Munurin millum rættingarnar hjá "Ísrael"
s r2.7.2) (bottur leggur aftrat: xmf:ისრაელი |
Rescuing 4 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9.5 |
||
| (43 intermediate revisions by 21 users not shown) | |||
| Linja 10: | Linja 10: | ||
| fullveldi = [[14. mai]] [[1948]]<br />(frá [[Stóra Bretland]]) |
| fullveldi = [[14. mai]] [[1948]]<br />(frá [[Stóra Bretland]]) |
||
| løgmaður_heitið = Forsætisráðharri |
| løgmaður_heitið = Forsætisráðharri |
||
|løgmaður= [[Benjamin Netanyahu]] |
|løgmaður= [[:he:בנימין נתניהו|Benjamin Netanyahu]] (בִּנְיָמִין נְתַנְיָהוּ) |
||
| forseti_heitið = Forseti |
| forseti_heitið = Forseti |
||
| forseti = [[ |
| forseti = [[:he:יצחק הרצוג|Isaac Herzog]] (יצחק הרצוג) |
||
| vídd = 20 |
| vídd = 20 770/22 072 |
||
| vatn = 2 |
| vatn = 2,0 % |
||
| íbúgvar = |
| íbúgvar = 8.238.300 |
||
| íbúgvar_ár = |
| íbúgvar_ár = 2014 |
||
| íbúgvar_km2 = |
| íbúgvar_km2 = 387,63 |
||
| gjaldoyra = Shekel (ILS) |
| gjaldoyra = Shekel (ILS) |
||
| tíðarzona = [[UTC]] +3 |
| tíðarzona = [[UTC]] +3 |
||
| Linja 27: | Linja 27: | ||
}} |
}} |
||
'''Ísrael''' ({{mál-he|יִשְׂרָאֵל}}, ''Yisrā'el''; {{mál-ar|إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|ʾIsrāʾīl}}''), alment kent sum '''Ísraelsríki''' ({{mál-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}, ''Medīnat Yisrā'el''; {{mál-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|Dawlat ʾIsrāʾīl}}''), er eitt land í [[Miðeystur|Miðeystri]], statt eystan fyri [[Miðjarðarhav]]ið. Landið hevur mark við [[Libanon]] í norðri, [[Sýria]] í ein landnyrðing, [[Jordan]] og [[Vestari Áarbakki|Vestara Áarbakka]] í eystri, [[Egyptaland]] og [[Gasageirin|Gasageiran]] í ein útsynning og hevur mong, [[landafrøði]]liga ymisk eyðkenni í lutfalsliga smáa øki sínum <ref>{{citation |
'''Ísrael''' ella '''Ísraelsland''' ({{mál-he|יִשְׂרָאֵל}}, ''Yisrā'el''; {{mál-ar|إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|ʾIsrāʾīl}}''), alment kent sum '''Ísraelsríki''' ({{mál-he|מְדִינַת יִשְׂרָאֵל}}, ''Medīnat Yisrā'el''; {{mál-ar|دَوْلَة إِسْرَائِيل}}, ''{{transl|ar|DIN|Dawlat ʾIsrāʾīl}}''), er eitt land í [[Miðeystur|Miðeystri]], statt eystan fyri [[Miðjarðarhav]]ið. Landið hevur mark við [[Libanon]] í norðri, [[Sýria]] í ein landnyrðing, [[Jordan]] og [[Vestari Áarbakki|Vestara Áarbakka]] í eystri, [[Egyptaland]] og [[Gasageirin|Gasageiran]] í ein útsynning og hevur mong, [[landafrøði]]liga ymisk eyðkenni í lutfalsliga smáa øki sínum <ref>{{citation |
||
|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |
|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |
||
|title=Israel |
|title=Israel |
||
| Linja 34: | Linja 34: | ||
|work=CIA Factbook |
|work=CIA Factbook |
||
|publisher=CIA |
|publisher=CIA |
||
|accessdate=13. apríl 2010 |
|||
|accessdate=13. apríl 2010}}</ref><ref>{{harvnb|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>. Ísraelska ríkið var sett á stovn í [[1948]], til tess at [[jødar]] um allan heimin skuldu eiga eitt heimland. Ísrael er einasta land í heiminum, har meginparturin av íbúgvunum eru [[jødar]], og er ásett av ísraelsku stjórnini at vera jødiskt [[fólkaræði]] <ref>{{citation |
|||
|archive-date=2021-01-03 |
|||
|archive-url=https://web.archive.org/web/20210103175437/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/is.html |
|||
|dead-url=yes |
|||
}}</ref><ref>{{harvnb|Skolnik|2007|pp=132–232}}</ref>. Ísraelska ríkið var sett á stovn í [[1948]], til tess at [[jødar]] um allan heimin skuldu eiga eitt heimland. Ísrael er einasta land í heiminum, har meginparturin av íbúgvunum eru [[jødar]], og er ásett av ísraelsku stjórnini at vera jødiskt [[fólkaræði]] <ref>{{citation |
|||
|url=http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2007&country=7199 |
|url=http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=363&year=2007&country=7199 |
||
|work=Country Report |
|work=Country Report |
||
| Linja 42: | Linja 46: | ||
|accessdate=15. juli 2007}}</ref>. |
|accessdate=15. juli 2007}}</ref>. |
||
Landsparturin |
Landsparturin hevur havt fleiri nøvn, sem Palestina, Judea, Samaria, Suðursýria, Sýria Palestina, kongsríkið Jerusalem, landsparturin Judea, Coele-Syria, Retjenu og Kanaan. Ísrael hevur umleið 7,2 mió. íbúgvar, og hevur tvey almenn mál: [[Hebraiskt mál|hebraiskt]] og [[Arábiskt mál|arábiskt]]. [[Miðallívsævi]]n í landinum er 82 ár. Av teimum 7,2 mió. fólkum, sum nú búgva í Ísrael, eru 20,5 % palestinarábar. [[Høvuðsstaður]] er [[Jerúsalem]] og aðrir stórir býir er [[Tel Aviv-Jaffa]], [[Haifa]] og [[Rishon LeZion]]. |
||
== Søga == |
== Søga == |
||
=== |
=== Rómverjar taka Ísrael === |
||
[[Mynd:Western_wall_jerusalem_night.jpg|thumb|left|220px|[[Grátimúrurin]].]] |
|||
[[Mynd:Jerusalem_Ugglan_1.jpg|thumb|right|250px|[[Sálomonstemplið]] var sambært [[Bíblian|Bíbliuni]] hitt fyrsta templið hjá Ísraels fólki í [[Jerúsalem]].]] |
|||
