همای چهرزاد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| (۴۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{اشتباه |
{{اشتباه نشود۲|[[همای (دختر گشتاسپ)]] و [[پرواز همای]]}} |
||
{{Infobox |
{{Infobox royalty |
||
| name = هُمای{{سخ}}هوماگ{{سخ}}humāiiā |
|||
| bodystyle = |
|||
| title = [[کی (عنوان)|کَی]] (کَوی) |
|||
| bodyclass = vcard |
|||
| image = Name-ye Khosrovan bsb11180462 00280.jpg |
|||
| titlestyle = |
|||
| caption = همای چهرزاد اثر [[عبدالمطلب اسپهانی]] در ''[[نامه خسروان|نامهٔ خسروان]]''؛ [[کتابخانه ایالتی باواریا]]<ref>https://www.cgie.org.ir/fa/news/154322/پارسی-سره-از-جلال-تا-جلال---دکتر-محمدعلی-سلطانی---بخش-دوم</ref><ref>https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb11180462?page=280,281</ref><ref>https://opacplus.bsb-muenchen.de/discovery/fulldisplay?docid=alma991034077359707356&context=L&vid=49BVB_BSB:VU1&lang=de&search_scope=MyInstitution&adaptor=Local%20Search%20Engine&tab=LibraryCatalog&query=any,contains,BV037248174</ref><ref>https://www.bsb-muenchen.de/en/collections/orient/languages/persian/</ref> |
|||
| title = |
|||
| succession = [[فهرست پادشاهان اسطوره‌ای ایران|شانزدهمین پادشاه]] [[ایران (شاهنامه)|ایران]] |
|||
| abovestyle = background: #CD853F |
|||
| reign = ۳۲ سال{{سخ}}('''۳۰۱۲–۳۰۴۴''' پس از [[کیومرث]]) |
|||
| aboveclass = fn org |
|||
| predecessor = [[بهمن (شاهنامه)|کی‌بهمن]] |
|||
| above = همای چهر آزاد |
|||
| successor = [[کی‌داراب|داراب]] |
|||
| succession1 = هفتمین پادشاه [[کیانیان|کیانی]] |
|||
| reign1 = ۳۲ سال{{سخ}}('''۳۰۱۲–۳۰۴۴''' پس از کیومرث) |
|||
| predecessor1 = کی‌بهمن |
|||
| successor1 = داراب |
|||
| spouse = {{فهرست یک‌دست| |
|||
* [[کی‌بهمن]] (پدرش) |
|||
}} |
|||
| issue = {{فهرست یک‌دست| |
|||
* [[کی‌داراب|داراب]] |
|||
}} |
|||
| house = [[کیانیان]] |
|||
| father = [[بهمن (شاهنامه)|کی‌بهمن]] |
|||
}} |
|||
'''هُمای''' (به [[زبان اوستایی|اوستایی]]: {{Literal translation|humāiiā}}؛ به [[زبان فارسی میانه|پارسی میانه]]: {{Literal translation|هوماگ}}) شناخته‌شده به '''هُمای چِهْرْزاد'''، دختر [[بهمن (شاهنامه)|کی‌بهمن]] و مادر [[کی‌داراب|داراب]]، [[فهرست پادشاهان اسطوره‌ای ایران|شانزدهمین پادشاه]] [[ایران (شاهنامه)|ایران]] و هفتمین پادشاه [[کیانیان|کیانی]] است که بر پایهٔ [[شاهنامه|''شاهنامهٔ'' فردوسی]] و ''[[بهمن‌نامه]]'' وی سی و دو سال پادشاهی کرد ولی برپایهٔ [[بندهشن]] و دیگر منابع ایرانی-اسلامی وی سی سال پادشاهی کرد. |
|||
| imagestyle = |
|||
| captionstyle = |
|||
| image = [[پرونده:Name-ye Khosrovan bsb11180462 00280.jpg|frameless]] |
|||
| caption = نگاره‌ای از همای در ''[[نامهٔ خسروان]]'' |
|||
| headerstyle = background: #F0E68C |
|||
| labelstyle = |
|||
| datastyle = |
|||
| اطلاعات کلی |
|||
همای در عهد پادشاهی‌اش هرگز کار ناپسندی نکرده و مردمان او همواره در آسایش و تندرستی زندگی می‌کرده‌اند؛ دوران زندگانی همای نقطه تلاقی میان مستندات تاریخی با ''شاهنامهٔ'' فردوسی است. |
|||
| نام |
|||
| هما |
|||
