Gvinei-Bisau: Erod versijoiden keskes

Gvinei-Bisaun Tazovaldkund
República da Guiné-Bissau
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Bisau
Eläjiden lugu (2018)	1,833,247 ristitud
Pind	36,125 km²
Kel'	portugalijan
Valdkundan pämez'	Umaru Sisoku Embalo
Päministr	Džeral'do Martins
Religii	islam, paganuz, hristanuskond
Valüt	KFA:n frank (XOF)
Internet-domen	.gw
Telefonkod	+245
Aigvö	UTC+0

Sirvi ajalugu interaktiivselt

← Vanhemb vajehtuz

Südäimišt om heittud Ližatud südäimišt

VisuaalneVikitekst

Pandud

Jäl'gmäine vajehtuz 10. eloku 2023, kell 08:00

Gvinei-Bisau, täuz' oficialine nimi — Gvinei-Bisaun Tazovaldkund (port.: República da Guiné-Bissau [ʁɛˈpublikɐ dɐ ɡiˈnɛ biˈsau]), om valdkund Päivlaskmaižes Afrikas, Atlantižen valdmeren randal. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Bisau.

Istorii[vajehta | vajehtada tekst]

Vozil 1471−75 portugalijalaižed Kabo Verdespäi zavodihe otta kävutamižhe nügüdläižen valdkundan territorijad, mödes igähižid rahvahid Brazilijha orjikš. Vozil 1879−1973 valdkundan nimi oli Portugaline Gvinei. Vhesai 1886 nügüdläižen Gvinejan territorii mugažo mülüi sigä, no sid' mäni Francijan tobmuden alle.

Vl 1973 sügüz'kun 24. päiväl Gvinei-Bisau tedištoiti ičeze ripmatomudes Portugalijaspäi. Ližatihe pälidnad valdkundan nimitushe, miše erištada susedližes Gvinejaspäi. Voziš 1998−1999 Rahvahanikoiden soda oli valdkundas. Koume sodakukerdust (vl 2003, 2011, 2012) jäi valdkundan istorijas.

Jäl'gmaine Konstitucii^[2] om hüvästadud kaiken rahvahan referendumal vl 1984, se om väges vn 1991 vajehtusidenke.

Geografijan andmused[vajehta | vajehtada tekst]

Gvinei-Bisaul om mavaldkundröunoid Senegalanke pohjoižes (röunan piduz — 338 km, se om oiged jono päivnouzmaspäi päivlaskmha) da Gvinejanke suvipäivnouzmas (386 km). Ühthine röunoiden piduz madme — 724 km. Atlantižen valdmererandan piduz om 350 km.

Tahoidme sodunu lapak mererandaline alangišt otab valdkundan pindan tobjan palan. Veden pind otab man territorijan kahesandest. Aigan mändes täuz'vezižed joged (Žeb, Kašeu, Korubal, Balan) oma čapelnu valdmeren randanpirdad i sädihe Bižagoš-sarištod. Kaikiš korktemb čokkoim om nimetoi taho Futa Džalon-platol valdkundan pohjoižpäivnouzmpoles, 300 m valdmeren pindan päl.

Klimat om subekvatorialine mussonine, paneb sadegid kezakus-elokus tobjimalaz. Voden keskmäine lämuz om +26 C°, läz vajehtusita kuidme. Valdmererandal paneb 3000 mm sadegid, i päivnouzmal — 1200 mm (sigä oleskeleb letetorokoid-ki).

Londuseližiden pävaroiden keskes om kivivoid da londuselišt gazad (šel'fas), boksitoid, fosfatoid, mecoid, ozrikkivid. Niišpäi vaiše mec om ottud radho.

Politine sistem[vajehta | vajehtada tekst]

Kolinas de Boe (*Colinas de Boé*)-pert'kulu om parlamentan sauvuz Bisaus.

Ohjandusen form om unitarine konstitucine segoitadud tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (port.: Presidente da Guiné-Bissau), kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks. Prezidentan ohjandamižen strokuiden lugu ei ole röunatud, no vspäi 1974 valdkundas ei olend ni üht prezidentad, ken ištuiži ičeze ezmäižen vižvoččen strokun lophusai kogonaz, Žoze Mariu Vaš (2014−2019) om ezmäine. Prezident paneb päministrad (port. Primeiro-Ministro) radnikusele.