Í 198 f.Kr. tók [[Antiokius 3.]], eisini nevndur Antiokius Mikli, sum var kongur í Selevkia ([[Sýria]]) ræði í Ísrael. Hann royndi at noyða grikska mentan og trúarlæru í [[Jødar|jødiska]] fólkið. Jødar høvdu ávíst sjálvstýri, sum høvuðsprestarnir stóðu á odda fyri, men nakrir teirra brutu jødiska lóg fyri at toknast selevkum. Í 168 f.Kr. gjørdu jødar uppreistur við Judasi Makkabeusi og brøðrum hansara á odda og settu á stovn egið ríki, sum varð stýrt eftir strongum trúarlógum. Teir tóku høvuðsstaðin, [[Jerúsalem]], settu eitt ráð at stýra og høvdu valdið til 63 f.Kr., tá ið [[Rómverjaríkið|rómverjar]] tóku Ísrael settu makkabearan [[Hyrkanus]] sum landshøvdinga. Í 37 f.Kr. settu rómverjar ráðharra Hyrkanusar, [[Heródes]], sum var hálvur jødi, til kong, og landið fekk navnið ''Júdea''. Heródes læt m.a. stóra [[Sálomonstemplið|templið]] í Jerúsalem byggja upp aftur, men hesin prýðiligi bygningurin var fullkomiliga lagdur í oyði, tá ið rómverjar bardu niður ein uppreistur og rændu Jerúsalem í 70 f.Kr. Í mangar øldir sluppu jødar bara einaferð um árið inn í Jerúsalem at biðja framman fyri tí, ið eftir var av tempulmúrinum, [[Grátimúrurin|Grátimúrinum]], og syrgja um býin, teir høvdu mist <ref>http://www.aish.com/jl/h/48942446.html</ref>. |
|||
Makkabearar bygdu [[Masada]], eitt verndarvirki ovast á einum berligum fjalli sunnanfyri Jerúsalem. Heródes læt Masada byggja um til eina væl varda borg við heitum baði, goymslurúmum og [[Sýnagogur|sýnagogu]]. Tá ið hann doyði, var borgin ikki nýtt longur, men tey, sum livdu eftir, tá ið [[Jerúsalem]] varð lagdur oyðin, flýddu hagar. Í trý ár vardu tey seg fyri rómverskum álopum. Tá ið tað umsíðir eydnaðist rómverjum at taka Masada í 73 f.Kr., sóu teir, at tey, sum høvdu vart borgina, høvdu beint fyri sær, tí at tey vildu ikki falla í fíggindahendur. |
|||
Rómverska hersetingarvaldið rak jødiska fólkið úr heimlandi teirra Ísrael fyrstu øldirnar e.Kr. Jødarnir búsettu seg í mongum londum í [[Evropa]], men gloymdu ongantíð at teir vóru [[jødar]] og hildu fast um samleika sín. Javnan søktu onnur fólkasløg at teimum. Í [[19. øld]] høvdu hesar atsóknir, ella ''jødahatrið'', við sær, at ein rørsla, ið hevði til endamáls at fáa jødum gamla heimland teirra, [[Palestina]], aftur, varð stovnað. Rørslan varð nevnd [[sionisma]], og fekk stóra undirtøku í t.d. [[Stóra Bretland]]i. Í brævi til [[Rothschild lord]], ein av oddamonnunum fyri bretsku jødunum, kunngerð uttanríkisráðharrin í Bretlandi [[Arthur Balfour]] alment, at stjórnin stuðlaði kravinum. Brævið gjørdist kent sum ''Balfouryvirlýsingin''. Eftir [[Fyrri veraldarbardagi|Fyrra Heimsbardaga]] gjørdist Palestina bretskt yvirvaldsøki eftir at hava staðið undir Osmannaríki í fýrahundrað ár. Næstan alt fyri eitt kyknaði stríð ímillum jødiskar innflytarar og arábarar, sum høvdu búð har í øldir. Í [[1937]] skutu bretar upp at býta Palestina sundur í tvey ríki, eitt arábiskt og eitt jødiskt, men arábar góðtóku ikki uppskotið. |
|||
=== Undir bretskum yvirræði === |
|||
[[Mynd:Weizmann's_passport_photo.jpg|thumb|right|250px|[[Chaim Weizmann]] var valdur til forseta í Ísrael, tá ið jødiska ríkið varð sett á stovn í 1948. Hann var virkin [[Sionisma|sionistur]].]] |
|||
[[Mynd:Egyptian_bombing_1948.jpg|thumb|right|250px|Avleiðingarnar av, at Ísrael varð sett á stovn í 1948, vórðu, at kríggj brast á ímillum Ísrael og arabiska heimin.]] |
|||
Rómverska hersetingarvaldið rak jødiska fólkið úr heimlandi teirra Ísrael fyrstu øldirnar e.Kr. Jødarnir búsettu seg í mongum londum í [[Evropa]], men gloymdu ongantíð at teir vóru [[jødar]] og hildu fast um samleika sín. Javnan søktu onnur fólkasløg at teimum. Í [[19. øld]] høvdu hesar atsóknir, ella ''jødahatrið'', við sær, at ein rørsla, ið hevði til endamáls at fáa jødum gamla heimland teirra, [[Palestina]], aftur, varð stovnað. Rørslan varð nevnd [[sionisma]], og fekk stóra undirtøku í t.d. [[Stóra Bretland]]i. Í brævi til [[Rothschild lord]], ein av oddamonnunum fyri bretsku jødunum, kunngerð uttanríkisráðharrin í Bretlandi [[Arthur Balfour]] alment, at stjórnin stuðlaði kravinum. Brævið gjørdist kent sum ''Balfouryvirlýsingin''. Eftir [[Fyrri veraldarbardagi|Fyrra Heimsbardaga]] gjørdist Palestina bretskt yvirvaldsøki eftir at hava staðið undir Osmannaríki í fýrahundrað ár. Næstan alt fyri eitt kyknaði stríð ímillum jødiskar innflytarar og arábarar, sum høvdu búð har í øldir. Í [[1937]] skutu bretar upp at býta Palestina sundur í tvey ríki, eitt arábiskt og eitt jødiskt, men arábar góðtóku ikki uppskotið. |
|||
=== Stovnan === |
=== Stovnan === |
||
Í [[Seinni heimsbardagi|øðrum heimsbardaga]] ([[1939]]-[[1945]]) týndu [[Týskland|týsku]] nasistarnir einar 6 milliónir [[Jødadómur|jødar]] <ref>http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061</ref>. Í [[1947]] viðtók [[ST]] at seta á stovn eitt ísraelskt og eitt palestinskt-arábiskt ríki í [[Palestina]]. Ísrael varð lýst sum jødiskt ríki [[14. mai]] í [[1948]]. Fyri tað æt landið [[Palestina]]. Stórur partur av arábiska fólkinum varð noyddur at fara úr Ísrael og mátti liva sum [[flóttafólk]]. Heimleysir palestinar flýddu til flóttafólkalegur í t.d. [[Jordan]], [[Gasageirin|Gasa]], [[Libanon]] og [[Sýria]]. Arábisku grannalondini stýttu fyri, at [[ST]] skuldi leggja seg uppí, og lupu á Ísrael dagin eftir, men vórðu við undirlutan. Fleiri enn 600 000 palestinar gjørdust heimleysir í krígnum. Tí er mikil og áhaldandi fíggindaskapur ímillum ísraelsmenn, [[Palestina|palestinar]] og arábisku grannalondini. Fyri tað, at ísraelska ríkið varð sett á stovn, búðu [[Jødadómur|jødar]] spjaddir um allan heim. Mangan vóru teir fyri herviligum atsóknum <ref>http://www.globalis.no/Konflikter/Palestina</ref>. Eftir [[Seinni heimsbardagi|annan heimsbardaga]] fluttu tíggjutúsundtals [[Jødadómur|jødar]] úr øllum heiminum til Ísraels, heimlandið hjá forfedrum sínum <ref>http://snl.no/j%C3%B8der/historie</ref>. |
Í [[Seinni heimsbardagi|øðrum heimsbardaga]] ([[1939]]-[[1945]]) týndu [[Týskland|týsku]] nasistarnir einar 6 milliónir [[Jødadómur|jødar]] <ref>{{Cite web |url=http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061 |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2012-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120111145226/http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061 |dead-url=yes }}</ref>. Í [[1947]] viðtók [[ST]] at seta á stovn eitt ísraelskt og eitt palestinskt-arábiskt ríki í [[Palestina]]. Ísrael varð lýst sum jødiskt ríki [[14. mai]] í [[1948]]. Fyri tað æt landið [[Palestina]]. Stórur partur av arábiska fólkinum varð noyddur at fara úr Ísrael og mátti liva sum [[flóttafólk]]. Heimleysir palestinar flýddu til flóttafólkalegur í t.d. [[Jordan]], [[Gasageirin|Gasa]], [[Libanon]] og [[Sýria]]. Arábisku grannalondini stýttu fyri, at [[ST]] skuldi leggja seg uppí, og lupu á Ísrael dagin eftir, men vórðu við undirlutan. Fleiri enn 600 000 palestinar gjørdust heimleysir í krígnum. Tí er mikil og áhaldandi fíggindaskapur ímillum ísraelsmenn, [[Palestina|palestinar]] og arábisku grannalondini. Fyri tað, at ísraelska ríkið varð sett á stovn, búðu [[Jødadómur|jødar]] spjaddir um allan heim. Mangan vóru teir fyri herviligum atsóknum <ref>http://www.globalis.no/Konflikter/Palestina</ref>. Eftir [[Seinni heimsbardagi|annan heimsbardaga]] fluttu tíggjutúsundtals [[Jødadómur|jødar]] úr øllum heiminum til Ísraels, heimlandið hjá forfedrum sínum <ref>http://snl.no/j%C3%B8der/historie</ref>. |
||
=== Friðarsamráðingar === |
=== Friðarsamráðingar === |
||
[[Mynd:Bill_Clinton,_Yitzhak_Rabin,_Yasser_Arafat_at_the_White_House_1993-09-13.jpg|thumb|right|250px]] |
[[Mynd:Bill_Clinton,_Yitzhak_Rabin,_Yasser_Arafat_at_the_White_House_1993-09-13.jpg|thumb|right|250px|Í 1993 undirskrivaðu PLO-formaðurin Arafat (h.m.) og ísraelski forsætisráðharrin Rabin (v.m.) [[Oslo-avtaluna]] saman við [[Bill Clinton]].]] |
||
Í friðarsamráðingunum fekk Ísrael alt økið, sum teimum varð lutað í [[1947]], og mong øki, sum vóru lutað palestinum. Ísrael noktaði at lata palestinum tað, teir kravdu, og arábisku londini noktaðu at viðurkenna Ísrael, og tað elvdi til kríggj í [[1956]], [[1967]] og í [[1973]]. Í Seksdagakrígnum í [[1967]] hersetti Ísrael [[Gasageirin|Gasageiran]] og [[Vestara Áarbakka]] við [[Jordaná]], har yvir ein millión palestinar búðu. Drúgva stríðið í hesum økjum hevði við sær, at palestinar í [[1987]] birtu í uppreistur, nevndur ''intifada'', ímóti ísraelska hersetingarvaldinum, men hann varð bardur niður. |
Í friðarsamráðingunum fekk Ísrael alt økið, sum teimum varð lutað í [[1947]], og mong øki, sum vóru lutað palestinum. Ísrael noktaði at lata palestinum tað, teir kravdu, og arábisku londini noktaðu at viðurkenna Ísrael, og tað elvdi til kríggj í [[1956]], [[1967]] og í [[1973]]. Í Seksdagakrígnum í [[1967]] hersetti Ísrael [[Gasageirin|Gasageiran]] og [[Vestara Áarbakka]] við [[Jordaná]], har yvir ein millión palestinar búðu. Drúgva stríðið í hesum økjum hevði við sær, at palestinar í [[1987]] birtu í uppreistur, nevndur ''intifada'', ímóti ísraelska hersetingarvaldinum, men hann varð bardur niður. |
||
| Linja 61: | Linja 73: | ||
=== Rakettálop === |
=== Rakettálop === |
||
[[Mynd:Gz-map2.png|thumb|right|250px|Í 1967 hertók Ísrael landaøki,sum áður hoyrdu til [[Sýria]], [[Jordan]] og [[Egyptaland]]. Ein partur avhesum øki, [[Vestari Áarbakki]] og [[Gasageirin]], hoyra nú til tað [[Palestina|palestinska landaøkið]].]] |
|||
Síðani [[2003]] eru 9.400 rakettir og spreingivarparar sendir úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael ([[2009]]) <ref>http://www.un.org/News/Press/docs/2011/gaspd497.doc.htm</ref>. Í [[2005]] tók Ísrael seg úr [[Gasageirin|Gasa]] sum ein part av "land fyri frið" politikkinum hjá [[Ariel Sharon]] <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3774765.stm</ref>. Túsundatals [[jødar]] vóru noyddir at flyta úr húsum sínum í [[Gasageirin|Gasa]] tí ísraelska stjórning hevði gjørt eina avtalu við [[Palestina|palestinsku]] myndugleikarnar <ref>http://snl.no/Israel_%28Det_moderne_Israel%29/historie</ref>. Heilar ísraelskar bygdir og bygdaløg, á stødd við [[Klaksvík]], vóru javnaðar við jørðina av [[Jødadómur|jødiskum]] myndugleikum, tí økið skuldi verða givið [[Palestina|palestinsku]] myndugleikunum í [[Gasageirin|Gasa]] <ref>{{Cite web |url=http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2011-11-28 |archive-url=https://web.archive.org/web/20111128053319/http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen |dead-url=yes }}</ref>. |
|||