برخی از پژوهشگران پادشاهی همای چهرزاد را با [[شاهنشاهی هخامنشی|دورهٔ هخامنشی]] پیوند می‌دهند و وی را با [[آتوسا (دختر اردشیر دوم)]] یکسان می‌دانند؛ همچنین همای چهرزاد بنایی به‌نام "هزار ستون" را در نزدیکی شهر [[اصطخر]] بنا کرد که شباهت بسیار زیادی به بنا کردن [[پارسه]] به‌دست [[داریوش بزرگ|داریوش یکم]] دارد<ref>[[تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء|تاریخ پیامبران و شاهان]] نوشتهٔ [[حمزه اصفهانی|حمزهٔ اصفهانی]]؛ فصل چهارم، ذکر اخبار پادشاهان ایران، همای چهرآزاد</ref>. |
|||
| نام کامل |
|||
| همای چهرزاد |
|||
{{شعر|نستعلیق}} |
|||
| نامهای دیگر |
|||
{{ب|به بیماری اندر بمرد [[کی‌بهمن|اردشیر]]|همی بود بیکار تاج و سریر}} |
|||
| هلاله |
|||
{{ب|'''همای''' آمد و تاج بر سر نهاد|یکی راه و آیین دیگر نهاد<ref>[[شاهنامه]]<جلد ششم. پادشاهی همای چهرزاد، ص ۴۲۴</ref>}} |
|||
{{پایان شعر}} |
|||
— ''[[فردوسی]]'' |
|||
== نام‌شناسی == |
|||
| منصب |
|||
موضوع نام و معنای همای مورد بحث و جدل پژوهشگران است. [[امیل بنونیست|بنونیست]] آن را خوش‌بخت، [[اریش فریدریش اشمیت|اشمیت]] مفهوم آن را دارای اندیشهٔ نیک، و مایرهوفر به معنی دارای هنرهای نیک، معنا کرده‌است. لقب همای، یعنی چهرزاد، که کوتاه شدهٔ چهرآزاد به معنای «از تباری نجیب» است، که در بسیاری از منابع آورده شده‌است. شکل شهرآزاد (Shehraazaad) در کتاب طبری و فارس‌نامهٔ [[ابن بلخی]]، گونهٔ پارتی این واژه را نشان می‌دهد. به نوشتهٔ [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] و [[یعقوبی]]، شهرآزاد لقب مادر هما بود، حال آن که [[حمزه اصفهانی|حمزهٔ اصفهانی]] به هما لقب اضافی شمیران (shemiran) را نیز می‌دهد. |
|||
| شهبانو |
|||
== در ''[[شاهنامه]]'' و [[ادبیات فارسی میانه|ادبیات پهلوی]] == |
|||
| لقب |
|||
[[پرونده:Dara Enthroned Receiving the Crown Brought by his Mother, Humai. From the Shahnameh of Ferdowsi.jpg|بندانگشتی|[[کی‌داراب|داراب]] هنگام دریافت تاج از مادرش همای چهرزاد{{سخ}}نگاره‌ای از ''[[شاهنامه تهماسبی|شاهنامهٔ تهماسبی]]'' متعلق به سدهٔ ۱۶ م. ([[ایران صفوی|دورهٔ صفوی]]){{سخ}}جای نگهداری: [[موزه هنرهای زیبا (بوستون)|موزه هنرهای زیبای بوستون]]]] |
|||
| |
|||
[[فردوسی]] همای را با عناوین هنرمند، بادانش، و نیک رای، وصف می‌کند و دربارهٔ او این داستان را ارائه می‌دهد: همای محبوب پدر خود بود و مطابق با سنت و عقاید [[خویدوده]]، [[کی‌بهمن|بهمن]] با او ازدواج کرد و او را وارث تاج و تخت پس از خود برگزید. بهمن همچنین صاحب پسری بنام [[کی‌داراب|داراب]] از همای شد، پس از مرگ بهمن، همای نوزاد خود را جهت حفظ سلطنت خویش به انواع لعل و گوهر بیاراست و در گهواره‌ای نهاد و آن را به رود [[فرات]] افکند.<ref>به نوشتهٔ طبری و بلعمی، رود کر در فارس</ref><ref>داستانی شبیه زمان تولد حضرت [[موسی]] و به رها شدن موسی در آب آرام [[نیل]]</ref> سپس اعلام کرد که مولود مرده به دنیا آمده‌است. |
|||
همای همراه طفل عده‌ای را مأمور کرد تا صندوق را از کنار ساحل تعقیب نمایند تا از سرنوشت کودک آگاهی حاصل شود، عاقبت صندوق توسط گازُر نامی رخت‌شوی یا آسیابان نجات می‌یابد در آن هنگام مأموران سر رسیده کودک غرق در جواهرات را در دست او می‌بینند و اعلام می‌کنند مخارج و هزینه طفل تا آخر عمر همراهش هست می‌تواند او را نگهداشته بزرگ نماید امّا احدی نباید از این راز با خبر گردد. گازر او را به خانه آورد به همسرش داد آنگاه نام او را [[کی‌داراب|داراب]] نام نهادند. |
|||
| نژاد |
|||
| [[پارس در شاهنامه|پارس]] |
|||