Parlament om üks'kodine Nacionaline Rahvahaline Suim (port.: Assembleia Nacional Popular da Guiné-Bissau), kaik rahvaz valičeb sen 100 ühtnijad nelläks vodeks.

Ülembaine Käskuzkund (port.: Supremo Tribunal da Justiça) om käskuzkundaližen tobmuden pä.

Gvinei-Bisaun parlamentan edelstrokuižed valičendad oliba vn 2023 kezakun 4. päiväl. Valitihe prezidentad järgkerdan vn 2019 kahtel tural: 24. päiväl kül'mkud i 29. päiväl tal'vkud. Umaru Sisoku Embalo sai 27,65 % ühtendes turas i 53,55 % kahtendes turas, radab prezidentaks vn 2020 uhokun 27. päiväspäi. Džeral'do Martins radab päministran vn 2023 elokun 8. päiväspäi.

Administrativiž-territorialine jagand[vajehta | vajehtada tekst]

Kacu kirjutuz: Gvinei-Bisaun administrativiž-territorialine jagand.

Gvinei-Bisau jagase ühesaks regionaks (üks'lugu port.: regiao). Üks' niišpäi om pälidn (kaikiš suremb region ristitišton lugun mödhe), i völ üks' sijadase Bižagoš-sarištol (kaikiš penemb region ristitišton lugun mödhe).

Eläjad[vajehta | vajehtada tekst]

Gvinei-Bisaus elädas bisaugvinejalaižed. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 1 514 451 eläjad^[3]. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Portugalijan kel' kävutase rahvahidenkeskeižiden kontaktoiden abutuseks, om levitadud avaros kut kahtenz' i koumanz' kel'.

Uskondan mödhe (2008): islamanuskojad — 45,1 %, hristanuskojad — 22,1 %, animistad — 14,9 %, religijatomad — 2 %, märhapanendata — 15,9 %.

Valdkundan kaikiš suremb lidn om Bisau. Toižed sured lidnad (enamba 12 tuh. ristituid vl 2005, surembaspäi penembha) oma Bafat, Gabu i Bisor.

Ižanduz[vajehta | vajehtada tekst]

Vl 2012 Gvinei-Bisaun eksportan päpaloin oli arahis da pähkmed (kokospal'man, brazilijan da kešjupähkmed) (93 %); toižed eksportiruidud tavarad — kuld, pumaterialad, kala, puvill, ris.

Homaičendad[vajehta | vajehtada tekst]

Irdkosketused[vajehta | vajehtada tekst]

Gvinei-Bisau Vikiaitas

	Afrikan valdkundad
	Afrikan valdkundad Alžir \| Angol \| Benin \| Botsvan \| Burkina Faso \| Burundi \| Čad \| Džibuti \| Efiopii \| Egipt¹ \| Ekvatorialine Gvinei \| Eritrei \| Esvatini \| Gabon \| Gambii \| Gan \| Gvinei \| Gvinei-Bisau \| Jemen¹ \| Kabo Verde \| Kamerun \| Kenii \| Keskafrikan Tazovaldkund \| Komoran Sared \| Kongon Demokratine Tazovaldkund \| Kongon Tazovaldkund \| Kot d'Ivuar \| Lesoto \| Liberii \| Livii \| Madagaskar \| Malavi \| Mali \| Marok \| Mavrikii \| Mavritanii \| Mozambik \| Namibii \| Niger \| Nigerii \| Ruand \| San Tome da Prinsipi \| Seišelan Sared \| Senegal \| Sjerra Leone \| Somali \| Sudan \| Suviafrikan Tazovaldkund \| Suvisudan \| Zambii \| Zimbabve \| Tanzanii \| Togo \| Tunis \| Ugand
	¹ Om Azijas mugažo.

[1] Gvinei-Bisaun ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Gvinei-Bisaun Konstitucijan tekst constitutionnet.org-saital. (angl.)

[3] Gvinei-Bisaun ristitišt. — Gvinei-Bisaun Statistikan Nacionaline institut (stat-guinebissau.com). (port.)

