شمش (ایزد)

خدای خورشید

شَمَش (زبان اکدی: šamaš[الف]) خدای خورشید در بین‌النهرین باستان بود که پیش از آن به اوتو (زبان سومری: dUTU 𒀭𒌓 «خورشید»[۲]) شناخته می‌شد.

شمش
سومری: 𒀭𒌓
خدای خورشید و عدالت
تصویری از شمش در «لوح شمش» (ح. ۸۸۸ تا ۸۵۵ پیشا دوران مشترک)، او را نشسته بر تخت سلطنت خود و در حال اقامه عدالت نشان می‌دهد. در دستهای او نماد عصاوحلقه قرار دارد.
نام‌های دیگراوتو، آمنا
مرکز فرهنگی غالبسیپار، لارسا
اقامتگاهآسمان
سیارهخورشید
نماداره، پرتوهای نور، قرص خورشید، خورشید بالدار
شماره۲۰
مرکوبارابه خورشید
اطلاعات شخصی
والدیننانا و نینگال
خواهر و برادر
همسرآیا/شریدا
فرزندانمامو، کیتوم، سیسیگ، زاکار، شوموگان، ایشوم
همتایان
همتای هوریشیمیگ
همتای اوگاریتیشاباش
همتای هیتیالهه خورشید آرینا، الهه خورشید زمین، خدای خورشید آسمان
همتای لوویتیوات
همتای عیلامیناهونته


اعتقاد بر این بود که او هر روز هر آنچه در جهان رخ می‌دهد را می‌بیند و به همین دلیل مسئولیت عدالت و محافظت از مسافران را بر عهده داشت. در جایگاه قاضی الهی، می‌توانست با جهان زیرین در ارتباط باشد. علاوه‌براین او در مقام خدای طالع‌بینی معمولاً در کنار خدای آب و هوا ادد قرار می‌گرفت. در همان حال که او به شکل فراگیر یکی از خدایان اصلی محسوب می‌شد، به صورتی ویژه در سیپار و لارسا مورد احترام بود. ایزد ماه نانا (سین) و همسرش نین‌گال به‌عنوان والدین او در نظر گرفته می‌شدند، درحالی‌که خواهر دوقلوی او اینانا (ایشتار) بود. گاهی اوقات الهه‌های دیگری مانند منزات و پینیکیر را نیز می‌توان خواهر او دانست. آیا (شریدا)، الهۀ سپیده‌دم، همسر او بود و متن‌های گوناگونی دیدارهای روزانه آنها را در کوهی که گمان می‌کردند خورشید در آنجا غروب می‌کند، توصیف می‌کند.

درحالی‌که هیچ اسطوره‌ای که بر این خدا متمرکز باشد، شناخته شده نیست اما او اغلب هم در قطعات سومری و هم در اکدی به‌عنوان متحد سایر شخصیت‌ها ظاهر می‌شود. براساس روایت‌های مرگ دموزی، او را به هنگام حمله شیاطین گالا (که قصد دارند دموزی را به جهان زیرین فرو بکشند) یاری می‌کند. در نسخه‌های مختلف حماسۀ گیلگمش و در اساطیر پیشین گیلگمش او به قهرمان کمک می‌کند تا بر هومبابا (هیولا) غلبه پیدا کند.

رایج‌ترین نام‌های خدای خورشید در متن‌های بین‌النهرینی، اوتو (سومری) و شمش (اکدی) هستند.[۳] آمنا، نام دیگری است که نسبتاً رایج بوده اما منشأ آن مشخص نیست.[۴]

شخصیت

ویرایش

خدای خورشید یکی از خدایان اصلی پانتئون بین‌النهرین بود.[۵] در فهرست خدایانی که از شوروپاک در دورۀ دودمان نخستین به‌دست آمده است او ششمین خدای ذکرشده پس از آنو، انلیل، اینانا، انکی و نانا است.[۶] در فهرست‌های بعدی خدایان، مثلاً در آن = آنوم، او و حلقه‌اش در بین نانا (سین) و ایشکور (ادد) ظاهر می‌شوند.[۶]

شمایل‌نگاری

ویرایش
 
نقش خدای بین‌النهرینی شَمَش در یک نقش‌برجسته آشوری در قصر نمرود (۸۶۰–۸۶۵ قبل از میلاد)

