Tachtichjierrige Oarloch: ferskil tusken ferzjes

De direkte oanlieding wienen de ''[[byldenstoarm]]'' ([[1566]]) mei de dêrop folgjende ynstelling fan de ''Ried fan Beroerten of Bloedried'' ([[1567]]), de massale flecht [[kalvinisten]] nei û.o. [[Dútslân]] en de tanimmende sintralisaasje fan it [[Habsbrugers|Habsburgske]] bewâld, wêrby fral deit besikingbesykjen fan hartoch [[Fernando Álvarez de Toledo|Alva]] om de ''[[Tsiende Penning]]'' ynfierd te krijen op hevich ferset stuttestuitte. Mei de stipe fan in protte útwikenneútwikkenen waard ûnder lieding fan prins [[Willem fan Oranje]] in leger ferwurven om it leger fan Alva te ferjagenferjeijen. Yn de [[slach by Heiligerlee]] op [[23 maaie]] [[1568]] behelle de broer fan Willem, [[Loadewyk fan Nassau]] in oerwinning op de Spanjerts, mar koart dêrnei waarwaard hy troch it Spaanske leger ûnder Alva ferslein.

De dêrop foljende set fan de opstannelingen wie it plan betinken fan it plan om inkele steden te feroveren. Omdat plan te realisearerealisearjen stelde Willem fan Oranje him yn ferbining mei de [[Geuzen|wettergeuzen]] en krige ek koart stipe by [[Karel IX]] fan Frankryk. Yn [[1572]] slagge dat plan folslein y. Troch de geuzen, Loadewyk fan Nassau en de prins sels waarden in grut tal steden oermastere yn Hollân, Seelân, Fryslân, Gelderlân, Oerisel, Henegouwen en Brabant. Lykwols koenen de opstannelingen koenen harharren allinnich hanthavenje yn Hollân en Seelân en keardekearden de oare gebieten nei koarten werom yn de Spaanske macht. Yn Hollân waard in bestjoer troch de opstannige steden foarme mei de prins as heechste oerheid.

Doe't yn [[1576]] de lânfâd [[Luis de Zúñiga y Requesens|Requesens]] - dy't yn 1573 Alva opfolgenopfolge hie en in evenredich bewâld fierde - hommels ferstoar, kaam it yn de Súdlike Nederlannen ta earnstige ûntefredens. Neidat de Spaanske troepen oproer meitsjemakke hienen rop de Steaten fan Brabant in gearkomste fan de [[Steaten-Generaal]] byinoar. Underhannelings mei de Hollân en Seelân liedelaat ta de ''[[Pasifikaasje fan Gint]]'' wêrby't de frede yn de Nederlannen wersteltwersteld waard. Al gau die bliken dat de Spaanske kening, de oertsjûge katoliken, noch de protestanten tefreden wienen mei it resultaat. De Steaten easken fan de nije lânfâd, [[Don Juan fan Eastenryk]] de erkenning fan de Pasifikaasje fan Gint en ferklearen him ferfallen doe't hy de Spaanske troepen werom ropperop. Dêrnei beneamden sy in eigen lânfâd, [[Matthias]], wylst Willem fan Oranje hieltyd mear ynfloed wûn.

Gebrûk meitsjend fan de ûntefredens by de katoliken stelde de opfolger fan Don Juan, de [[hartoch fan Parma]], him yn ferbining mei de katolike striders en eallju yn de súdlike Nederlannen. Hy slagge deryn in bûnsmaatskip te sluten mei de Steaten fan Henegouwen en Artois, de [[Uny fan Atrecht]]. Oan de oare kant ferienige Willem fan Oranje him mei in oantal gewesten yn de [[Uny fan Utert]]. Yn de jierren tusken 1579 en 1589 wit de hartoch fan Parma grutte súksessen te beheljen. Hy werstelt it keninklik gesach en de [[Roomsk-Katolike Tsjerke]] yn alle gewesten te suden fan de grutte rivieren en yn grutte parten fan Oerisel, de EfterhoekEfterhoeke, Drinte en Grinslân. De help dy't de opstannelingen fan de Frânske kening krige en fan [[Elizabeth fan Ingelân]] (dy't Leicester mei troepen stjoerde), smytsmiet neat oars op dan nije ûnienigens. De Steaten-Generaal fan de opstannige gewesten gongen dererkenden net wer oer tanochris in frjemde as soeverein foarst te erkennen. Dermei wie de selsstannigens fan de ''[[Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen|Republyk fan de Feriene Nederlannen]]'' yn [[1588]] in feit wurden. FanFanôf dat stuit is de opstân in oarloch tusken de Republyk en de Spaanske monargy.

Yn [[1589]] oermastere Parma [[Geertruidenberch]] en it dêrop folgjende jier set it leger fan de Republyk - herfoarme en laat troch prins Maurits, stipe troch in krêftich bestjoer ûnder lieding fan [[VanJohan fan Oldebarnevelt]] - útein mei de oanfal en yn in rige oerwinnings waarden tusken [[1590]] en [[1597]] steden en festigings ferovere op de Spanjerts yn Oerisel, Gelderlân, it noardwesten fan Brabant, Drinte, Grinslân en Sieusk-Flaanderen. Allinnich yn it easten behelebehelle [[Spinola]] wat súkses op de Republyk. Lang om let liedehawwe de fredesûnderhannelings yn [[1609]] laat ta deit saneamde ''[[Tolvejierrich bestân]]'' wêrby't de ûnôfhinklikens fan de Republyk troch Spanje erkend waard.

Doe't de Republyk nei it bestân, û.o. troch de dea fan Van Oldebarnevelt, ynwindich ferswakke wie, besocht Spanje op 'e nij Noardlike Nederlannen te betwingen. Yn gearwurking mei de katolike Dútske foarsten tredhannele Spinoza krêftich en súksesfol op tsjin Maurits. Brabant waard troch him ferovere en it easten fan Gelderlân. Lykwols makke de opfolger fan Maurits, [[Freark Hindrik fan Oranje Nassau|Freark Hindrik]] in pear jier letter alle oermasteringen fan Spinola ûngedien. Nije fjildtochten fan him rûnen út op de besetting fan oare steden yn Limburch en Brabant. Yn dy tiid foel de Tachtichjierrige oarloch tagelyk mei de [[Tritichjierrige Oarloch]]. Keizerlike troepen kamen de Spanjerts yn de Nederlannen te help en Dútske protestanten krigen stipe fan de Nederlânske gewesten. Nei in skoft langstelangen beide partijen nei frede, dy't nei trije jier fan ûnderhannelings yn [[1648]] ta stân brocht waard.

* [http://dutchrevolt.leidenuniv.nl ''De Tachtigjarige Oorlog''], [[Universiteit LeidenLeien]]