پادشاهی همای در [[بندهشن]] و منابع اسلامی ۳۰ سال و در شاهنامه و بهمن‌نامه ۳۲ سال ذکر شده‌است. تنها یک منبع پهلوی حاوی گزارشی دربارهٔ همای است: در طول پادشاهی بهمن تنگ‌سالی پدید آمده بود، ایرانیان در میان خود دچار کشمکش و نزاع شده بودند، و از دودمان شاهی کسی نمانده بود که فرمان‌روایی کند؛ ایرانیان همای، دختر بهمن (وهومن) را به تخت سلطنت نشاندند و او سی سال سلطنت کرد. منابع اسلامی به‌طور کلی با این گزارش هم داستانند اما در برخی جزییات تفاوت‌هایی هست. برای نمونه، نام همای در منابع موجود به صورت Xomaani (خمانی)، Xomaay (خمای)، Homaaya (حمایه) آشکار می‌شود، که همگی ترانوشت‌های گوناگون واژهٔ پارسی میانهٔ Humaay، که از واژهٔ ایرانی باستان Humaaya* (اوستایی Humaaiiaa، نام دختر ویشتاسپ در یشت ۱۳/۳۹؛ ایلامی u-ma-ya) گرفته شده، هستند.<ref>[[همای (شاهنامه)|همای]] دختر ویشتاسپ ([[گشتاسپ]]) همان کسی است که در رویین‌دژ نزد [[ارجاسپ]] بسر می‌برد که احتمالاً هر دو همای یک شخصیت تاریخی هستند</ref> |
|||
| دودمان |
|||
| [[هخامنشی]] |
|||
== تبار در ''[[بهمن‌نامه]]'' == |
|||
| آئین |
|||
در حماسهٔ داستانی ''[[بهمن‌نامه]]'' برای همای یک‌سرهٔ متفاوتی ارائه شده‌است. در این داستان گفته می‌شود که بهمن به سبب دسیسه‌های همسر نخستین‌اش<ref>یک شاه‌دخت کشمیری</ref> از ایران بیرون رانده شد، و به‌طور ناشناس در [[مصر]] زندگی کرد و در آن جا به همای، دختر جنگ‌جوی شاه مصر، برخورد. بهمن پس از چند نبرد تن به تن با او، دل‌باخته‌اش شد و با وی ازدواج کرد و با یاری همای پادشاهی خود را بازیافت. سپس، هنگامی که بهمن احساس کرد زمان مرگ‌اش فرارسیده است، همای را به جانشینی خود منصوب کرد و او نیز به نیکی سلطنت کرد.<ref>در این گزارش واقعیت‌های وجود دارد محتملا موضوع فتح مصر توسط [[کمبوجیه دوم]] یا [[داریوش بزرگ]] است</ref> |
|||
| [[مهرپرستی]] |
|||
بسیاری از روی‌داده‌های نسبت داده شده به دوران سلطنت همای، نشان دهندهٔ ترکیب تاریخ روایی [[کیانیان]] با تاریخ [[دودمان هخامنشی]] هستند. برای نمونه، گفته می‌شود که همای با یونانیان (رومیان) به نبرد پرداخت و یونانیانی را که اسیر گرفته بود برای ساختن چندین بنای یادواره‌ای مانند [[کاخ صدستون|کاخ‌های صد ستون]] تخت جمشید در [[استخر (شهر)|استخر]] فارس به کار گرفت. داستان‌هایی نیز دربارهٔ دو [[کی‌داراب|داراب]]<ref>پسر و نوهٔ همای</ref> گفته شده که مبتنی بر آمیزه‌ای از اسطوره‌های ایرانی باستان با افسانه‌های یونانی و یهودی هستند. به روایت [[شاهنامه]] همای، برادری به نام [[ساسان پسر بهمن|ساسان]] داشت که جانشین سلطنت بهمن شناخته می‌شد. ممکن است منظور از [[ساسان]] همان پدر [[اردشیر بابکان]] باشد خواسته‌اند نشان دهند [[ساسانیان]] با کیانیان پیوند داشته‌است در نتیجه، مشروعیت ساسانیان به عنوان جانشینان آن شاهان باستان، استوار و تثبیت گردد. |
|||
| زادگاه |
|||
| |
|||
به هر حال آنچه مشهود است، همای یا همای چهرآزاد دختر بهمن بوده که سی سال پادشاهی بر ایران نمود، و پسرش [[داراب پسر بهمن|داراب]] را وقتی یافت و شناخت بر سریر سلطنت گماشت و خود کناره گرفت. همای را چهرآزاد نیز گفته‌اند. از بناهای او شهر چهرازادگان است که آن را [[معرب]] کردند و جرفادقان می‌گویند و بعضی [[گلپایگان]] می‌خوانند. |
|||
| تخت‌گاه |
|||
| |
|||
[[امام محمد غزالی]] در کتاب «[[نصیحة الملوک|نصیحه الملوک]]» که به فارسی نگاشته شده، از همای بنت [[کی‌بهمن|بهمن]] یاد می‌کند. |
|||
| پرچم |
|||
| |
|||
