پل‌های خداآفرین: تفاوت میان نسخه‌ها

پل بزرگ خداآفرین
پل بزرگ خداآفرین
نام	پل بزرگ خداآفرین
کشور	ایران
شهرستان	شهرستان کلیبر
اطلاعات اثر
کاربری	پل
دیرینگی	دوران‌های تاریخی پس از اسلام
دورهٔ ساخت اثر	دوران‌های تاریخی پس از اسلام
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۸۵۸
تاریخ ثبت ملی	۵ اسفند ۱۳۷۶

پل‌های خداآفرین
پل‌های خداآفرین
	تصویری از دو پل
مختصات	۳۹°۰۹′۰۰″شمالی ۴۶°۵۶′۳۰″شرقی / ۳۹٫۱۵°شمالی ۴۶٫۹۴۱۶°شرقی
بر روی	ارس
مکان	شهرستان جبرئیل، جمهوری آذربایجان/ استان آذربایجان شرقی، ایران
نام رسمی	ترکی آذربایجانی: Xudafərin körpüləriعربی: Խոդա Աֆարինի կամուրջներ
نام(های) دیگر	پل حسرت
ویژگی‌ها
درازای کل	۱۳۰ متر (۴۲۷ فوت) (پل اول); ۲۰۰ متر (۶۵۶ فوت)) (پل دوم)
پیشینه
ساخت	۱۰۲۷ میلادی (پل اول)
بسته شده	بله
مکان

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

→ تفاوت قدیمی‌تر

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده

دیداریویکی‌متن

درخط

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۷ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۲۰:۲۶

پل‌های خداآفرین یا پل‌های حسرت دو پل قوسی روی رود ارس است. این پل در نقطه صفر مرزی ایران و جمهوری آذربایجان قرار دارد.

در ایران از آثار تاریخی استان آذربایجان شرقی که در شهرستان خداآفرین واقع شده است. یکی از پل‌ها کاملاً سالم است و پل دیگر نیمه‌سالم است. این پل‌ها در جوار روستای خداآفرین شهرستان جبرائیل جمهوری آذربایجان و نزدیکی سد خداآفرین بنا شده است. پل قدیمی‌تر با ۱۱ قوس در قرن ۱۱ و ۱۲ میلادی و پل جدیدتر با ۱۵ قوس در قرن ۱۵ میلادی بنا شده است.

پل بزرگ خداآفرین مربوط به سده‌های اولیه دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان کلیبر، بخش خداآفرین، بر روی رودخانه ارس واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ اسفند ۱۳۷۶ با شمارهٔ ثبت ۱۸۵۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخ

ارتباط قفقاز و منطقه تاریخی ایران در آذربایجان از دیرباز به دلیل رودخانه ارس با مشکل مواجه شده است. از این رو از قدیم الایام بر روی آن پل‌هایی ساخته شده است. پل خداآفرین از اهمیت راهبردی برخوردار است و یکی از نقاط تماس تاریخی قفقاز و آذربایجان ایران محسوب می‌شود. این پل در تواریخ «پل خسرو» و «پل ارس» نیز نامیده شده است. این پل برای اولین بار در نیمه اول قرن چهاردهم در نزهةالقلوب توسط جغرافیدان ایرانی حمدالله مستوفی گواهی شده است. ریشه نام پل موضوع داستان‌های متعددی بوده است که بیشتر آنها با اسطوره آمیخته شده است. به گفته محمدکاظم مروی مورخ ایرانی قرن هجدهم، این پل به «خداآفرین» (خدا آفریده) معروف است، زیرا در زمان ایلخانان (۱۲۵۶–۱۳۳۵) تلاش‌های بی‌ثمری برای ساخت این پل صورت گرفت تا اینکه روزی، پل ناگهان ظاهر شد که توسط غیب ایجاد شده بود. ^[۱]

