گرمابه مهدی قلی‌بیگ

حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه (حمام رضوی) موزه مردم شناسی آستان قدس
نام	حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه (حمام رضوی) موزه مردم شناسی آستان قدس
کشور	ایران
استان	استان خراسان رضوی
شهرستان	مشهد
اطلاعات اثر
نام محلی	حمام شاه
نام‌های دیگر	حمام رضوی
نام‌های قدیمی	حمام مهدی قلی بیک
نوع بنا	آجری
سال‌های مرمت	1311 -1312 - 1317 - 1318-1347-1379 تا 1385
کاربری	حمام
کاربری کنونی	موزه مردم شناسی
دورهٔ ساخت اثر	صفویه
بانی اثر	مهدی قلی بیک جانی قربانی
مالک اثر	آستان قدس
مالک فعلی اثر	آستان قدس
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۱۳۷۴
تاریخ ثبت ملی	۵ اردیبهشت ۱۳۵۶
حمام مهدی قلی بیک یا حمام شاه (حمام رضوی) موزه مردم شناسی آستان قدس روی نقشه ایران ۳۶٫۲۸۷۷۵۰۲۲°شمالی ۵۹٫۶۱۰۴۶۷۹۷°شرقی / 36.28775022; 59.61046797

حمام مهدی قلی بیک (حمام شاه) مربوط به دوره صفویه است و در مشهد، ابتدای بازار بزرگ، جنب مسجد شاه واقع شده و این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شمارهٔ ثبت ۱۳۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در شهر مشهد و در راسته بازار بزرگ و نزدیک به مسجد هفتاد و دو تن امروزی فضای حمام قدیمی مهدی قلی بیک بنای یکی از امرای تیموری معروف به مسجد قرار دارد که به سال ۱۰۲۷ قمری ساخته شده است. این حمام مجموعه ای از فضا های متعدد بوده و بزرگترین و زیباترین بخش آن بخش بینه حمام با هشت ستون و تزئینات نقاشی است.

این بنا وقف آستان قدس رضوی گردید که پس از مرمت و بازسازی در سال ۱۳۸۵ش به موزه مردم شناسی تغییر کاربری داد. در این موزه اشیایی از قبیل لوازم مورد نیاز در حمام های قدیمی ، انواع سماورهای ذغالی ، قندیل، ظروف مختلف، آبخوری، بخش نمایشگاه عکس قدیم و مردم شناسی به نمایش در آمده است. فیلمی در باره حمام در ساله ۱۳۸۹ به کارگردانی علی حسن زاده ساخته شده است .< مقدمه موزه‌ها از سرمایه‌های فرهنگی بشریت به شمار می‌روند. آستان قدس رضوی به عنوان مجموعه‌ای عظیم که پس از انقلاب اسلامی به مسائل فرهنگی با دیدی ویژه می‌نگرد، سعی در غنی نمودن این سرمایه‌ها نموده است. گسترش موزه‌ها و ایجاد گنجینه‌های تخصصی ازجمله این فعالیت‌هاست. در این راستا در سال 1385، هم‌زمان با ولادت باسعادت حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه‌السلام، موزه مردم شناسی آستان قدس رضوی به‌عنوان موزه‌ای تخصصی در محل حمام مهدی قلی بیک که بنایی قدیمی و مربوط به دوران صفویه است افتتاح گردید تا «حمام» که روزگاری علاوه بر کارکرد بهداشتی به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی، در زندگی مردم نقش ایفا می‌کرد، اکنون به محلی برای پاسداشت آداب‌ورسوم، اعتقادات و سنن اجتماعی حاکم بر جامعه تبدیل‌شده و به نمایش اشیایی می‌پردازد که ارادتمندان حضرت رضا علیه‌السلام با خلوص نیت به آستان ملکوتی حضرتش اهدا کرده‌اند. بانی بنا مهدی قلی بیک جانی قربانی؛ از بازماندگان خانواده امير ارغون آقاي اويرات و از امرای ترک خراسان و از طایفه جغتایی و از رجال لشکری و سیاسی بوده که به‌عنوان امیرآخور (رئیس اسطبل شاهی) شاه‌عباس اول صفوی منصوب بوده است. از زمان تولد وی اطلاع