| label13 = ملیت |
|||
| data13 = [[ایران در شاهنامه|ایران]]، (آریا) |
|||
| header14 = سایر اطلاعات |
|||
| label15 = شناخته شده |
|||
| data15 = عدالت و داد ورزی |
|||
| label16 = دوره |
|||
| data16 = [[کیانیان]] |
|||
| label17 = پیش از |
|||
| data17 = [[کی‌داراب]] |
|||
| label18 = پس از |
|||
| data18 = [[بهمن (شاهنامه)|بهمن]] |
|||
| label19 = دوران سلطنت |
|||
| data19 = |
|||
| label20 = نبردها |
|||
| data20 = |
|||
| label21 = نبرد اول |
|||
| data21 = |
|||
| label22 = نبرد دوم |
|||
| data22 = |
|||
| label23 = نبرد سوم |
|||
| data23 = |
|||
| label24 = نتیجه نبرد |
|||
| data24 = |
|||
| header25 = خانواده |
|||
| label26 = نام نیا |
|||
| data26 = |
|||
| label27 = نام پدر |
|||
| data27 = [[بهمن (شاهنامه)|بهمن]] |
|||
| label28 = نام مادر |
|||
| data28 = |
|||
| label29 = همسران |
|||
| data29 = |
|||
| label30 = فرزندان |
|||
| data30 = [[کی‌داراب|داراب]] |
|||
| label31 = برادران |
|||
| data31 = [[ساسان پسر بهمن|ساسان]] |
|||
}} |
|||
هلاله پادشاه زن ایرانی، هفتمین پادشاه [[کیانیان|کیانی]] است که نامش را «همای چهر آزاد» نیز گفته‌اند گذشته پر افتخار، آورده‌اند که چون کیانیان بر منطقه ای در سپیدان فارس مسلط گشتند پادشاه کیانی که دارای دو دختر به نامهای هما و هرا بود منطقه‌های اطراف را به دو دختر بخشید. همایجان را به هما و هرایجان را به هرا. هما روستای [[سرتلی]] را پایتخت خود قرار داد و روستای [[ده پاگاه (سپیدان)|دهپاگاه]] را که مرغزاری زیبا و دارای چشم‌اندازی دل‌انگیز بود به پایگاه نظامی خود تبدیل کرد و مرکز اصلی نظامیان روستای دهپاگاه به هزارخانه مشهور شد که الان آن را حصارخانه می‌نامند. |
|||
هما آب [[پادنا|بادنا]] را توسط تونلی با قطر تقریبی ۱۰ اینچ از زیر کوه عبور داد و به پایتخت خود روستای سرتلی و به هزارخانه در روستای دهپاگاه آورد. خزانه هما در چند کیلومتری تخت در تپه ای به نام [[تل گرد]] قرار داشت که بعضی از پیران شاهد آن بودند که انگلیسی‌ها آن را به یغما بردند. |
|||
اسناد تاریخی وجود دارد که سپاهی از همایجان در [[جنگ چالدران]] شرکت کرده‌اند، هما در سی سال پادشاهیش هرگز خطایی نکرده و مردمان در زمان او همواره در آسایش و سلامت زندگی می‌کرده‌اند؛ دوران زندگی همای نقطه تلاقی میان مستندات تاریخی با متون شاهنامه است. بعضی از محققان همای را به سلاله [[هخامنشیان]] ربط می‌دهند. این برهه از تاریخ به ویژه دوران همای بسیار مغشوش و آمیخته به روایات جعلی و غرض‌آلود است:<ref>پیروان سایر ادیان ازدواج همای با پدرش [[بهمن (شاهنامه)|بهمن]] را بهانه‌ای برای بی‌محتوا جلوه دادن کیش [[زرتشت]] قلمداد می‌کنند، و عامدانه برخی حقایق را عمداً یا سهواً کتمان می‌کنند مانند دشمنی هخامنشیان با عقیده [[مزدیسنا]] و علقه ایشان به عقیده [[تورات]]</ref> |
|||
{{شعر}} |
|||
{{ب|به بیماری اندر بمرد [[بهمن (شاهنامه)|اردشیر]]|همی بود بیکار تاج و سریر}} |
|||
{{ب|'''همای''' آمد و تاج بر سر نهاد|یکی راه و آیین دیگر نهاد<ref>[[شاهنامه]]<جلد ششم. پادشاهی همای چهرزاد، ص ۴۲۴</ref>}} |
|||
{{پایان شعر}} |
|||
== همای در شاهنامه == |
|||