تاریخچه و تاریخ پل را نمی‌توان به‌طور دقیق تأیید کرد زیرا در طول تاریخ بارها تخریب شده و فاقد هرگونه سنگ نوشته یا کتیبه معماری است. احتمالاً از دیرباز پلی بر روی رودخانه ارس در این حوالی وجود داشته است. برخی از مورخان این پل را از دوران شاهنشاهی هخامنشی پیش از اسلام (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) در زمان سلطنت کوروش بزرگ (حک. ۵۵۰ – ۵۳۰ پیش از میلاد)، به او اجازه عبور به قفقاز را بدهد. آنها استدلال خود را بر پیشرفت و رشد دوران هخامنشی در راه‌سازی و همچنین لشکرکشی‌های آنان در سراسر قفقاز استوار می‌کنند. سایر مورخان پلی را می‌دانند که فرمانروای شدادی ابوالاسوار شاوور بن فضل (حک. ۱۰۲۲–۱۰۶۷) در سال ۱۰۲۷ بر فراز رود ارس در هنگام لشکرکشی او به قفقاز ساخته شد تا پل خداآفرین باشد. برخی دیگر قدمت طراحی معماری پل را به دوران امپراتوری سلجوقیان (۱۰۳۷–۱۱۹۴ میلادی) می‌دانند. ^[۱]

به گفته حمدالله مستوفی، این پل توسط بکیر بن عبدالله، یکی از فرماندهان عرب که رهبری فتح آذربایجان ایران (آذربادگان) را در زمان ظهور اسلام بر عهده داشت، ساخته شد. مورخ ایرانی حسن موسوی زاده این امر را بعید می‌داند و می‌گوید که اعراب در آن زمان تجربه‌ای از پل‌سازی نداشتند. وی بیان می‌کند که بر اساس شواهد موجود، این پل پیش از اسلام بوده و در سراسر دوران شاهنشاهی ساسانی (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) وجود داشته است. از زمان ظهور اسلام تا پایان جنگ روس و ایران در سال‌های ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸، این پل صحنه چندین جنگ و درگیری بود. ^[۱]

پل خداآفرین مکرراً در گزارش‌های مربوط به وقایع جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۰۴–۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ ذکر شده است. این پل در دو جنگ به عنوان محل اجرای عملیات نظامی و وسیله ترابری مورد استفاده قرار گرفت و بارها تخریب و بازسازی شد.

در سال ۱۸۰۵، شاه قاجار (پادشاه) ایران، فتحعلی شاه قاجار (حک. ۱۷۹۷–۱۸۳۴) متوجه شد که ابراهیم خلیل جوانشیر حاکم قره‌باغ از دولت ایران جدا شده و به نیروهای امپراتوری روسیه پیوسته است. ^[۱] از این رو، ولیعهد عباس میرزا و میرزا بزرگ قائم مقام را برای تحت کنترل درآوردن ابراهیم خلیل خان اعزام کرد. ژنرال روس پاول تسیسیانوف برای کمک به ابراهیم خلیل خان تعدادی نیرو برای جلوگیری از پیشروی سربازان عباس میرزا در پایگاه پل خداآفرین مستقر کرد. با این حال، نیروهای عباس میرزا در نهایت بر روس. ها غلبه کرده و بر دژ شوشی، مقر حکومت ابراهیم خلیل خان، مسلط شدند. ^[۱]

امروزه دو پل به نام‌های کوچک و بزرگ در مجاورت وجود دارد. ویژگی‌های مهندسی و معماری این دو پل با یکدیگر متفاوت است. قدمت پل کوچک ناشناخته است، اگرچه بیشتر محققان احتمال داده‌اند که قدمت آن به دوران صفویه (۱۵۰۱–۱۷۳۶) می‌رسد. این دو پل هم‌اکنون در دو سوی مرز ایران و آذربایجان بسته است. ^[۱]

نگارخانه

نمایی از یکی از پل‌ها و خرابه‌های روستای قوملاق در پشت آن
تصویر پل خداآفرین بر روی اسکناس‌های جمهوری آرتساخ
تصویر پل خداآفرین بر روی تمبر پستی جمهوری آذربایجان
تصویر پل خداآفرین بر روی تمبر پستی جمهوری آذربایجان

منابع

↑ ^۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ ^۱٫۴ ^۱٫۵ Mousavizadeh 2018.