[1]

[2]

[3]

@@ Rivi 1: / Rivi 1: @@
+{{10000}}{{A10000}}
 {{Valdkund
 | Nimi = Gvinei-Bisaun Tazovaldkund<br />República da Guiné-Bissau
@@ Rivi 6: / Rivi 7: @@
 | Flag text = Gvinei-Bisaun flag
 | Pälidn = Bisau
-| Eläjiden lugu = 1,514,451<ref>[http://www.stat-guinebissau.com/ Gvinei-Bisaun ristitišt. — Gvinei-Bisaun Statistikan Nacionaline institut (Stat-guinebissau.com).] {{ref-pt}}</ref>
+| Eläjiden lugu = 1,833,247<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pu.html Gvinei-Bisaun ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>
-| Voz' = 2014
+| Voz' = 2018
+| Pind = 36,125
-| Pind = 36,125<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pu.html Gvinei-Bisaun pind. — Mail'man faktoiden kirj (Cia.gov).] {{ref-en}}</ref>
 | Kart = LocationGuineaBissau.svg
 | Kel' = [[portugalijan kel'|portugalijan]]
-| Valdkundan pämez' = [[Vaz Žoze Mario|Žoze Mario Vaz]]
+| Valdkundan pämez' = [[Embalo Umaru Sisoku|Umaru Sisoku Embalo]]
-| Päministr = [[Korreia Karlos|Karlos Korreia]]
+| Päministr = [[Martins Džeral'do|Džeral'do Martins]]
 | Religii = [[islam]], [[paganuz]], [[hristanuskond]]
 | Valüt = [[KFA:n frank]] (XOF)
@@ Rivi 19: / Rivi 20: @@
 | Aigvö = [[UTC]]+0
 }}
-'''Gvinei-Bisau''', täuz' oficialine nimi — '''Gvinei-Bisaun Tazovaldkund''' ([[portugalijan kel'|port.]]: ''República da Guiné-Bissau''), om valdkund [[Päivlaskmaine Afrik|Päivlaskmaižes Afrikas]], [[Atlantine valdmeri|Atlantižen valdmeren]] randal. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om [[Bisau]].
+'''Gvinei-Bisau''', täuz' oficialine nimi — '''Gvinei-Bisaun Tazovaldkund''' ({{lang-pt|República da Guiné-Bissau}} [ʁɛˈpublikɐ dɐ ɡiˈnɛ biˈsau]), om valdkund [[Päivlaskmaine Afrik|Päivlaskmaižes Afrikas]], [[Atlantine valdmeri|Atlantižen valdmeren]] randal. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om [[Bisau]].
 == Istorii ==
-Vl 1471-75 portugalijalaižed [[Kabo Verde]]späi zavodihe otta kävutamižhe nügüdläižen valdkundan territorijad, mödes aborigenoid [[Brazilii|Brazilijha]] orjikš. Vozil 1879-1973 valdkundan nimi oli '''Portugaline Gvinei'''. Vhesai 1886 nügüdläižen [[Gvinei|Gvinejan]] territorii mugažo mülüi sigä, no sid' mäni [[Francii|Francijan]] tobmuden alle.
+Vozil 1471−75 portugalijalaižed [[Kabo Verde]]späi zavodihe otta kävutamižhe nügüdläižen valdkundan territorijad, mödes igähižid rahvahid [[Brazilii|Brazilijha]] orjikš. Vozil 1879−1973 valdkundan nimi oli '''Portugaline Gvinei'''. Vhesai 1886 nügüdläižen [[Gvinei|Gvinejan]] territorii mugažo mülüi sigä, no sid' mäni [[Francii|Francijan]] tobmuden alle.
-Vl 1973 sügüz'kun 24. päiväl Gvinei-Bisau tedoti ičeze ripmatomudes [[Portugalii|Portugalijaspäi]].
+Vl 1973 sügüz'kun 24. päiväl Gvinei-Bisau tedištoiti ičeze ripmatomudes [[Portugalii|Portugalijaspäi]]. Ližatihe pälidnad valdkundan nimitushe, miše erištada susedližes Gvinejaspäi. Voziš 1998−1999 Rahvahanikoiden soda oli valdkundas. Koume sodakukerdust (vl 2003, 2011, 2012) jäi valdkundan istorijas.
+Jäl'gmaine Konstitucii<ref>[http://www.constitutionnet.org/files/Guinea-Bissau%20Constitution.pdf Gvinei-Bisaun Konstitucijan tekst ''constitutionnet.org''-saital.] {{ref-en}}</ref> om hüvästadud kaiken rahvahan referendumal vl 1984, se om väges vn 1991 vajehtusidenke.