[[فردوسی]] همای را با عناوین هنرمند، بادانش، و نیک رای، وصف می‌کند و دربارهٔ او این داستان را ارائه می‌دهد: همای محبوب پدر خود بود و مطابق با سنت و عقاید [[خویدوده]]، [[بهمن (شاهنامه)|بهمن]] با او ازدواج کرد و او را وارث تاج و تخت پس از خود برگزید. بهمن همچنین صاحب پسری بنام [[کی‌داراب|داراب]] از همای شد، پس از مرگ بهمن، همای نوزاد خود را جهت حفظ سلطنت خویش به انواع لعل و گوهر بیاراست و در گهواره‌ای نهاد و آن را به رود [[فرات]] افکند.<ref>به نوشتهٔ طبری و بلعمی، رود کر در فارس</ref><ref>داستانی شبیه زمان تولد حضرت [[موسی]] و به رها شدن موسی در آب آرام [[نیل]]</ref> سپس اعلام کرد که مولود مرده به دنیا آمده‌است. |
|||
همای همراه طفل عده‌ای را مأمور کرد تا صندوق را از کنار ساحل تعقیب نمایند تا از سرنوشت کودک آگاهی حاصل شود، عاقبت صندوق توسط گازُر نامی رخت‌شوی یا آسیابان نجات می‌یابد در آن هنگام مأموران سر رسیده کودک غرق در جواهرات را در دست او می‌بینند و اعلام می‌کنند مخارج و هزینه طفل تا آخر عمر همراهش هست می‌تواند او را نگهداشته بزرگ نماید امّا احدی نباید از این راز با خبر گردد. گازر او را به خانه آورد به همسرش داد آنگاه نام او را [[کی‌داراب|داراب]] نام نهادند. |
|||
دوران سلطنت همای در [[بندهشن]] و منابع اسلامی ۳۰ سال و در شاهنامه و بهمن‌نامه ۳۲ سال ذکر شده‌است. تنها یک منبع پهلوی حاوی گزارشی دربارهٔ همای است: در طول پادشاهی بهمن تنگ‌سالی پدید آمده بود، ایرانیان در میان خود دچار کشمکش و نزاع شده بودند، و از دودمان شاهی کسی نمانده بود که فرمان‌روایی کند؛ ایرانیان همای، دختر بهمن (وهومن) را به تخت سلطنت نشاندند و او سی سال سلطنت کرد. منابع اسلامی به‌طور کلی با این گزارش هم داستانند اما در برخی جزییات تفاوت‌هایی هست. برای نمونه، نام همای در منابع موجود به صورت Xomaani (خمانی)، Xomaay (خمای)، Homaaya (حمایه) آشکار می‌شود، که همگی ترانوشت‌های گوناگون واژهٔ پارسی میانهٔ Humaay، که از واژهٔ ایرانی باستان Humaaya* (اوستایی Humaaiiaa، نام دختر ویشتاسپ در یشت ۱۳/۳۹؛ ایلامی u-ma-ya) گرفته شده، هستند.<ref>[[همای (شاهنامه)|همای]] دختر ویشتاسپ ([[گشتاسپ]]) همان کسی است که در رویین‌دژ نزد [[ارجاسپ]] بسر می‌برد که احتمالاً هر دو همای یک شخصیت تاریخی هستند</ref> |
|||
== همای و آتوسا == |
== همای و آتوسا == |
||
{{مرتبط|آتوسا (دختر اردشیر دوم)#در شاهنامه}} |
{{مرتبط|آتوسا (دختر اردشیر دوم)#در شاهنامه}} |
||
به‌نظر می‌رسد همای چهرزاد همان شخصیت تاریخی [[آتوسا (دختر اردشیر دوم)]] که با پدرش ازدواج کرد، است. به‌کار بردن نام اردشیر برای [[کی‌بهمن|بهمن]] از سوی [[فردوسی]] این نظریه را تقویت می‌کند. |
|||
== ریشه نام == |
|||
موضوع نام و معنای همای مورد بحث و جدل پژوهشگران است. [[امیل بنونیست|بنونیست]] آن را خوش‌بخت، [[اریش فریدریش اشمیت|اشمیت]] مفهوم آن را دارای اندیشهٔ نیک، و مایرهوفر به معنی دارای هنرهای نیک، معنا کرده‌است. لقب همای، یعنی چهرزاد، که کوتاه شدهٔ چهرآزاد به معنای «از تباری نجیب» است، که در بسیاری از منابع آورده شده‌است. شکل شهرآزاد (Shehraazaad) در کتاب طبری و فارس‌نامهٔ [[ابن بلخی]]، گونهٔ پارتی این واژه را نشان می‌دهد. به نوشتهٔ [[علی بن حسین مسعودی|مسعودی]] و [[یعقوبی]]، شهرآزاد لقب مادر هما بود، حال آن که [[حمزه اصفهانی|حمزهٔ اصفهانی]] به هما لقب اضافی شمیران (shemiran) را نیز می‌دهد. |
|||
== تبار همای در بهمن‌نامه == |
|||