دقیقی در دست نیست. برخی منابع تاریخی در بیان جنگ‌های شاه عباس اول (1019 ق جنگ بین ایران و عثمانی که فرمانده تفنگچیان خراسانی بوده است) و تعدادی از اقدامات خیریه و عمرانی، اشاراتی به نام او داشته‌اند و سال فوت وی را اوایل شعبان 1027 در قزوین نوشته‌اند. در برخی منابع آمده است که جسد وی به مشهد منتقل و در حرم مطهر امام رضا علیه‌السلام مدفون گردید. وقف نامه بانی این حمام در وقف نامه مرقوم کرده است که حمام را به همراه دو روستا به نام‌های «گازرگاه» و «پس پشته» واقع در بلوک‌های تبادكان و درزاب مشهد، یک باغ در كرج و تمامي دکان‌های مجاور حمام، وقف امور خيريه و خدا پسندانة مربوط به آستانة رضوي کند. علاوه بر آن، یک قنات هم براي حمام مذكور احداث گردیده با اين شرط كه مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه از مسجد اضافه ماند را در زمین‌های زراعی خارج از شهر جاري سازند و درآمد حاصل از آن را صرف هزینه تعمیر و نگهداری حمام نمایند. موقعیت بنا «حمام مهدی قلی بیک» در کنار «مقبره امیر ملکشاه» (مسجد شاه، مسجد هفتاد و دو تن) در ضلع بیرونی سردر غربی صحن جامع حرم مطهر حضرت رضا (علیه‌السلام) قرارگرفته و از جهت دیگر، در خیابان اندرزگو (خسروی نو)، انتهای بازار بزرگ (بازار فرش‌فروش‌ها) واقع‌شده است. تاریخچه و معرفی بنا حمام مهدی قلی بیک در سال 1027ق به دستور مهدی قلی بیک، ساخته شد و وقف ساحت مقدس حضرت رضا علیه‌السلام گردید. به علت هم‌جواری با بنای تاریخی مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) و نیز نزدیک بودن به حرم مطهر رضوی، قبلاً به «حمام شاه» و بعد از انقلاب اسلامی به «حمام رضوی» شهرت داشته است. این حمام تا سال 1367 دایر بوده است، اما از حدود سال 1369 به‌تدریج به‌صورت متروکه درآمد. این بنا در اردیبهشت 1356 به شماره 1374 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و در سال 1378 با دستور مقام منیع تولیت عظمای آستان قدس رضوی عملیات بازسازی آن آغاز گردید. عملیات مرمت و احیای بنا توسط معاونت حفظ و احیای سازمان میراث فرهنگی استان خراسان و با همکاری معاونت فنی و عمران موقوفات آستان قدس رضوی انجام گرفت و فضاهایی چون سر در، هشتی ورودی، سر بینه (رختکن)، میاندر (مفصل ارتباط بین دو فضای گرمخانه و سر بینه)،گرمخانه، نظافت خانه ، خزینه ، چال‌حوض (استخر آب سرد) ، تون (گلخن) و فضای گربه‌رو مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و درنتیجه این امر، مساحت حمام، به 2000 مترمربع رسید. این بنا یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی را به نمایش می‌گذارد. محوطه ورودی حمام به‌وسیله پلکانی و با انحنایی ملایم به هشتی کوچکی وصل می‌شود که پس از عبور از آن، با گردش به سمت راست به سربینه وارد می‌شویم. در فضای سربینه هشت ستون سنگی به صورت هشت و نیم هشت، پوشش گنبدی را استوار نگه‌داشته است که با تعبیه تعدادی گلجام (نورگیر) با ابعاد متفاوت در سقف، روشنایی سربینه تأمین‌شده است. ارتفاع نسبتاً زیاد کف تا سقف حمام و همچنین تعدد گلجام‌ها و تنوع ابعاد آن، نورپردازی منحصربه‌فردی به این بنا بخشیده است به‌گونه‌ای که از طلوع تا غروب آفتاب با چرخش خورشید، زوایای مختلفی از حمام، تاریک و روشن می‌شود و موجبات تلطیف فضا به‌ویژه در قسمت سربینه را فراهم می‌سازد. سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به‌کاررفته در این حمام است. حمام در فرهنگ اسلامی دین مبین اسلام به رعایت بهداشت اهمیت بسیار می‌دهد. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: پاکیزگی نشانه ایمان است. در فرهنگ اسلامی، حمام از دو جهت موضوع علم طب بوده است: نخست خواص درمانی حمام؛ دوم رعایت اصول بهداشتی در ساختمان بنا و نگه‌داری بهداشت در حمام. از همین رو حمام، فصل مشترک بین طب و معماری است. حمام نهادی اجتماعی و محفلی ادبی و هنری و محلی برای تعاملات اجتماعی و مکانی تفریحی و محکمه‌ای برای حل مشکلات و رفع مشاجرات بوده که در آن مراسم آیینی خاصی نیز برگزار می‌شد؛ ازجمله: حنابندان، ختنه‌سوران، آشتی‌کنان، بخت‌گشایی، آرایش و پیرایش، از سوگ درآوردن سوگواران، حمام زایمان، حمام توبه، حمام زیارت، نقّالی و قصه‌گویی، معامله و تجارت، ایفای نقش رسانه و پخش اخبار و ... . از مشاغل قدیمی در حمام نیز می‌توان به این موارد اشاره کرد: استاد حمّامی (گرمابه‌دار)، دلّاک (کیسه‌کش)، مشت‌ومال‌چی، قهوه‌چی، لنگ بیار، صابون زن، حجّام، جامه‌دار، کوزه انداز (نظافتچی خزینه)، سلمانی، تون‌تاب و... . سر بینه سر بینه با تزییناتی چون نقاشی و کاشی‌های زیر رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج بری و گچ کاری منحصر به فردی با تعداد 28 لایه بوده که از این تعداد، 13 لایه دارای تزیینات نقاشی است. قدیمی‌ترین لایه نقاشی به دوره صفوی و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار (1343ق) مربوط می‌باشد. لایه اخیر با موضوعاتی مانند تصاویر پهلوانان، داستان‌های شاهنامه، افسانه‌های عامیانه و قدیمی رایج در میان مردم و صحنه‌هایی از زندگی اجتماعی و محلات قدیمی شهر مشهد و ماه‌های سریانی سال در معرض دید قرار دارد. قوس‌های به‌کاررفته در سربینه از نوع «پنج و هفت» و «شاخ بزی» است که ملهوم از معماری سبک اصفهانی است. «کاربندی» سقف سربینه نیز از دیگر تزئینات معماری بنا به شمار می‌آید. سربینه حمام دارای چهار صفّه است که سه صفّه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صفّه به‌عنوان شاه‌نشین (که بزرگ‌ترین صفّه (غرفه) حمام و دارای نور مطلوب بوده و در ضلع شمالی می‌باشد)، ویژه بزرگان و اشراف مورداستفاده قرار می‌گرفته است. علاوه بر فضاهای یادشده، در حمام‌ها جایگاهی برای استقرار صاحب گرمابه(استاد حمّامی/ گرمابه‌دار) در نظر می‌گرفته‌اند که در این محل، وی ضمن محاسبه هزینه ارائه خدمات، لوازم موردنیاز مراجعین مانند کیسه، لیف، صابون و... را نیز تأمین می‌کرده است. هشتی یا میاندر: بعد از سربینه (رختکن)، فضایی به نام «هشتی» یا «میاندر» وجود دارد که ارتباط‌دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه می‌شده است. پاشویه کردن موجب می‌شد حرارت بدن از طریق کف پا کاسته شود و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا نماید. گرمخانه پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می‌شویم که محل اصلی شستشوی تن و استحمام می‌باشد. فضای گرمخانه، مربع شکل و دارای چهارستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام (نورگیر)، بر روی آن‌ها قرارگرفته است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورداستفاده قرار می‌گرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است. آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین می‌شده و از طریق شبکه آب‌رسانی، شامل تنبوشه‌ها و حوضچه‌های تصفیه، به خزینه می‌رسیده است و در دیگ‌های مسی کف خزینه به نام «تیان»، گرم و به‌طور منظم به قسمت‌های مختلف حمام هدایت می‌شده است. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه(نوره‌کش‌خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زائد بدن بوده است. دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرارگرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل‌ولای موجود در آب، در آن ته‌نشین می‌شده و سپس آب تصفیه‌شده به خزینه منتقل می‌گردید. از اتاق دیگر، افرادی که معلول و یا به بیماری‌های مسری مبتلا بودند برای استحمام استفاده می‌کردند و از طریق دریچه تعبیه‌شده در آن‌که به خزینه راه دارد، آب گرم موردنیاز خود را از خزینه برمی‌داشتند، این اتاق به «خلوت یا خلوت گاه» معروف بوده است. در برخی حمام‌های قدیمی، خلوت گاه؛ فضایی است دارای حوضچه‌های کوچک به نام دستک و برای استحمام بزرگان و امرا کاربری داشته است. کف گرمخانه از سنگ سخت اطراف شهر مشهد و بسیار مستحکم بوده که آب در آن نفوذ نکند و عفونت بدان راه نیابد. تون (گلخن یا آتشخانه) در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام می‌باشد. شخصی که مسئول تأمین سوخت و گرمایش حمام بود، «تون‌تاب» نامیده می‌شده است. تون‌تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و هر چه قابل اشتعال باشد) آن‌ها را درون کوره تون می‌گذاشت که زیر تیان‌ها قرار دارد و آتش را روشن می‌کرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، به‌وسیله انشعاباتی به نام «گربه‌رو» به بیرون منتقل می‌شد. این انشعابات به‌صورت کانال‌هایی باریک از تون شروع‌شده و در کف گرمخانه به‌صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه حمام ختم می‌گردید. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می‌شد. بنا بر این «سیستم گرمایش از کف» که در معماری ساختمان‌های امروزی به کار می‌رود، قرن‌ها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار می‌رفته است. از خاکستر باقی‌مانده در کانال تون، به‌عنوان «مواد شوینده» و همچنین در ساخت «ملاط ساروج»، استفاده می‌شده است. چاله‌حوض چاله‌حوض (استخر آب) برای شنا و آب‌تنی افراد پس از استحمام مورداستفاده قرار می‌گرفته است. چاله‌حوض این حمام در مقایسه با حمام‌های مشابه دوره صفویه از ابعادی بزرگ‌تری برخوردار است. تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه معماری اصیل اسلامی و ایرانی را به نمایش می‌گذارد. محاسبه دقیق طول، عرض و عمق استخر، ارتفاع کف تا سقف، ستون‌هایی که علاوه بر کاربری «نیارش» بر وجه زیباشناسی نیز تأکید دارد، به‌کارگیری گلجام در ابعاد و فواصل متناسب، همه حکایت از اندیشه خلاق معمار بنا دارد. در حال حاضر از این فضا و راهروهای جانبی آن، برای نمایش آثار زیر استفاده‌شده است: 1. عکس‌های قدیمی از مشاغل سنتی و زندگی عامیانه مردم. 2. عکس‌های قدیمی حرم مطهر حضرت رضا (علیه‌السلام). 3. تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای. 4. وسایل ورزش زورخانه‌ای. اجرای فنی و اصولی بنا علاوه بر درک مفاهیم معماری، نشان از اراده و اخلاص مجریان آن نسبت به صاحب اصلی بنا؛ حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه السلام، دارد. بخش خدمات و تأسیسات در کنار ساختار اصلی حمام، بخش‌های جانبی دیگری ازجمله اتاق اداری، تأسیسات و سرویس بهداشتی موردنیاز کاربری جدید، مطابق با الگوهای سنتی ساخته و به فضای معماری حمام اضافه‌شده است. اشیاء در حال نمایش: در راستای تغییر کاربری و احیاء حمام مهدی قلی بیک و ایجاد موزه مردم‌شناسی از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال‌حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیاء با موضوعات ذیل استفاده‌شده است: 1. متعلقات حمام: اشیایی است که در طی مرمت حمام مهدی قلی بیک به دست آمده؛ شامل: ظروف سنگی، سفالینه‌ها، تنبوشه‌های سفالی، گلجام‌ها و کاشی‌های قدیمی ازاره و کف حمام و ... 2. وسایل استحمام: بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، لگن، لگنچه، مشربه، پارچ و آفتابه، روشویه‌دان، جام چهل‌کلید، کیسه، لیف، صابون، سنگ‌پا، لنگ و قطیفه، گل سرشور، حنا، روناس، کتیرا و سدر و... 3. وسایل آرایش: شانه چوبی، زیر پایه مخصوص حنابندان، جعبه‌آینه، جعبه چوبی منبت، میز آینه معرق و مشبک، جعبه چوبی لاکی روغنی، انبر مخصوص مجعد کردن، حنابند انگشت، سرمه‌دان و عطردان و ... 4. وسایل روشنایی: پایه شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ‌توری، چراغ لامپا و عود سوز... 5. سماورها، قوری‌ها، قهوه‌جوش‌ها و دوستکامی‌ها: مجموعه‌ای از سماورهای زغالی و قهوه‌جوش مربوط به دوره صفوی و دوستکامی مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار در این موزه در معرض دید علاقه‌مندان قرارگرفته است. 6. پوشاک: پوشاک از بارزترین مشخصه‌های فرهنگی و اجتماعی هر دوره به‌حساب می‌آید به همین خاطر نمونه‌ای از لباس‌ها و پوشش‌های محلی در این موزه به نمایش درآمده است؛ شامل: انواع پاپوش (چارق، گیوه، صندل چوبی و چرمی، چاقچور، جوراب پشمی، کفش چوپانی ...) انواع تن‌پوش (لباس‌های سنتی مردانه و زنانه، کت، پیراهن ...)، انواع سرپوش (سربند، پیشانی‌بند، کلاه و روبند زنانه و ...) 7. منسوجات: درگذشته برای نشستن در غرفه‌های سر بینه حمام‌ها، بر سطح غرفه، حصیری؛ و بر روی حصیر، هرکس به فراخور حال خود، قالیچه، لُنگ و قطیفه پهن می‌کرد. جانمازها و سوزنی‌های ترمه یراق‌دوزی شده، بقچه‌های ترمه، ماهوت و... ازجمله اشیایی هستند که در این موزه به نمایش درآمده‌اند. تهیه و تنظیم: معاونت امور موزه‌ها نشانی: ضلع بیرونی سردر غربی صحن جامع رضوی حرم مطهر حضرت رضا (علیه‌السلام) از جهت دیگر، در انتهای خیابان اندرزگو (خسروی نو) اندرز گوی 13 انتهای بازار بزرگ (بازار فرش‌فروش‌ها) تلفن: 32241013 - 051 وب‌سایت موزه‌ها: www.museum.aqr.ir وب‌سایت سازمان: www.aqlibrary.aqr.ir امور فنی: اداره روابط عمومی و امور بین‌الملل سازمان تلفن روابط عمومی سازمان: 32219553 - 051 زمستان 1394

-->

جستارهای وابسته

• فهرست آثار ملی ایران
• سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری