erdigunea, ilunagoa, [[duramenzurgihar]]ara da, [[xilema]]ko zur-zelula hilez osatua. Zuraren zatirik gazteena [[zurgizen]]a da, eta azaletik hurbilen dagoena. Albumenaren eta azalaren artean, enborra hazten ari den zelula geruza bakar bat dago, [[cambium]] izenekoa eta bi zatitan banatua: barnealdeak xilema osatuko du (zurgizena eta duramenazurgiharra) eta kanpoaldeak barneko azala ([[floema]]).

Enbor bat zeharka mozten denean (edo [[motzondo]]an), zirkulu zentrokide batzuk ikus daitezke: [[Hazkunde eraztun|eraztunak]]. Hauen kopuruak zuhaitzaren adina adierazten du, urtero eraztun bat eratzen baita. Eraztun hauek zabalak edo estuak izan daitezke, zenbait faktoreren arabera: estuek, urte zailak erakusten dituzte, garai hotz edo lehorrak kasu; zabalek, ordea, ingurumen-faktoreek hazkundean eragin kaltegarririk izan ez dutela. [[klima epel|Eremu epeletako]] zuhaitzetan errazagoa da eraztun bakoitza bereiztea, [[klima tropikal]]etako egoera konstanteetan ez baita urteko eraztunik sortzen<ref>[https://zientzia.eus/artikuluak/enbor-tropikalen-arim1/ Enbor tropikalen arima], Elhuyar aldizkaria, 2006/11/01</ref>. [[Dendrokronologia]]k aztertzen ditu zuhaitzen enborraren ebakiduran agertzen diren eraztunak<ref>[https://www.argia.eus/argia-astekaria/1843/eraztunen-sekretuak Eraztunen sekretuak], Argia aldizkaria, 2002ko otsailaren 24a</ref>.

[[FileFitxategi:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|upright|Haritz baten (''[[Quercus robur]]'') ernamuinak (begiak), hostoak, loreak eta fruituak.]]

''Arbola onak, [[itzal]] ona.''}}