در حماسهٔ داستانی [[بهمن‌نامه]] برای همای یک‌سرهٔ متفاوتی ارائه شده‌است. در این داستان گفته می‌شود که بهمن به سبب دسیسه‌های همسر نخستین‌اش<ref>یک شاه‌دخت کشمیری</ref> از ایران بیرون رانده شد، و به‌طور ناشناس در [[مصر]] زندگی کرد و در آن جا به همای، دختر جنگ‌جوی شاه مصر، برخورد. بهمن پس از چند نبرد تن به تن با او، دل‌باخته‌اش شد و با وی ازدواج کرد و با یاری همای پادشاهی خود را بازیافت. سپس، هنگامی که بهمن احساس کرد زمان مرگ‌اش فرارسیده است، همای را به جانشینی خود منصوب کرد و او نیز به نیکی سلطنت کرد.<ref>در این گزارش واقعیت‌های وجود دارد محتملا موضوع فتح مصر توسط [[کمبوجیه دوم]] یا [[داریوش بزرگ]] است</ref> |
|||
بسیاری از روی‌داده‌های نسبت داده شده به دوران سلطنت همای، نشان دهندهٔ ترکیب تاریخ روایی [[کیانیان]] با تاریخ [[دودمان هخامنشی]] هستند. برای نمونه، گفته می‌شود که همای با یونانیان (رومیان) به نبرد پرداخت و یونانیانی را که اسیر گرفته بود برای ساختن چندین بنای یادواره‌ای مانند [[کاخ صدستون|کاخ‌های صد ستون]] تخت جمشید در [[استخر (شهر)|استخر]] فارس به کار گرفت. داستان‌هایی نیز دربارهٔ دو [[کی‌داراب|داراب]]<ref>پسر و نوهٔ همای</ref> گفته شده که مبتنی بر آمیزه‌ای از اسطوره‌های ایرانی باستان با افسانه‌های یونانی و یهودی هستند. به روایت [[شاهنامه]] همای، برادری به نام [[ساسان پسر بهمن|ساسان]] داشت که جانشین سلطنت بهمن شناخته می‌شد. ممکن است منظور از [[ساسان]] همان پدر [[اردشیر بابکان]] باشد خواسته‌اند نشان دهند [[ساسانیان]] با کیانیان پیوند داشته‌است در نتیجه، مشروعیت ساسانیان به عنوان جانشینان آن شاهان باستان، استوار و تثبیت گردد. |
|||
به هر حال آنچه مشهود است، همای یا همای چهرآزاد دختر بهمن بوده که سی سال پادشاهی بر ایران نمود، و پسرش [[داراب پسر بهمن|داراب]] را وقتی یافت و شناخت بر سریر سلطنت گماشت و خود کناره گرفت. همای را چهرآزاد نیز گفته‌اند. از بناهای او شهر چهرازادگان است که آن را [[معرب]] کردند و جرفادقان می‌گویند و بعضی [[گلپایگان]] می‌خوانند. |
|||
[[پرونده:A Kashan 'Mohtasham' pictorial rug, central Persia, circa 1900.jpg|بندانگشتی|یک فرش کهن [[کاشان|کاشانی]] از [[ایران قاجاری|دورهٔ قاجاری]] که دور تا دور آن نقش [[فهرست پادشاهان اسطوره‌ای ایران|پادشاهان اسطوره‌ای ایران]] قرار گرفته‌اند. در میانهٔ آن، نگارهٔ چند تن از [[فهرست شاهان ایران#از حمله مغول تا ظهور صفویه|شاهان ایران نوین]] جا داده شده‌است.]] |
|||
[[امام محمد غزالی]] در کتاب «[[نصیحة الملوک|نصیحه الملوک]]» که به فارسی نگاشته شده، از همای بنت بهمن یاد می‌کند. |
|||
== پانویس == |
== پانویس == |
||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۰:۲۹
| هُمای هوماگ humāiiā | |
|---|---|
| کَی (کَوی) | |
 | |
| شانزدهمین پادشاه ایران | |
| سلطنت | ۳۲ سال (۳۰۱۲–۳۰۴۴ پس از کیومرث) |
| پیشین | کی‌بهمن |
| جانشین | داراب |
| هفتمین پادشاه کیانی | |
| سلطنت | ۳۲ سال (۳۰۱۲–۳۰۴۴ پس از کیومرث) |
| پیشین | کی‌بهمن |
| جانشین | داراب |
| همسر(ان) |
|
| فرزند(ان) | |
| خاندان | کیانیان |
| پدر | کی‌بهمن |
هُمای (به اوستایی: ت.ت. 'humāiiā'؛ به پارسی میانه: ت.ت. 'هوماگ') شناخته‌شده به هُمای چِهْرْزاد، دختر کی‌بهمن و مادر داراب، شانزدهمین پادشاه ایران و هفتمین پادشاه کیانی است که بر پایهٔ شاهنامهٔ فردوسی و بهمن‌نامه وی سی و دو سال پادشاهی کرد ولی برپایهٔ بندهشن و دیگر منابع ایرانی-اسلامی وی سی سال پادشاهی کرد.
همای در عهد پادشاهی‌اش هرگز کار ناپسندی نکرده و مردمان او همواره در آسایش و تندرستی زندگی می‌کرده‌اند؛ دوران زندگانی همای نقطه تلاقی میان مستندات تاریخی با شاهنامهٔ فردوسی است.