[[Hamas]] hevur ræðið í [[Gasageirin|Gasageiranum]]. Teir hava sent rakettir í hópatali inn yvir ísraelskar bygdir og sært og dripið nógvar ísraelar hesi seinastu árini <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/8187446.stm</ref>. Mestsum hvønn tann einasta dag hava rakettir verið sendar úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael. Í [[2008]] vóru 3278 rakettir og spreingivarparar send úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael <ref>http://www.bbc.co.uk/newsbeat/12662359</ref>. Serstakliga býurin [[Sderot]] hevur verið dýktur undir í rakettum frá [[Hamas]] <ref>{{Cite web |url=http://www.dagen.no/Nyheter/IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2011-08-17 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110817031539/http://www.dagen.no//Nyheter//IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true |dead-url=yes }}</ref>. Mestsum hvønn dag í 2008 so mong hava íbúgvararnir í [[Sdereot]] og aðrastaðni í Suðurísrael verið noyddir at fara í bumbuskýli <ref>http://www.vg.no/nyheter/utenriks/midtosten/artikkel.php?artid=502643</ref><ref>http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/ostafjells/buskerud/1.6426513</ref>. |
|||
Síðani [[2003]] eru 9.400 rakettir og spreingivarparar sendir úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael ([[2009]]) <ref>http://www.un.org/News/Press/docs/2011/gaspd497.doc.htm</ref>. Í [[2005]] tók Ísrael seg úr [[Gasageirin|Gasa]] sum ein part av "land fyri frið" politikkinum hjá [[Ariel Sharon]] <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3774765.stm</ref>. Túsundatals [[jødar]] vóru noyddir at flyta úr húsum sínum í [[Gasageirin|Gasa]] tí ísraelska stjórning hevði gjørt eina avtalu við [[Palestina|palestinsku]] myndugleikarnar <ref>http://snl.no/Israel_%28Det_moderne_Israel%29/historie</ref>. Heilar ísraelskar bygdir og bygdaløg, á stødd við [[Klaksvík]], vóru javnaðar við jørðina av [[Jødadómur|jødiskum]] myndugleikum, tí økið skuldi verða givið [[Palestina|palestinsku]] myndugleikunum í [[Gasageirin|Gasa]] <ref>http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen</ref>. |
|||
Í vápnahvíldartíðarskeiðinum millum [[Hamas]] og Ísrael [[19. juni]] til [[19. desember]] í [[2008]] sendi [[Hamas]] 543 rakettir og spreingivarparar inn í Ísrael <ref>http://www.dagbladet.no/2008/12/19/nyheter/utenriks/israel/hamas/gaza/4092912/</ref>. Øll hesi raktett- og spreingivarparaálopini úr [[Gasageirin|Gasa]] hava verið gjørd við tí endamáli at oyðileggja og drepa so nógvar [[jødar]] sum gjørligt, børn, kvinnu og menn <ref>{{Cite web |url=http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children |title=Archive copy |accessdate=2012-01-01 |archive-date=2012-08-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120822054040/http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children |dead-url=yes }}</ref><ref>http://www.aftenposten.no/nyheter/uriks/article3390305.ece</ref>. Ongi hernaðarmál hava verið nær í námind av har sum rakettirnar hava rakt <ref>http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2010/0128/Why-Hamas-is-denying-it-targeted-civilians-in-Israel</ref><ref>http://www.newsmax.com/Emerson/Emerson-hamas-israel-gaza/2010/03/01/id/351248</ref>. |
|||
[[Hamas]] hevur ræðið í [[Gasageirin|Gasageiranum]]. Teir hava sent rakettir í hópatali inn yvir ísraelskar bygdir og sært og dripið nógvar ísraelar hesi seinastu árini <ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/8187446.stm</ref>. Mestsum hvønn tann einasta dag hava rakettir verið sendar úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael. Í [[2008]] vóru 3278 rakettir og spreingivarparar send úr [[Gasageirin|Gasa]] inn í Ísrael <ref>http://www.bbc.co.uk/newsbeat/12662359</ref>. Serstakliga býurin [[Sderot]] hevur verið dýktur undir í rakettum frá [[Hamas]] <ref>http://www.dagen.no/Nyheter/IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true</ref>. Mestsum hvønn dag í 2008 so mong hava íbúgvararnir í [[Sdereot]] og aðrastaðni í Suðurísrael verið noyddir at fara í bumbuskýli <ref>http://www.vg.no/nyheter/utenriks/midtosten/artikkel.php?artid=502643</ref> <ref>http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/ostafjells/buskerud/1.6426513</ref>. |
|||
Síðani álopini úr [[Gasageirin|Gasa]] byrjaðu í [[2001]] hava 28 fólk í Ísrael latið lív, summi av hesum hava verið [[Palestina|palestinar]] og arbeiðarar úr øðrum londum, sum hava arbeitt í Ísrael <ref>http://www.stavanger-kulturhus.no/stavanger_bibliotek/nord_soer_biblioteket/spoersmaal_og_svar/hvorfor_bomber_israel_gaza{{Deyð leinkja|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Í hesum sama tíðarskeiðinum, [[2001]]-[[2008]] eru 1000 fólk í Suðurísrael særd av somu rakettálopum <ref>http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hamas-ops.htm</ref>. Í heili 8 ár hava ísraelsmenn verið dýktir undir í rakettum og spreingivarparum úr [[Gasageirin|Gasa]]. |
|||
Í vápnahvíldartíðarskeiðinum millum [[Hamas]] og Ísrael [[19. juni]] til [[19. desember]] í [[2008]] sendi [[Hamas]] 543 rakettir og spreingivarparar inn í Ísrael <ref>http://www.dagbladet.no/2008/12/19/nyheter/utenriks/israel/hamas/gaza/4092912/</ref>. Øll hesi raktett- og spreingivarparaálopini úr [[Gasageirin|Gasa]] hava verið gjørd við tí endamáli at oyðileggja og drepa so nógvar [[jødar]] sum gjørligt, børn, kvinnu og menn <ref>http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children</ref> <ref>http://www.aftenposten.no/nyheter/uriks/article3390305.ece</ref>. Ongi hernaðarmál hava verið nær í námind av har sum rakettirnar hava rakt <ref>http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2010/0128/Why-Hamas-is-denying-it-targeted-civilians-in-Israel</ref> <ref>http://www.newsmax.com/Emerson/Emerson-hamas-israel-gaza/2010/03/01/id/351248</ref>. |
|||