خدای خورشید چه با نام اوتو و چه با نام شمش، شمایل‌نگاری یکسانی داشت.[۷]

ارتباط با سایر خدایان

ویرایش
 
مهر استوانه‌ای از سنگ آهک از میان رودان و نقش آن: پرستش شمش، محفوظ در موزه لوور

خانواده

ویرایش

خدای خورشید به‌طور سنتی در دین بین‌النهرین (هم در متون سومری و هم در اکدی)، به‌عنوان یکی از پسران خدای ماه در نظر گرفته می‌شد.[۳]

دربار

ویرایش

خدایان گوناگونی را می‌توان سوکال (وزیر الهی) اوتو در نظر گرفت و در یک زمان بیش از یک نفر می‌توانند در این نقش ظاهر شوند.[۸]

خدایان بیگانه

ویرایش

نام خدای خورشید در ابلا با لوگوگرام dUTU نشان داده می‌شد.[۶]


پرستش

ویرایش

مرکزهای اصلی آیین خدای خورشید در لارسا و سیپار،[۹] به طور مشخص سیپار-آهروروم (ابو هبه) بود.[۱۰]

سیپار

ویرایش

در دورۀ دومان نخستین بین‌النهرین، پادشاهان ماری به احتمال زیاد از ابابار در سیپار دیدار کردند تا به خدای آن ادای احترام کنند.[۱۱]

لارسا

ویرایش

ابابار در لارسا برای نخستین بار در متنی از دوران سلطنت ایاناتوم ذکر می‌شود.[۱۲]

سایر شهرها

ویرایش

اوتو از جمله خدایانی بود که در لاگاش (در دورۀ دودمان نخستین بین‌النهرین) پرستیده می‌شد.[۱۳]

اسطوره‌شناسی

ویرایش

با وجود آنکه در حال حاضر هیچ اسطوره‌ای شناخته نشده است که بر اوتو متمرکز باشد اما او در بسیاری از قطعه‌های مشهور در نقش مکمل ظاهر می‌شود.[۶]

اساطیر گیلگمش

ویرایش
 
تصویری از هومبابا. موزه سلیمانیه.

در اسطوره سومری بیلگمس و هوواوا، انکیدو به بیلگمس می‌گوید که باید از اوتو اجازه بگیرد و پس از آن سفر به اقامتگاه هوواوا را آغاز کنند.[۱۴] اوتو پس از آگاهی از اینکه بیلگمس می‌خواهد به شهرت دست یابد، زیرا می‌داند که برای همیشه زنده نخواهد ماند، هفت صورت فلکی به او اعطا می‌کند (که به عنوان موجوداتی حیوان‌پیکر توصیف می‌شوند[۱۵]) تا او را در پناه امن به مقصد برسانند.[۱۴] هوواوا پس از آن در زمانی که در حال مرگ است سعی می‌کند به اوتو لابه کند اما دعایش مستجاب نمی‌شود.[۱۶] این امکان وجود دارد که در یک نسخهٔ کمی متفاوت از اسطوره، او بخشیده می‌شود، اگرچه این امر نامشخص است زیرا پایان آن حفظ نشده است.[۱۷]

در یکی دیگر از روایت‌های پیشین گیلگمش، بیلگمس، انکیدو و جهان زیرین، اولین بار اینانا به اوتو اشاره می‌کند که از بیلگمس می‌خواهد به او کمک کند تا از شر موجوداتی خلاص شود که درختی را که بر ساحل فرات کاشته است، آلوده کرده‌اند.[۱۸] اینانا می‌گوید که اوتو از مداخله خودداری کرده است.[۱۹] دلیلی برای این تصمیم‌گیری توضیح داده نمی‌شود.[۲۰] پس از آن، زمانی که انکیدو در جهان زیرین محبوس می‌شود، بیلگمس از انکی درخواست کمک می‌کند.[۱۸] انکی به اوتو می‌گوید به هنگام طلوع شبح انکیدو را با خود بیاورد، این کار به دو قهرمان اجازه می‌دهد موقتا به یکدیگر برسند.[۱۸] بازگویی این صحنه در لوح آخر حماسه گیلگمش (بابلی معیار) نیز آمده است که هیچ ارتباط مستقیمی با بقیهٔ این نسخه از داستان ندارد.[۲۱] یک دیدگاه اشتباه قدیمی این بود که خدایی که در این نسخه به دستور ائا (انکی) عمل می‌کند، نرگال است و نه شمش.[۲۲]