برخی از پژوهشگران پادشاهی همای چهرزاد را با دورهٔ هخامنشی پیوند می‌دهند و وی را با آتوسا (دختر اردشیر دوم) یکسان می‌دانند؛ همچنین همای چهرزاد بنایی به‌نام "هزار ستون" را در نزدیکی شهر اصطخر بنا کرد که شباهت بسیار زیادی به بنا کردن پارسه به‌دست داریوش یکم دارد[۵].
| به بیماری اندر بمرد اردشیر | همی بود بیکار تاج و سریر | |
| همای آمد و تاج بر سر نهاد | یکی راه و آیین دیگر نهاد[۶] |
— فردوسی
نام‌شناسی
[ویرایش]موضوع نام و معنای همای مورد بحث و جدل پژوهشگران است. بنونیست آن را خوش‌بخت، اشمیت مفهوم آن را دارای اندیشهٔ نیک، و مایرهوفر به معنی دارای هنرهای نیک، معنا کرده‌است. لقب همای، یعنی چهرزاد، که کوتاه شدهٔ چهرآزاد به معنای «از تباری نجیب» است، که در بسیاری از منابع آورده شده‌است. شکل شهرآزاد (Shehraazaad) در کتاب طبری و فارس‌نامهٔ ابن بلخی، گونهٔ پارتی این واژه را نشان می‌دهد. به نوشتهٔ مسعودی و یعقوبی، شهرآزاد لقب مادر هما بود، حال آن که حمزهٔ اصفهانی به هما لقب اضافی شمیران (shemiran) را نیز می‌دهد.
در شاهنامه و ادبیات پهلوی
[ویرایش]
نگاره‌ای از شاهنامهٔ تهماسبی متعلق به سدهٔ ۱۶ م. (دورهٔ صفوی)
جای نگهداری: موزه هنرهای زیبای بوستون
فردوسی همای را با عناوین هنرمند، بادانش، و نیک رای، وصف می‌کند و دربارهٔ او این داستان را ارائه می‌دهد: همای محبوب پدر خود بود و مطابق با سنت و عقاید خویدوده، بهمن با او ازدواج کرد و او را وارث تاج و تخت پس از خود برگزید. بهمن همچنین صاحب پسری بنام داراب از همای شد، پس از مرگ بهمن، همای نوزاد خود را جهت حفظ سلطنت خویش به انواع لعل و گوهر بیاراست و در گهواره‌ای نهاد و آن را به رود فرات افکند.[۷][۸] سپس اعلام کرد که مولود مرده به دنیا آمده‌است.
همای همراه طفل عده‌ای را مأمور کرد تا صندوق را از کنار ساحل تعقیب نمایند تا از سرنوشت کودک آگاهی حاصل شود، عاقبت صندوق توسط گازُر نامی رخت‌شوی یا آسیابان نجات می‌یابد در آن هنگام مأموران سر رسیده کودک غرق در جواهرات را در دست او می‌بینند و اعلام می‌کنند مخارج و هزینه طفل تا آخر عمر همراهش هست می‌تواند او را نگهداشته بزرگ نماید امّا احدی نباید از این راز با خبر گردد. گازر او را به خانه آورد به همسرش داد آنگاه نام او را داراب نام نهادند.
پادشاهی همای در بندهشن و منابع اسلامی ۳۰ سال و در شاهنامه و بهمن‌نامه ۳۲ سال ذکر شده‌است. تنها یک منبع پهلوی حاوی گزارشی دربارهٔ همای است: در طول پادشاهی بهمن تنگ‌سالی پدید آمده بود، ایرانیان در میان خود دچار کشمکش و نزاع شده بودند، و از دودمان شاهی کسی نمانده بود که فرمان‌روایی کند؛ ایرانیان همای، دختر بهمن (وهومن) را به تخت سلطنت نشاندند و او سی سال سلطنت کرد. منابع اسلامی به‌طور کلی با این گزارش هم داستانند اما در برخی جزییات تفاوت‌هایی هست. برای نمونه، نام همای در منابع موجود به صورت Xomaani (خمانی)، Xomaay (خمای)، Homaaya (حمایه) آشکار می‌شود، که همگی ترانوشت‌های گوناگون واژهٔ پارسی میانهٔ Humaay، که از واژهٔ ایرانی باستان Humaaya* (اوستایی Humaaiiaa، نام دختر ویشتاسپ در یشت ۱۳/۳۹؛ ایلامی u-ma-ya) گرفته شده، هستند.[۹]
در حماسهٔ داستانی بهمن‌نامه برای همای یک‌سرهٔ متفاوتی ارائه شده‌است. در این داستان گفته می‌شود که بهمن به سبب دسیسه‌های همسر نخستین‌اش[۱۰] از ایران بیرون رانده شد، و به‌طور ناشناس در مصر زندگی کرد و در آن جا به همای، دختر جنگ‌جوی شاه مصر، برخورد. بهمن پس از چند نبرد تن به تن با او، دل‌باخته‌اش شد و با وی ازدواج کرد و با یاری همای پادشاهی خود را بازیافت. سپس، هنگامی که بهمن احساس کرد زمان مرگ‌اش فرارسیده است، همای را به جانشینی خود منصوب کرد و او نیز به نیکی سلطنت کرد.[۱۱]
بسیاری از روی‌داده‌های نسبت داده شده به دوران سلطنت همای، نشان دهندهٔ ترکیب تاریخ روایی کیانیان با تاریخ دودمان هخامنشی هستند. برای نمونه، گفته می‌شود که همای با یونانیان (رومیان) به نبرد پرداخت و یونانیانی را که اسیر گرفته بود برای ساختن چندین بنای یادواره‌ای مانند کاخ‌های صد ستون تخت جمشید در استخر فارس به کار گرفت. داستان‌هایی نیز دربارهٔ دو داراب[۱۲] گفته شده که مبتنی بر آمیزه‌ای از اسطوره‌های ایرانی باستان با افسانه‌های یونانی و یهودی هستند. به روایت شاهنامه همای، برادری به نام ساسان داشت که جانشین سلطنت بهمن شناخته می‌شد. ممکن است منظور از ساسان همان پدر اردشیر بابکان باشد خواسته‌اند نشان دهند ساسانیان با کیانیان پیوند داشته‌است در نتیجه، مشروعیت ساسانیان به عنوان جانشینان آن شاهان باستان، استوار و تثبیت گردد.