این یک مقالهٔ خرد ایران است. می‌توانید با گسترش آن به ویکی‌پدیا کمک کنید.

[FOOTNOTEMousavizadeh2018-1] ۱٫۰ ^۱٫۱ ^۱٫۲ ^۱٫۳ ^۱٫۴ ^۱٫۵ Mousavizadeh 2018.

[۱]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
+{{Infobox bridge
-{{coord|39.1506|N|46.9401|E|source:kolossus-ruwiki|display=title}}
+|name= پل‌های خداآفرین
-{{بدون منبع}}
+|image= Khoda Afarin bridges.jpg
-[[پرونده:Khoda.jpg|بندانگشتی|300px]]
+|image_size= 300px
-'''پل خداآفرین''' به محلی ('''حسرت کورپوسو''') یکی از آثار تاریخی [[استان آذربایجان شرقی]] که در [[شهرستان خداآفرین]] واقع شده‌است. این پل از دو پل مستقل تشکیل شده‌است که قسمت‌هایی از یکی از این پل‌ها شکسته و نیمی از آن باقی‌مانده‌است؛ ولی پل دیگر کاملاً سالم می‌باشد. پل خداآفرین در نزدیکی [[سد خداآفرین]] و در چند کیلومتری روستای [[ساری‌جالو]] از توابع [[بخش منجوان]] قرار گرفته‌است.
+|caption=تصویری از دو پل
+|official_name= {{Lang-az|Xudafərin körpüləri}}{{Lang-ar|Խոդա Աֆարինի կամուրջներ}}
+|also_known_as=پل حسرت
+|carries=
+|crosses= [[ارس]]
+|coordinates={{Coord|39.15|46.9416|type:landmark_scale:10000|display=inline,title}}
+|extra=
+|location=[[شهرستان جبرئیل]]، جمهوری آذربایجان/ [[استان آذربایجان شرقی]]، ایران
+|label      =
+|label_size =
+|alt        =
+|background =
+|mark       =
+|marksize   =
+|float      =
+|closed     = بله
+|built      = ۱۰۲۷ میلادی (پل اول)
+|builder    =
+|length     = {{Convert|130|m|ft|0|abbr=on}} (پل اول){{سخ}}{{Convert|200|m|ft|0|abbr=on}}) (پل دوم)
+}}
+{{جعبه اطلاعات جای‌های تاریخی ایران
+| نام              = پل بزرگ خداآفرین
+| روی‌نقشه          =
+| عرض‌جغرافیایی     =
+| طول‌جغرافیایی     =
+| تصویر            =
+| اندازه تصویر     = 250
+| عنوان تصویر      =
+| استان            =
+| شهرستان          =[[شهرستان کلیبر]]
+| بخش              =
+| نام محلی         =
+| نام‌های دیگر      =
+| نام‌های قدیمی     =
+| نوع بنا          =
+| سال‌های مرمت      =
+| کاربری           = [[پل]]
+| کاربری کنونی     =
+| دیرینگی          = [[تاریخ ایران پس از اسلام|دوران‌های تاریخی پس از اسلام]]
+| شماره ثبت        = ۱۸۵۸
+| تاریخ ثبت ملی    = {{جلالی حروف|۰۵|۱۲|۱۳۷۶|پیوند=نه}}
+| دوره ساخت اثر    = [[تاریخ ایران پس از اسلام|دوران‌های تاریخی پس از اسلام]]
+| بانی اثر         =
+| مالک اثر         =
+| مالک فعلی اثر    =
+| شماره ثبت یونسکو =
+| تاریخ ثبت یونسکو =
+| امکان بازدید     =
+| شماره تلفن       =
+| وبگاه            =
+| پانویس           =
+}}
+[[پرونده:Khoda.jpg|بندانگشتی|370x370px|راست]]
+'''پل‌های خداآفرین''' یا '''پل‌های حسرت''' دو [[پل قوسی]] روی [[ارس|رود ارس]] است. این پل در نقطه صفر مرزی [[ایران]] و [[جمهوری آذربایجان]] قرار دارد.