در نسخه بابلی باستان حماسه گیلگمش، گیلگمش پس از اینکه تصمیم می‌گیرد برای شکست دادن هومبابا به جنگل سدر برود، به شمش دعا می‌کند.[۲۳] در نسخهٔ بابلی باستان حماسه گیلگمش، پس از تصمیم‌گیری برای رفتن به جنگل سدر برای غلبه بر هومبابا، سه شمش دعا می‌کند.[۲۳] به دنبال آن، بزرگان اوروک به او می‌گویند که چاه‌هایی حفر کند تا بتواند به هنگام سفر به غرب، به خدای خورشید و لوگالباندا (که در این نسخه خدای شخصی گیلگمش است[۲۴]) تقدیم کند.[۲۵] در راه، پیش از رسیدن به سرزمین ابلا، گیلگمش خوابی می‌بیند و انکیدو آن را این نشانه تعبیر می‌کند که شمش (یا در روایتی که از تپه حرمل به دست آمده شمش و لوگالباندا[۲۶]) به تلاش‌های او نظر مساعد دارد.[۲۷] این احتمال وجود دارد که در یکی از روایت‌های نسخهٔ بابلی باستان، که فقط در تپه حرمل به دست آمده، هومبابا می‌گوید که شمش در خواب به او خبر داده که شکست خواهد خورد (اگرچه وضعیت لوح باعث می‌شود مشخص کردن این موضوع با قطعیت، ناممکن باشد).[۲۸] بنا بر لوحی که گمان می‌رود منشا آن از سیپار باشد، گیلگمش بعدا به هنگام سرگردانی در استپ در سوگ مرگ انکیدو، با شمش رو به رو می‌شود.[۲۹] خدای خورشید به او در مورد بیهودگی تلاش برای زندگی ابدی هشدار می‌دهد.[۲۹] این قطعه در هیچ کدام از نسخه‌های بعدی وجود ندارد،[۲۹] اما نصیحت شمش با صحنهٔ منحصر به فرد دیگری از همان نسخه (توصیه ایل‌زن[و ۱]) شباهت دارد.[۳۰] این شخصیت با شیدوری از نسخه بابلی معیار مطابقت دارد.[۳۱]

یادداشت‌ها

ویرایش
  1. šamaš اکدی «خورشید» هم‌خانواده با 𐤔𐤌𐤔 šmš، ܫܡܫܐ šemša، שֶׁמֶשׁ šemeš، شمس šams، آرامی آشوری: 𐣴𐣬𐣴 š'meš(ā)[۱]

واژگان

ویرایش
  1. Alewife

پانویس

ویرایش
  1. "The Comprehensive Aramaic Lexicon". cal.huc.edu. Retrieved 2021-01-20.
  2. Krebernik 2011, pp. 599-600.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ Krebernik 2011, p. 599.
  4. Krebernik 2011, p. 600.
  5. Lambert 2013, p. 263.
  6. ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ ۶٫۳ Krebernik 2011, p. 606.
  7. Kurmangaliev 2011, p. 616.
  8. Krebernik 2011, p. 603.
  9. Krebernik 2011, p. 604.
  10. Asher-Greve & Westenholz 2013, p. 255.
  11. Woods 2005, p. 29.
  12. George 1993, p. 70.
  13. Selz 1995, pp. 285-287.
  14. ۱۴٫۰ ۱۴٫۱ George 2003, p. 9.
  15. George 2003, p. 306.
  16. George 2003, p. 10.
  17. George 2003, p. 11.
  18. ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ ۱۸٫۲ George 2003, p. 13.
  19. Gadotti 2014, p. 5.
  20. Gadotti 2014, p. 40.
  21. George 2003, pp. 528-529.
  22. George 2003, p. 529.
  23. ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ George 2003, p. 203.
  24. George 2003, p. 213.
  25. George 2003, p. 94.
  26. George 2003, p. 251.
  27. George 2003, p. 235.
  28. George 2003, p. 253.
  29. ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ ۲۹٫۲ George 2003, p. 273.
  30. George 2003, p. 275.
  31. George 2003, p. 148.

منابع

ویرایش