به هر حال آنچه مشهود است، همای یا همای چهرآزاد دختر بهمن بوده که سی سال پادشاهی بر ایران نمود، و پسرش داراب را وقتی یافت و شناخت بر سریر سلطنت گماشت و خود کناره گرفت. همای را چهرآزاد نیز گفته‌اند. از بناهای او شهر چهرازادگان است که آن را معرب کردند و جرفادقان می‌گویند و بعضی گلپایگان می‌خوانند.
امام محمد غزالی در کتاب «نصیحه الملوک» که به فارسی نگاشته شده، از همای بنت بهمن یاد می‌کند.
همای و آتوسا
[ویرایش]به‌نظر می‌رسد همای چهرزاد همان شخصیت تاریخی آتوسا (دختر اردشیر دوم) که با پدرش ازدواج کرد، است. به‌کار بردن نام اردشیر برای بهمن از سوی فردوسی این نظریه را تقویت می‌کند.
پانویس
[ویرایش]- ↑ https://www.cgie.org.ir/fa/news/154322/پارسی-سره-از-جلال-تا-جلال---دکتر-محمدعلی-سلطانی---بخش-دوم
- ↑ https://www.digitale-sammlungen.de/en/view/bsb11180462?page=280,281
- ↑ https://opacplus.bsb-muenchen.de/discovery/fulldisplay?docid=alma991034077359707356&context=L&vid=49BVB_BSB:VU1&lang=de&search_scope=MyInstitution&adaptor=Local%20Search%20Engine&tab=LibraryCatalog&query=any,contains,BV037248174
- ↑ https://www.bsb-muenchen.de/en/collections/orient/languages/persian/
- ↑ تاریخ پیامبران و شاهان نوشتهٔ حمزهٔ اصفهانی؛ فصل چهارم، ذکر اخبار پادشاهان ایران، همای چهرآزاد
- ↑ شاهنامه<جلد ششم. پادشاهی همای چهرزاد، ص ۴۲۴
- ↑ به نوشتهٔ طبری و بلعمی، رود کر در فارس
- ↑ داستانی شبیه زمان تولد حضرت موسی و به رها شدن موسی در آب آرام نیل
- ↑ همای دختر ویشتاسپ (گشتاسپ) همان کسی است که در رویین‌دژ نزد ارجاسپ بسر می‌برد که احتمالاً هر دو همای یک شخصیت تاریخی هستند
- ↑ یک شاه‌دخت کشمیری
- ↑ در این گزارش واقعیت‌های وجود دارد محتملا موضوع فتح مصر توسط کمبوجیه دوم یا داریوش بزرگ است
- ↑ پسر و نوهٔ همای
منابع
[ویرایش]- حسین، الهی قمشه‌ای (۱۳۸۶). شاهنامه فردوسی. ترجمهٔ ناهید فرشادمهر. تهران: نشر محمد. شابک ۹۶۴-۵۵۶۶-۳۵-۵.
- در ایرانیکا
پیوند به بیرون
[ویرایش]
| کلیات |  | |
|---|---|---|
| خدایگان | ||
| آفریدگان مینوی | ||
| آفریدگان دنیوی | ||
| پادشاهان | ||
| پهلوانان | ||
| جای‌ها | ||
| نسک‌ها | اوستا • بندهشن • گزیده‌های زادسپرم • جاماسپی • روایت‌های پهلوی • دینکرد • هفت هات • وندیداد • یشت‌ها • ویرازگان • شایست نشایست • مینوی خرد | |
شخصیتهای شاهنامه | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| شاهنشاهان |
| ||||||||||||||||
| پهلوانان |
| ||||||||||||||||
| وزیران | |||||||||||||||||
| زنان | |||||||||||||||||
| دیگران | |||||||||||||||||
|    | ||||||||||||||