Síðani álopini úr [[Gasageirin|Gasa]] byrjaðu í [[2001]] hava 28 fólk í Ísrael latið lív, summi av hesum hava verið [[Palestina|palestinar]] og arbeiðarar úr øðrum londum, sum hava arbeitt í Ísrael <ref>http://www.stavanger-kulturhus.no/stavanger_bibliotek/nord_soer_biblioteket/spoersmaal_og_svar/hvorfor_bomber_israel_gaza</ref>. Í hesum sama tíðarskeiðinum, [[2001]]-[[2008]] eru 1000 fólk í Suðurísrael særd av somu rakettálopum <ref>http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hamas-ops.htm</ref>. Í heili 8 ár hava ísraelsmenn verið dýktir undir í rakettum og spreingivarparum úr [[Gasageirin|Gasa]]. |
|||
== Politikkur == |
== Politikkur == |
||
[[Mynd:Baha%27i_arc_from_archives.jpg|thumb|right|250px|Høvuðssæti hjá [[Bahá'í Trúgvin]] er í [[Haifa]], Ísrael.]] |
[[Mynd:Baha%27i_arc_from_archives.jpg|thumb|right|250px|Høvuðssæti hjá [[Bahá'í Trúgvin]] er í [[Haifa]], Ísrael.]] |
||
Ísrael hevur nógv samband við m.a. [[USA]]. |
Ísrael hevur nógv samband við m.a. [[USA]]. |
||
=== Kannabis === |
|||
[[Marijuana]] er lógligt í Ísrael um tú hevur læknaváttan. Tikun Olam-fyritøkan hevur serloyvi til at selja marijuana til heilsuendamál <ref>http://www.nytimes.com/2013/01/02/world/middleeast/new-insights-on-marijuana-in-israel-where-its-illegal.html?pagewanted=all&_r=0</ref>. "Ætlan 70 Pluss" er ein roynd at hjálpa eldri við tunglyndi, svøvnmangul, etingarólagi, v.f. Nógv av teimum sum eru við í ætlanini yvirlivdu týningarlegurnar hjá [[Adolf Hitler]], men líða av seinárinum. Hesi eru millum tey sum nú fáa marijuana fyri at fáa kroppin og sinnið at slappa av <ref>http://www.usatoday.com/story/news/world/2012/11/03/israel-medical-marijuana-drugs/1678641/</ref>. |
|||
== Búskapur == |
== Búskapur == |
||
| Linja 79: | Linja 95: | ||
== Fólkið == |
== Fólkið == |
||
[[Mynd:הפגנת_החרדים_נגד_גיוס_בני_ישיבות.jpg|thumb|right|250px|Tað eru umleið 7.1 mió jødar í Ísrael. Av teimum eru umleið 14% ortodoksir.]] |
|||
[[Mynd:Ein_Bokek_-_Dead_Sea2.jpg|thumb|right|250px|[[Deyðahav]] er saltasta vatn í heiminum. Tað er eisini lægsta vatn í heiminum; 395 metrar lægri enn sjógvurin.]] |
|||
Næstan helvtin av [[Matur|matinum]] í Ísrael kemur úr stórum samyrkisbúgvum, [[Kibbutzum]], har mong húski búgva og starva saman. Tey býta alt gerandisarbeiði sínámillum, til dømis reingerð, matgerð og búnaðararbeiði. Soleiðis hava ísraelmenn lagt inn stórt [[Oyðimørk|oyðimarkarlendi]], sum verður vætað við [[Telda|teldustýrdum]] vatnveitingum. Av tí at støðugt stríð hevur staðið ímillum Ísrael og [[Palestina|palestinar]], og landið ofta hevur kríggjast við grannalond síni, eru herur og hertænasta natúrligur partur í lívi ísraelsmanna. 18 ára gomul mega bæði dreingir og gentur gera hertænastu í nøkur ár. Genturnar fáa somu hervenjing sum dreingirnir, men sleppa undan at fara á vígvøllin í bardaga. |
Næstan helvtin av [[Matur|matinum]] í Ísrael kemur úr stórum samyrkisbúgvum, [[Kibbutzum]], har mong húski búgva og starva saman. Tey býta alt gerandisarbeiði sínámillum, til dømis reingerð, matgerð og búnaðararbeiði. Soleiðis hava ísraelmenn lagt inn stórt [[Oyðimørk|oyðimarkarlendi]], sum verður vætað við [[Telda|teldustýrdum]] vatnveitingum. Av tí at støðugt stríð hevur staðið ímillum Ísrael og [[Palestina|palestinar]], og landið ofta hevur kríggjast við grannalond síni, eru herur og hertænasta natúrligur partur í lívi ísraelsmanna. 18 ára gomul mega bæði dreingir og gentur gera hertænastu í nøkur ár. Genturnar fáa somu hervenjing sum dreingirnir, men sleppa undan at fara á vígvøllin í bardaga. |
||
Av teimum 7 miljónum íbúgvunum í Ísrael, eru 20,5 prosent arábar; umleið ein fimtapartur av íbúgvum Ísraels eru arábar, sum annaðhvørt eru [[muslimar]] ella [[kristin]]. 1,6 prosent av jødiska fólkatalinum, ið er 8 milliónir, eru kristnir arábarar. Arábiskir borgarar í Ísrael eru frítiknir fyri tænastu í ísraelska herinum. Hetta hevur verið so síðani 1948, tá ið fleiri arábiskar bygdir og býir gjørdust partur av nýstovnaða Ísraelska statinum, og fólkið í hesum bygdum og býum fingu ísraelskan borgararætt. |
|||
Av teimum 7 miljónum íbúgvunum í Ísrael, eru 20,5 prosent arábar. |
|||
== Landafrøði == |
== Landafrøði == |
||
| Linja 105: | Linja 122: | ||
{{Asia}} |
{{Asia}} |
||
{{Commonscat|Israel}} |
|||
[[Bólkur:Ísrael]] |
[[Bólkur:Ísrael]] |
||
[[Bólkur:Miðeystur]] |
[[Bólkur:Miðeystur]] |
||
{{Link FA|cs}} |
|||
{{Link FA|en}} |
|||
{{Link FA|he}} |
|||
{{Link FA|no}} |
|||
{{Link FA|ru}} |
|||
[[ace:Israel]] |
|||
[[af:Israel]] |
|||
[[als:Israel]] |
|||
[[am:እስራኤል]] |
|||
[[an:Israel]] |
|||
[[ang:Israhēl]] |
|||
[[ar:إسرائيل]] |
|||
[[arc:ܐܝܣܪܐܝܠ]] |
|||
[[arz:اسرائيل]] |
|||
[[ast:Israel]] |
|||
[[av:Гlизраил]] |
|||
[[az:İsrail]] |
|||
[[ba:Израиль]] |
|||
[[bar:Israel]] |
|||
[[bat-smg:Izraelis]] |
|||
[[bcl:Israel]] |
|||
[[be:Ізраіль]] |
|||
[[be-x-old:Ізраіль]] |
|||
[[bg:Израел]] |
|||
[[bm:Israil]] |
|||
[[bn:ইসরায়েল]] |
|||
[[bo:ཨི་སི་ར་ཨེལ།]] |
|||
[[bpy:ইসরাইল]] |
|||
[[br:Israel]] |
|||
[[bs:Izrael]] |
|||
[[ca:Israel]] |
|||
[[ce:Жуьгтийн Пачхьалкх]] |
|||
[[ceb:Israel]] |
|||
[[ckb:ئیسرائیل]] |
|||
[[co:Israele]] |
|||
[[crh:İsrail]] |
|||
[[cs:Izrael]] |
|||
[[csb:Izrael]] |
|||
[[cu:Їꙁдраил҄ь]] |
|||
[[cv:Израиль]] |
|||
[[cy:Israel]] |
|||
[[da:Israel]] |
|||
[[de:Israel]] |
|||
[[diq:İsrail]] |
|||
[[dsb:Israel]] |
|||
[[dv:އިސްރާއީލު]] |
|||
[[dz:ཨིཛ་རཱེལ་]] |
|||
[[el:Ισραήλ]] |
|||
[[en:Israel]] |
|||
[[eo:Israelo]] |
|||
[[es:Israel]] |
|||
[[et:Iisrael]] |
|||
[[eu:Israel]] |
|||
[[ext:Israel]] |
|||
[[fa:اسرائیل]] |
|||
[[fi:Israel]] |
|||
[[fiu-vro:Iisrael]] |
|||
[[fj:Isireli]] |
|||
[[fr:Israël]] |
|||
[[frp:Israyèl]] |
|||
[[fy:Israel]] |
|||
[[ga:Iosrael]] |
|||
[[gag:İsrail]] |
|||
[[gan:以色列]] |
|||
[[gd:Iosrael]] |
|||
[[gl:Israel - ישראל]] |
|||
[[gn:Israel]] |
|||
[[got:𐌹𐍃𐍂𐌰𐌴𐌻]] |
|||
[[gu:ઈઝરાયલ]] |
|||
[[gv:Israel]] |
|||
[[ha:Isra'ila]] |
|||
[[hak:Yî-set-lie̍t]] |
|||
[[haw:ʻIseraʻela]] |
|||
[[he:ישראל]] |
|||
[[hi:इज़राइल]] |
|||
[[hif:Israel]] |
|||
[[hr:Izrael]] |
|||
[[hsb:Israel]] |
|||
[[ht:Izrayèl]] |
|||
[[hu:Izrael]] |
|||
[[hy:Իսրայել]] |
|||
[[ia:Israel]] |
|||
[[id:Israel]] |
|||
[[ie:Israel]] |
|||
[[ig:Israel]] |
|||
[[ilo:Israel]] |
|||
[[io:Israel]] |
|||
[[is:Ísrael]] |
|||
[[it:Israele]] |
|||
[[ja:イスラエル]] |
|||
[[jbo:brogu'e]] |
|||
[[jv:Israèl]] |
|||
[[ka:ისრაელი]] |
|||
[[kab:Israyil]] |
|||
[[kbd:Исраэл]] |
|||
[[kg:Israel]] |
|||
[[kk:Израиль]] |
|||
[[kl:Israel]] |
|||
[[kn:ಇಸ್ರೇಲ್]] |
|||
[[ko:이스라엘]] |
|||
[[koi:Исраэль]] |
|||
[[ksh:Israel]] |
|||
[[ku:Îsrael]] |
|||
[[kv:Израиль]] |
|||
[[kw:Ysrael]] |
|||
[[ky:Израиль]] |
|||
[[la:Israel (civitas)]] |
|||
[[lad:Medinat Yisrael]] |
|||
[[lb:Israel]] |
|||
[[lez:Израиль]] |
|||
[[li:Israël]] |
|||
[[lij:Isræ]] |
|||
[[lmo:Israel]] |
|||
[[ln:Israel]] |
|||
[[lt:Izraelis]] |
|||
[[lv:Izraēla]] |
|||
[[mdf:Израиль]] |
|||
[[mk:Израел]] |
|||
[[ml:ഇസ്രയേൽ]] |
|||
[[mn:Израйль]] |
|||
[[mr:इस्रायल]] |
|||
[[ms:Israel]] |
|||
[[mwl:Eisrael]] |
|||
[[my:အစ္စရေးနိုင်ငံ]] |
|||
[[mzn:اسرائیل]] |
|||
[[na:Iteraer]] |
|||
[[nah:Israel]] |
|||
[[nap:Israele]] |
|||
[[nds:Israel]] |
|||
[[nds-nl:Israël]] |
|||
[[ne:इजरायल]] |
|||
[[nl:Israël]] |
|||
[[nn:Israel]] |
|||
[[no:Israel]] |
|||
[[nov:Israel]] |
|||
[[nv:Ízrel Bikéyah]] |
|||
[[oc:Israèl]] |
|||
[[or:ଇସ୍ରାଏଲ]] |
|||
[[os:Израиль]] |
|||
[[pa:ਇਜ਼ਰਾਈਲ]] |
|||
[[pam:Israel]] |
|||
[[pap:Israel]] |
|||
[[pih:Esrail]] |
|||
[[pl:Izrael]] |
|||
[[pms:Israel]] |
|||
[[pnb:اسرائیل]] |
|||
[[ps:اسرائیل]] |
|||
[[pt:Israel]] |
|||
[[qu:Israyil]] |
|||
[[rmy:Israel]] |
|||
[[ro:Israel]] |
|||
[[roa-tara:Israele]] |
|||
[[ru:Израиль]] |
|||
[[rue:Ізраіль]] |
|||
[[rw:Isirayeli]] |
|||
[[sa:इस्रेल]] |
|||
[[sah:Исраил]] |
|||
[[sc:Israele]] |
|||
[[scn:Israeli]] |
|||
[[sco:Israel]] |
|||
[[se:Israel]] |
|||
[[sh:Izrael]] |
|||
[[simple:Israel]] |
|||
[[sk:Izrael]] |
|||
[[sl:Izrael]] |
|||
[[sm:Israel]] |
|||
[[so:Israaiil]] |
|||
[[sq:Izraeli]] |
|||
[[sr:Израел]] |
|||
[[srn:Israel]] |
|||
[[ss:Ka-Israyeli]] |
|||
[[stq:Israel]] |
|||
[[sv:Israel]] |
|||
[[sw:Israel]] |
|||
[[szl:Izrael]] |
|||
[[ta:இசுரேல்]] |
|||
[[te:ఇజ్రాయిల్]] |
|||
[[tet:Izraél]] |
|||
[[tg:Исроил]] |
|||
[[th:ประเทศอิสราเอล]] |
|||
[[tk:Ysraýyl]] |
|||
[[tl:Israel]] |
|||
[[tpi:Isrel]] |
|||
[[tr:İsrail]] |
|||
[[tt:Исраил]] |
|||
[[udm:Израиль]] |
|||
[[ug:ئىسرائىلىيە]] |
|||
[[uk:Ізраїль]] |
|||
[[ur:اسرائیل]] |
|||
[[uz:Isroil]] |
|||
[[vec:Israełe]] |
|||
[[vep:Izrail']] |
|||
[[vi:Israel]] |
|||
[[vo:Yisraelän]] |
|||
[[wa:Israyel (estat)]] |
|||
[[war:Israel]] |
|||
[[wo:Israayil]] |
|||
[[wuu:以色列]] |
|||
[[xal:Изралмудин Орн]] |
|||
[[xmf:ისრაელი]] |
|||
[[yi:ישראל]] |
|||
[[yo:Ísráẹ́lì]] |
|||
[[zea:Israël]] |
|||
[[zh:以色列]] |
|||
[[zh-min-nan:Í-sek-lia̍t-kok]] |
|||
[[zh-yue:以色列]] |
|||
[[zu:Isreyili]] |
|||
Seinasta endurskoðan sum var 9. okt 2023 kl. 13:39
| |||
| Tjóðarslagorð: Onki | |||
| Tjóðsangur: "Hatikvah" | |||
| |||
| Alment mál | Hebraiskt, Arábiskt | ||
| Høvuðsstaður | Jerúsalem | ||
| Forseti | Isaac Herzog (יצחק הרצוג) | ||
| Forsætisráðharri | Benjamin Netanyahu (בִּנְיָמִין נְתַנְיָהוּ) | ||
| Fullveldi | 14. mai 1948 (frá Stóra Bretland) | ||
| Vídd - tilsamans - vøtn (%) |
20 770/22 072 km² 2,0 % | ||
| Íbúgvar - tilsamans 2014 - tættleiki |
8.238.300 387,63/km² | ||
| Gjaldoyra | Shekel (ILS) | ||
| Tíðarøki | UTC +3 | ||
| Økisnavn á alnetinum | .il | ||
| Telefonkota | +972
| ||
Ísrael ella Ísraelsland (hebraiskt: יִשְׂרָאֵל, Yisrā'el; arábiskt: إِسْرَائِيل, ʾIsrāʾīl), alment kent sum Ísraelsríki (hebraiskt: מְדִינַת יִשְׂרָאֵל, Medīnat Yisrā'el; arábiskt: دَوْلَة إِسْرَائِيل, Dawlat ʾIsrāʾīl), er eitt land í Miðeystri, statt eystan fyri Miðjarðarhavið. Landið hevur mark við Libanon í norðri, Sýria í ein landnyrðing, Jordan og Vestara Áarbakka í eystri, Egyptaland og Gasageiran í ein útsynning og hevur mong, landafrøðiliga ymisk eyðkenni í lutfalsliga smáa øki sínum [1][2]. Ísraelska ríkið var sett á stovn í 1948, til tess at jødar um allan heimin skuldu eiga eitt heimland. Ísrael er einasta land í heiminum, har meginparturin av íbúgvunum eru jødar, og er ásett av ísraelsku stjórnini at vera jødiskt fólkaræði [3].
Landsparturin hevur havt fleiri nøvn, sem Palestina, Judea, Samaria, Suðursýria, Sýria Palestina, kongsríkið Jerusalem, landsparturin Judea, Coele-Syria, Retjenu og Kanaan. Ísrael hevur umleið 7,2 mió. íbúgvar, og hevur tvey almenn mál: hebraiskt og arábiskt. Miðallívsævin í landinum er 82 ár. Av teimum 7,2 mió. fólkum, sum nú búgva í Ísrael, eru 20,5 % palestinarábar. Høvuðsstaður er Jerúsalem og aðrir stórir býir er Tel Aviv-Jaffa, Haifa og Rishon LeZion.