+در ایران از آثار تاریخی [[استان آذربایجان شرقی]] که در [[شهرستان خداآفرین]] واقع شده است. یکی از پل‌ها کاملاً سالم است و پل دیگر نیمه‌سالم است. این پل‌ها در جوار روستای خداآفرین شهرستان جبرائیل جمهوری آذربایجان و نزدیکی [[سد خداآفرین]] بنا شده است. پل قدیمی‌تر با ۱۱ قوس در قرن ۱۱ و ۱۲ میلادی و پل جدیدتر با ۱۵ قوس در قرن ۱۵ میلادی بنا شده است.
-[[File:Khoda Afarin bridges.jpg|right|thumb|303px|پل خداآفرین بر روی [[رود ارس]] و [[سد خداآفرین]] در انتهای تصویر]]
+پل بزرگ خداآفرین مربوط به سده‌های اولیه [[تاریخ ایران پس از اسلام|دوران‌های تاریخی پس از اسلام]] است و در [[شهرستان کلیبر]]، بخش خداآفرین، بر روی رودخانه ارس واقع شده و این اثر در تاریخ {{جلالی حروف|۰۵|۱۲|۱۳۷۶|پیوند=نه}} با شمارهٔ ثبت ۱۸۵۸ به‌عنوان یکی از [[آثار ملی ایران]] به ثبت رسیده است.
-[[File:NagornoKarabakhP2-10-Dram-2004-donatedta b.jpg|right|thumb|303px|تصویر پل خداآفرین بر روی اسکناس‌های [[جمهوری آرتساخ]]]]
+== تاریخ ==
+ارتباط [[قفقاز]] و منطقه تاریخی ایران در [[آذربایجان]] از دیرباز به دلیل [[ارس|رودخانه ارس]] با مشکل مواجه شده است. از این رو از قدیم الایام بر روی آن پل‌هایی ساخته شده است. پل خداآفرین از اهمیت راهبردی برخوردار است و یکی از نقاط تماس تاریخی قفقاز و آذربایجان ایران محسوب می‌شود. این پل در تواریخ «پل خسرو» و «پل ارس» نیز نامیده شده است. این پل برای اولین بار در نیمه اول قرن چهاردهم در ''[[نزهةالقلوب]]'' توسط جغرافیدان ایرانی [[حمدالله مستوفی]] گواهی شده است. ریشه نام پل موضوع داستان‌های متعددی بوده است که بیشتر آنها با اسطوره آمیخته شده است. به گفته محمدکاظم مروی مورخ ایرانی قرن هجدهم، این پل به «خداآفرین» (خدا آفریده) معروف است، زیرا در زمان [[ایلخانان]] (۱۲۵۶–۱۳۳۵) تلاش‌های بی‌ثمری برای ساخت این پل صورت گرفت تا اینکه روزی، پل ناگهان ظاهر شد که توسط [[علم غیب|غیب]] ایجاد شده بود. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}}
+تاریخچه و تاریخ پل را نمی‌توان به‌طور دقیق تأیید کرد زیرا در طول تاریخ بارها تخریب شده و فاقد هرگونه سنگ نوشته یا کتیبه معماری است. احتمالاً از دیرباز پلی بر روی رودخانه ارس در این حوالی وجود داشته است. برخی از مورخان این پل را از دوران [[شاهنشاهی هخامنشی]] پیش از اسلام (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد) در زمان سلطنت [[کوروش بزرگ]] ({{Reign|۵۵۰|۵۳۰ پیش از میلاد}})، به او اجازه عبور به قفقاز را بدهد. آنها استدلال خود را بر پیشرفت و رشد دوران هخامنشی در راه‌سازی و همچنین لشکرکشی‌های آنان در سراسر قفقاز استوار می‌کنند. سایر مورخان پلی را می‌دانند که فرمانروای [[شدادیان|شدادی]] [[ابوالسوار شاوور بن فضل|ابوالاسوار شاوور بن فضل]] ({{Reign|۱۰۲۲|۱۰۶۷}}) در سال ۱۰۲۷ بر فراز رود ارس در هنگام لشکرکشی او به قفقاز ساخته شد تا پل خداآفرین باشد. برخی دیگر قدمت طراحی معماری پل را به دوران [[امپراتوری سلجوقی|امپراتوری سلجوقیان]] (۱۰۳۷–۱۱۹۴ میلادی) می‌دانند. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}}
+به گفته حمدالله مستوفی، این پل توسط [[بکیر بن عبدالله]]، یکی از فرماندهان عرب که رهبری [[حمله اعراب به آذربایجان|فتح]] آذربایجان ایران ([[آذربادگان (استان ساسانی)|آذربادگان]]) را در زمان ظهور اسلام بر عهده داشت، ساخته شد. مورخ ایرانی حسن موسوی زاده این امر را بعید می‌داند و می‌گوید که اعراب در آن زمان تجربه‌ای از پل‌سازی نداشتند. وی بیان می‌کند که بر اساس شواهد موجود، این پل پیش از اسلام بوده و در سراسر دوران [[شاهنشاهی ساسانی]] (۲۲۴–۶۵۱ میلادی) وجود داشته است. از زمان ظهور اسلام تا پایان [[جنگ ایران و روسیه (۱۸۲۸–۱۸۲۶)|جنگ روس و ایران در سال‌های ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸]]، این پل صحنه چندین جنگ و درگیری بود. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}}
+پل خداآفرین مکرراً در گزارش‌های مربوط به وقایع جنگ‌های ایران و روسیه در [[جنگ ایران و روسیه (۱۸۱۳–۱۸۰۴)|سال‌های ۱۸۰۴–۱۸۱۳]] و ۱۸۲۸ ذکر شده است. این پل در دو جنگ به عنوان محل اجرای عملیات نظامی و وسیله ترابری مورد استفاده قرار گرفت و بارها تخریب و بازسازی شد.
+در سال ۱۸۰۵، [[شاه (عنوان)|شاه]] [[دودمان قاجار|قاجار]] (پادشاه) ایران، [[فتحعلی‌شاه|فتحعلی شاه قاجار]] ({{Reign|۱۷۹۷|۱۸۳۴}}) متوجه شد که [[ابراهیم خلیل جوانشیر]] حاکم [[خانات قره‌باغ|قره‌باغ]] از دولت ایران جدا شده و به نیروهای [[امپراتوری روسیه]] پیوسته است. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}} از این رو، ولیعهد [[عباس میرزا]] و [[میرزا عیسی قائم‌مقام|میرزا بزرگ قائم مقام]] را برای تحت کنترل درآوردن ابراهیم خلیل خان اعزام کرد. ژنرال روس [[پاول سیسیانوف|پاول تسیسیانوف]] برای کمک به ابراهیم خلیل خان تعدادی نیرو برای جلوگیری از پیشروی سربازان عباس میرزا در پایگاه پل خداآفرین مستقر کرد. با این حال، نیروهای عباس میرزا در نهایت بر روس. ها غلبه کرده و بر [[دژ شوشی]]، مقر حکومت ابراهیم خلیل خان، مسلط شدند. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}}
+امروزه دو پل به نام‌های کوچک و بزرگ در مجاورت وجود دارد. ویژگی‌های مهندسی و معماری این دو پل با یکدیگر متفاوت است. قدمت پل کوچک ناشناخته است، اگرچه بیشتر محققان احتمال داده‌اند که قدمت آن به دوران [[ایران صفوی|صفویه]] (۱۵۰۱–۱۷۳۶) می‌رسد. این دو پل هم‌اکنون در دو سوی [[مرز ایران–جمهوری آذربایجان|مرز ایران و آذربایجان]] بسته است. {{Sfn|Mousavizadeh|2018}}
+== نگارخانه ==
+<gallery>
+Khodaferin.jpg|نمایی از یکی از پل‌ها و خرابه‌های روستای [[قوملاق (جبراییل)|قوملاق]] در پشت آن
+NagornoKarabakhP2-10-Dram-2004-donatedta b.jpg|تصویر پل خداآفرین بر روی اسکناس‌های [[جمهوری آرتساخ]]
+KhudaferinStamp.jpg|تصویر پل خداآفرین بر روی تمبر پستی جمهوری آذربایجان
+Stamp of Azerbaijan 808.jpg|تصویر پل خداآفرین بر روی تمبر پستی جمهوری آذربایجان
+</gallery>
 == منابع ==
@@ خط ۲۲: / خط ۹۷: @@
 [[رده:پل‌ها در ایران]]
 [[رده:پل‌ها در جمهوری آذربایجان]]
+[[رده:پل‌های ترابری جاده‌ای در آسیا]]
 [[رده:جمهوری آرتساخ]]
 [[رده:شهرستان خداآفرین]]