Søga
[rætta | rætta wikitekst]Rómverjar taka Ísrael
[rætta | rætta wikitekst]
Í 198 f.Kr. tók Antiokius 3., eisini nevndur Antiokius Mikli, sum var kongur í Selevkia (Sýria) ræði í Ísrael. Hann royndi at noyða grikska mentan og trúarlæru í jødiska fólkið. Jødar høvdu ávíst sjálvstýri, sum høvuðsprestarnir stóðu á odda fyri, men nakrir teirra brutu jødiska lóg fyri at toknast selevkum. Í 168 f.Kr. gjørdu jødar uppreistur við Judasi Makkabeusi og brøðrum hansara á odda og settu á stovn egið ríki, sum varð stýrt eftir strongum trúarlógum. Teir tóku høvuðsstaðin, Jerúsalem, settu eitt ráð at stýra og høvdu valdið til 63 f.Kr., tá ið rómverjar tóku Ísrael settu makkabearan Hyrkanus sum landshøvdinga. Í 37 f.Kr. settu rómverjar ráðharra Hyrkanusar, Heródes, sum var hálvur jødi, til kong, og landið fekk navnið Júdea. Heródes læt m.a. stóra templið í Jerúsalem byggja upp aftur, men hesin prýðiligi bygningurin var fullkomiliga lagdur í oyði, tá ið rómverjar bardu niður ein uppreistur og rændu Jerúsalem í 70 f.Kr. Í mangar øldir sluppu jødar bara einaferð um árið inn í Jerúsalem at biðja framman fyri tí, ið eftir var av tempulmúrinum, Grátimúrinum, og syrgja um býin, teir høvdu mist [4].
Makkabearar bygdu Masada, eitt verndarvirki ovast á einum berligum fjalli sunnanfyri Jerúsalem. Heródes læt Masada byggja um til eina væl varda borg við heitum baði, goymslurúmum og sýnagogu. Tá ið hann doyði, var borgin ikki nýtt longur, men tey, sum livdu eftir, tá ið Jerúsalem varð lagdur oyðin, flýddu hagar. Í trý ár vardu tey seg fyri rómverskum álopum. Tá ið tað umsíðir eydnaðist rómverjum at taka Masada í 73 f.Kr., sóu teir, at tey, sum høvdu vart borgina, høvdu beint fyri sær, tí at tey vildu ikki falla í fíggindahendur.
Undir bretskum yvirræði
[rætta | rætta wikitekst]
Rómverska hersetingarvaldið rak jødiska fólkið úr heimlandi teirra Ísrael fyrstu øldirnar e.Kr. Jødarnir búsettu seg í mongum londum í Evropa, men gloymdu ongantíð at teir vóru jødar og hildu fast um samleika sín. Javnan søktu onnur fólkasløg at teimum. Í 19. øld høvdu hesar atsóknir, ella jødahatrið, við sær, at ein rørsla, ið hevði til endamáls at fáa jødum gamla heimland teirra, Palestina, aftur, varð stovnað. Rørslan varð nevnd sionisma, og fekk stóra undirtøku í t.d. Stóra Bretlandi. Í brævi til Rothschild lord, ein av oddamonnunum fyri bretsku jødunum, kunngerð uttanríkisráðharrin í Bretlandi Arthur Balfour alment, at stjórnin stuðlaði kravinum. Brævið gjørdist kent sum Balfouryvirlýsingin. Eftir Fyrra Heimsbardaga gjørdist Palestina bretskt yvirvaldsøki eftir at hava staðið undir Osmannaríki í fýrahundrað ár. Næstan alt fyri eitt kyknaði stríð ímillum jødiskar innflytarar og arábarar, sum høvdu búð har í øldir. Í 1937 skutu bretar upp at býta Palestina sundur í tvey ríki, eitt arábiskt og eitt jødiskt, men arábar góðtóku ikki uppskotið.
Stovnan
[rætta | rætta wikitekst]Í øðrum heimsbardaga (1939-1945) týndu týsku nasistarnir einar 6 milliónir jødar [5]. Í 1947 viðtók ST at seta á stovn eitt ísraelskt og eitt palestinskt-arábiskt ríki í Palestina. Ísrael varð lýst sum jødiskt ríki 14. mai í 1948. Fyri tað æt landið Palestina. Stórur partur av arábiska fólkinum varð noyddur at fara úr Ísrael og mátti liva sum flóttafólk. Heimleysir palestinar flýddu til flóttafólkalegur í t.d. Jordan, Gasa, Libanon og Sýria. Arábisku grannalondini stýttu fyri, at ST skuldi leggja seg uppí, og lupu á Ísrael dagin eftir, men vórðu við undirlutan. Fleiri enn 600 000 palestinar gjørdust heimleysir í krígnum. Tí er mikil og áhaldandi fíggindaskapur ímillum ísraelsmenn, palestinar og arábisku grannalondini. Fyri tað, at ísraelska ríkið varð sett á stovn, búðu jødar spjaddir um allan heim. Mangan vóru teir fyri herviligum atsóknum [6]. Eftir annan heimsbardaga fluttu tíggjutúsundtals jødar úr øllum heiminum til Ísraels, heimlandið hjá forfedrum sínum [7].
Friðarsamráðingar
[rætta | rætta wikitekst]
Í friðarsamráðingunum fekk Ísrael alt økið, sum teimum varð lutað í 1947, og mong øki, sum vóru lutað palestinum. Ísrael noktaði at lata palestinum tað, teir kravdu, og arábisku londini noktaðu at viðurkenna Ísrael, og tað elvdi til kríggj í 1956, 1967 og í 1973. Í Seksdagakrígnum í 1967 hersetti Ísrael Gasageiran og Vestara Áarbakka við Jordaná, har yvir ein millión palestinar búðu. Drúgva stríðið í hesum økjum hevði við sær, at palestinar í 1987 birtu í uppreistur, nevndur intifada, ímóti ísraelska hersetingarvaldinum, men hann varð bardur niður.
Í september í 1993 undirskrivaðu PLO-formaðurin Yasser Arafat og ísraelski forsætisráðharrin Yitzhak Rabin Oslo-avtaluna saman við amerikanska forsetanum Bill Clinton. Teir vóru samdur um palestinskt sjálvstýri í bæði Jeriko og Gasa, og at eitt palestinskt ráð skuldi verða valt. Tætt búskaparligt samstarv skuldi verða millum partarnar. Í 1993 viðurkendi Palestina rætt Ísraels at verða til aftur fyri, at ísraelsku myndugleikarnir lovaðu at geva palestinum avmarkað sjálvstýri.
Rakettálop
[rætta | rætta wikitekst]
Síðani 2003 eru 9.400 rakettir og spreingivarparar sendir úr Gasa inn í Ísrael (2009) [8]. Í 2005 tók Ísrael seg úr Gasa sum ein part av "land fyri frið" politikkinum hjá Ariel Sharon [9]. Túsundatals jødar vóru noyddir at flyta úr húsum sínum í Gasa tí ísraelska stjórning hevði gjørt eina avtalu við palestinsku myndugleikarnar [10]. Heilar ísraelskar bygdir og bygdaløg, á stødd við Klaksvík, vóru javnaðar við jørðina av jødiskum myndugleikum, tí økið skuldi verða givið palestinsku myndugleikunum í Gasa [11].
Hamas hevur ræðið í Gasageiranum. Teir hava sent rakettir í hópatali inn yvir ísraelskar bygdir og sært og dripið nógvar ísraelar hesi seinastu árini [12]. Mestsum hvønn tann einasta dag hava rakettir verið sendar úr Gasa inn í Ísrael. Í 2008 vóru 3278 rakettir og spreingivarparar send úr Gasa inn í Ísrael [13]. Serstakliga býurin Sderot hevur verið dýktur undir í rakettum frá Hamas [14]. Mestsum hvønn dag í 2008 so mong hava íbúgvararnir í Sdereot og aðrastaðni í Suðurísrael verið noyddir at fara í bumbuskýli [15][16].
Í vápnahvíldartíðarskeiðinum millum Hamas og Ísrael 19. juni til 19. desember í 2008 sendi Hamas 543 rakettir og spreingivarparar inn í Ísrael [17]. Øll hesi raktett- og spreingivarparaálopini úr Gasa hava verið gjørd við tí endamáli at oyðileggja og drepa so nógvar jødar sum gjørligt, børn, kvinnu og menn [18][19]. Ongi hernaðarmál hava verið nær í námind av har sum rakettirnar hava rakt [20][21].
Síðani álopini úr Gasa byrjaðu í 2001 hava 28 fólk í Ísrael latið lív, summi av hesum hava verið palestinar og arbeiðarar úr øðrum londum, sum hava arbeitt í Ísrael [22]. Í hesum sama tíðarskeiðinum, 2001-2008 eru 1000 fólk í Suðurísrael særd av somu rakettálopum [23]. Í heili 8 ár hava ísraelsmenn verið dýktir undir í rakettum og spreingivarparum úr Gasa.
Politikkur
[rætta | rætta wikitekst]
Ísrael hevur nógv samband við m.a. USA.
Kannabis
[rætta | rætta wikitekst]Marijuana er lógligt í Ísrael um tú hevur læknaváttan. Tikun Olam-fyritøkan hevur serloyvi til at selja marijuana til heilsuendamál [24]. "Ætlan 70 Pluss" er ein roynd at hjálpa eldri við tunglyndi, svøvnmangul, etingarólagi, v.f. Nógv av teimum sum eru við í ætlanini yvirlivdu týningarlegurnar hjá Adolf Hitler, men líða av seinárinum. Hesi eru millum tey sum nú fáa marijuana fyri at fáa kroppin og sinnið at slappa av [25].
Búskapur
[rætta | rætta wikitekst]Nógvar stórar oyðimerkur eru veltar, og ídnaðurin er nútímans og fjølbroyttur. Ísraelsmenn brýna nógvar diamantar, og fjórðingurin av útflutningsinntøkum landsins eru frá diamanthandli. Óbrýndu diamantarnir verða innfluttir og síðan skildir, brýndir og blankaðir.
Fólkið
[rætta | rætta wikitekst]
Næstan helvtin av matinum í Ísrael kemur úr stórum samyrkisbúgvum, Kibbutzum, har mong húski búgva og starva saman. Tey býta alt gerandisarbeiði sínámillum, til dømis reingerð, matgerð og búnaðararbeiði. Soleiðis hava ísraelmenn lagt inn stórt oyðimarkarlendi, sum verður vætað við teldustýrdum vatnveitingum. Av tí at støðugt stríð hevur staðið ímillum Ísrael og palestinar, og landið ofta hevur kríggjast við grannalond síni, eru herur og hertænasta natúrligur partur í lívi ísraelsmanna. 18 ára gomul mega bæði dreingir og gentur gera hertænastu í nøkur ár. Genturnar fáa somu hervenjing sum dreingirnir, men sleppa undan at fara á vígvøllin í bardaga.
Av teimum 7 miljónum íbúgvunum í Ísrael, eru 20,5 prosent arábar; umleið ein fimtapartur av íbúgvum Ísraels eru arábar, sum annaðhvørt eru muslimar ella kristin. 1,6 prosent av jødiska fólkatalinum, ið er 8 milliónir, eru kristnir arábarar. Arábiskir borgarar í Ísrael eru frítiknir fyri tænastu í ísraelska herinum. Hetta hevur verið so síðani 1948, tá ið fleiri arábiskar bygdir og býir gjørdust partur av nýstovnaða Ísraelska statinum, og fólkið í hesum bygdum og býum fingu ísraelskan borgararætt.
Landafrøði
[rætta | rætta wikitekst]
Ísrael liggur út ímóti eystaru Miðjarðarhavsstrondini. Norðanfyri er Libanon, eystanfyri eru Jordan og Sýria, og í ein útsynning er Egyptaland. Ísrael er langt, smalt land á eysturstrondini við Miðjarðarhav. Landslagið er skiftandi, fruktagóðir dalar, turrar oyðimerkur, fjøll, vøtn og áir. Ídnaðurin í landinum er fjølbroyttur, og landbúnaðurin er framkomin. Ein fjallaryggur norðan úr Libanon og suður ígjøgnum Ísrael skilur strandalendið frá oyðimørkunum eystanfyri. Fjallatindarnir eru kavataktir næstan alt árið, og hagar fara mong ítróttarfólk at aka á skíðum. Á markinum ímillum Ísrael og Jordan er stórt vatn, ið eitur Deyðahav. Hetta er lægsti staður í heiminum (-395 m niðan sjóvar).
Landslutir í Ísrael
[rætta | rætta wikitekst]- A. Golanheyggjar
- B. Vestari Áarbakki
- C. Gasageirin
Keldur
[rætta | rætta wikitekst]- ↑ "Israel", CIA Factbook (CIA), archived from the original on 2021-01-03, retrieved 13. apríl 2010 Check date values in:
|accessdate=(help) - ↑ Skolnik 2007, pp. 132–232
- ↑ "Israel", Country Report (Freedom House), 2007, retrieved 15. juli 2007 Check date values in:
|accessdate=(help) - ↑ http://www.aish.com/jl/h/48942446.html
- ↑ "Archive copy". http://isammeverden.cappelendamm.no/c326791/sammendrag/vis.html?tid=366061. Heintað 2012-01-01.
- ↑ http://www.globalis.no/Konflikter/Palestina
- ↑ http://snl.no/j%C3%B8der/historie
- ↑ http://www.un.org/News/Press/docs/2011/gaspd497.doc.htm
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/3774765.stm
- ↑ http://snl.no/Israel_%28Det_moderne_Israel%29/historie
- ↑ "Archive copy". http://www.abcnyheter.no/nyheter/2011/11/26/israel-vurderer-moerklegge-gazastripen. Heintað 2012-01-01.
- ↑ http://news.bbc.co.uk/2/hi/8187446.stm
- ↑ http://www.bbc.co.uk/newsbeat/12662359
- ↑ "Archive copy". http://www.dagen.no/Nyheter/IsraelMidt%C3%B8sten/tabid/255/Default.aspx?ModuleId=73081&articleView=true. Heintað 2012-01-01.
- ↑ http://www.vg.no/nyheter/utenriks/midtosten/artikkel.php?artid=502643
- ↑ http://www.nrk.no/nyheter/distrikt/ostafjells/buskerud/1.6426513
- ↑ http://www.dagbladet.no/2008/12/19/nyheter/utenriks/israel/hamas/gaza/4092912/
- ↑ "Archive copy". http://www.metro.co.uk/news/world/460501-hamas-threat-to-kill-jewish-children. Heintað 2012-01-01.
- ↑ http://www.aftenposten.no/nyheter/uriks/article3390305.ece
- ↑ http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2010/0128/Why-Hamas-is-denying-it-targeted-civilians-in-Israel
- ↑ http://www.newsmax.com/Emerson/Emerson-hamas-israel-gaza/2010/03/01/id/351248
- ↑ http://www.stavanger-kulturhus.no/stavanger_bibliotek/nord_soer_biblioteket/spoersmaal_og_svar/hvorfor_bomber_israel_gaza[deyð leinkja]
- ↑ http://www.globalsecurity.org/military/world/para/hamas-ops.htm
- ↑ http://www.nytimes.com/2013/01/02/world/middleeast/new-insights-on-marijuana-in-israel-where-its-illegal.html?pagewanted=all&_r=0
- ↑ http://www.usatoday.com/story/news/world/2012/11/03/israel-medical-marijuana-drugs/1678641/