ن ب و استان آذربایجان شرقی
مرکز	تبریز
شهرستان‌ها (و بخش‌ها)	آذرشهر (حومه، گوگان، ممقان) • اسکو (مرکزی، ایلخچی) • اهر (مرکزی، فندقلو) • بستان‌آباد (مرکزی، تیکمه‌داش) • بناب (مرکزی) • تبریز (مرکزی، باسمنج، خسروشاه) • ترکمانچای (مرکزی، صومعه) • جلفا (مرکزی، سیه‌رود) • چاراویماق (مرکزی، شادیان) • خداآفرین (مرکزی، گرمادوز، منجوان) • سراب (مرکزی، مهربان) • شبستر (مرکزی، تسوج، صوفیان) • عجب‌شیر (مرکزی، قلعه‌چای) • کلیبر (مرکزی، آبش‌احمد) • مراغه (مرکزی، سراجو) • مرند (مرکزی، کشکسرای، یامچی) • ملکان (مرکزی، لیلان) • میانه (مرکزی، کاغذکنان، کندوان) • ورزقان (مرکزی، خاروانا) • هریس (مرکزی، خواجه) • هشترود (مرکزی، نظرکهریزی) • هوراند (مرکزی، چهاردانگه)
شهرها	آبش‌احمد • آچاچی • آذرشهر • اربطان • آقکند • اسفهلان • اسکو • اهر • ایلخچی • باسمنج • بخشایش • بستان‌آباد • بناب • بناب مرند • تبریز • ترک • ترکمانچای • تسوج • تیکمه‌داش • تیمورلو • جلفا • جوان‌قلعه • خاروانا • خامنه • خداجو • خسروشاه • خمارلو • خواجه • خوشه‌مهر • داریان • دوزدوزان • دیزج حسین‌بیگ • زرنق • زنوز • سراب • سردرود • سهند • سیس • سیه‌رود • شبستر • شربیان • شرفخانه • شندآباد • صوفیان • عاشقلو • عجب‌شیر • علیشاه • قره‌آغاج • کردکندی • کشکسرای • کلوانق • کلیبر • کوزه‌کنان • گوگان • لاریجان • لاهیجان • لیلان • مبارک‌شهر • مراغه • مرند • ملکان • ممقان • مهربان • میانه • نظرکهریزی • وایقان • ورزقان • هادیشهر • هریس • هشترود • هوراند • یامچی
دهستان‌ها (محال‌ها)	آبش‌احمد • آجی‌چای • آذغان • آغمیون • آلان برآغوش • آلمالو • ابرغان • اردلان • ارزیل • ارسی • ازومدل جنوبی • ازومدل شمالی • اسپران • اوجان شرقی • اوجان غربی • اوچ‌تپه شرقی • اوچ‌تپه غربی • اوچ‌هاچا • باروق • باویل • بدوستان شرقی • بدوستان غربی • بروانان شرقی • بروانان غربی • بروانان مرکزی • بزکش • بسطاملو • بکرآباد • بناب • بناجوی شرقی • بناجوی شمالی • بناجوی غربی • پیغان‌چایی • تازه‌کند • تیرچایی • تیمورلو • جزیره • جوشین • چاراویماق جنوب شرقی • چاراویماق جنوب غربی • چاراویماق شرقی • چاراویماق شمال شرقی • چاراویماق مرکزی • چله‌خانه • چهاردانگه جنوبی • چهاردانگه شمالی • چهرگان • حومه • خانمرود • خضرلو • داران • دستجرد • دودانگه • دولت‌آباد • دیزجرود شرقی • دیزجرود غربی • دیزمار شرقی • دیزمار غربی • دیزمار مرکزی • دیکله • ذوالبین • رازلیق • رودقات • زنوزق • سراجوی جنوبی • سراجوی شرقی • سراجوی شمالی • سراجوی غربی • سردصحرا • سلوک • سهند • سهندآباد • سیدان • سیس • سینا • شبلی • شجاع • شربیان • شورکات جنوبی • شهرک • شیخ‌درآباد • شیرامین • صایین • عباس شرقی • عباس غربی • علی‌آباد • قاضی‌جهان • قافلانکوه شرقی • قافلانکوه غربی • قبله‌داغی • قرانقو • قره‌ناز • قزل‌اوزن • قشلاق • قشلاق • قوریگل • قوری‌چای شرقی • قوری‌چای غربی • کاغذکنان شمالی • کاغذکنان مرکزی • کشکسرای • کله‌بوز شرقی • کله‌بوز غربی • کندوان • کوهسار • کوهستان • کیوان • گاودول شرقی • گاودول غربی • گاودول مرکزی • گرمادوز شرقی • گرمادوز غربی • گرمه جنوبی • گرمه شمالی • گنبر • گونی شرقی • گونی غربی • گونی مرکزی • گویجه‌بل • لاهیجان • لیلان جنوبی • لیلان شمالی • ملایعقوب • منجوان شرقی • منجوان غربی • مواضع‌خان شرقی • مواضع‌خان شمالی • مولان • مهرانرود جنوبی • مهرانرود مرکزی • مهران‌رود • میدان‌چای • میشاب شمالی • میشو جنوبی • میشه‌پاره • نظرکهریزی • نقدوز • نوجه‌مهر • ورقه • ورگهان • هرزندات شرقی • هرزندات غربی • یالقوزآغاج • یکانات • ینگجه • ییلاق
جاذبه‌های گردشگری	آبشار آسیاب‌خرابه • آبشار پیربالا • آبشار سرکنددیزج • آبشار عیش‌آباد • آبشار گل‌آخور • آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اهری • آرامگاه شیخ محمود شبستری • ارگ علیشاه • بازار تبریز • برج خلعت‌پوشان • برج مدور • بوستان ایل‌گلی • پارک جنگلی مره خونی • پل دختر میانه • پل‌های خداآفرین • خانه مشروطه • دریاچه ارومیه • دریاچه قوریگل • رصدخانه مراغه • روستای اشتبین • روستای کندوان • روستای مجارشین • سد امند • سنگ‌نوشته رازلیق • کتیبه سقندل • غار قدمگاه • غار کبوتر • قلعه آوارسین • قلعه بابک • قلعه پشتاب • قلعه ضحاک • کاخ شهرداری تبریز • کلیسای استپانوس مقدس • کلیسای هوهانس مقدس • گنبد الله الله • گنبد سرخ • گنبد غفاریه • گنبد کبود • مسجد استاد و شاگرد • مسجد جامع تبریز • مسجد جامع سراب • مسجد جامع مرند • مسجد جامع مهرآباد • مسجد حسن پادشاه • مسجد سنگی ترک • مسجد صاحب‌الامر • مسجد کبود • معبد مهر • مقبرةالشعرا • مقبرةالعرفا • مقبرةالوزرا • موزه آذربایجان • موزه سنجش • قیزلار کورپوسی • گویجه قلعه
فهرست‌ها	حوزه‌های انتخابیه • شهرستان‌ها • بخش‌ها • شهرها • شهرک‌ها • دهستان‌ها نمایندگان ولی فقیه در استان • استانداران
رده