-Voziš 1998-1999 valdkundas oli Rahvahanikoiden soda. Valdkundan istorijas oli koume sodakukerdust (vl 2003, 2011, 2012).
-Jäl'gmaine Konstitucii<ref>[http://www.constitutionnet.org/files/Guinea-Bissau%20Constitution.pdf Gvinei-Bisaun Konstitucii. — Constitutionnet.org.] {{ref-en}}</ref> om hüvästadud kaiken rahvahan referendumal vl 1984 (vn 1991 vajehtusidenke).
 == Geografijan andmused ==
-[[Fail:Guinea-Bissau Topography.png|thumb|left|250px|Gvinei-Bisaun topografine kart.]]
+[[Fail:Guinea-Bissau Topography.png|thumb|left|250px|Gvinei-Bisaun topografine kart]]
-Gvinei-Bisaul om mavaldkundröunoid [[Senegal]]anke pohjoižes (röunan piduz — 338 km, se om oiged linii päivnouzmaspäi päivlaskmha) da [[Gvinei|Gvinejanke]] suvipäivnouzmas (386 km). Ühthine röunoiden piduz madme — 724 km. [[Atlantine valdmeri|Atlantižen]] valdmererandan piduz om 350 km.
+Gvinei-Bisaul om mavaldkundröunoid [[Senegal]]anke pohjoižes (röunan piduz — 338 km, se om oiged jono päivnouzmaspäi päivlaskmha) da [[Gvinei|Gvinejanke]] suvipäivnouzmas (386 km). Ühthine röunoiden piduz madme — 724 km. [[Atlantine valdmeri|Atlantižen]] valdmererandan piduz om 350 km.
-Tahoidme sodunu lapak mererandaline alangišt otab valdkundan pindan tobjan palan. Veden pind otab 12% man territorijad. Aigan mändes täuz'vezižed joged ([[Žeb]], [[Kašeu]], [[Korubal]], [[Balan]]) oma čapelnu valdmeren randanpirdad. Kaikiš korktemb čokkoim om nimetoi taho [[Futa Džalon]]-platol valdkundan pohjoižpäivnouzmpoles, 300 m valdmeren pindan päl.
+Tahoidme sodunu lapak mererandaline alangišt otab valdkundan pindan tobjan palan. Veden pind otab man territorijan kahesandest. Aigan mändes täuz'vezižed joged ([[Žeb]], [[Kašeu]], [[Korubal]], [[Balan]]) oma čapelnu valdmeren randanpirdad i sädihe [[Bižagoš]]-sarištod. Kaikiš korktemb čokkoim om nimetoi taho [[Futa Džalon]]-platol valdkundan pohjoižpäivnouzmpoles, 300 m valdmeren pindan päl.
-Klimat om [[subekvatorialine vö|subekvatorialine]] mussonine, sadegid paneb tobjimalaz kezal. Voden kesklämuz om +26°C, läz vajehtusita kuidme. Valdmererandal paneb 3000 mm sadegid, a päivnouzmal — 1200 mm (sigä oleskeleb letetorokoid-ki).
+Klimat om [[subekvatorialine vö|subekvatorialine]] mussonine, paneb sadegid kezakus-elokus tobjimalaz. Voden keskmäine lämuz om +26 C°, läz vajehtusita kuidme. Valdmererandal paneb 3000 mm sadegid, i päivnouzmal — 1200 mm (sigä oleskeleb letetorokoid-ki).
-Londuseližiden pävaroiden keskes om [[kivivoi]]d da [[londuseline gaz|londuselišt gazad]] (šel'fas), [[alüminii|boksitoid]], [[fosfor|fosfatoid]], [[mecoid]], [[granit]]ad. Niišpäi vaiše mec om ottud radho.
+Londuseližiden pävaroiden keskes om [[kivivoi]]d da [[londuseline gaz|londuselišt gazad]] (šel'fas), [[alüminii|boksitoid]], [[fosfor|fosfatoid]], [[mec]]oid, [[ozrikkivi]]d. Niišpäi vaiše mec om ottud radho.
 == Politine sistem ==
-[[Fail:Bissau3.jpg|thumb|right|200px|Kolinas de Boe (''Colinas de Boé'')-pert'kulu om parlamentan sauvuz [[Bisau]]s.]]
+[[Fail:Assembleia Nacional da Guiné-Bissau.jpg|thumb|right|200px|Kolinas de Boe (''Colinas de Boé'')-pert'kulu om parlamentan sauvuz [[Bisau]]s.]]
-Ohjandusen form om unitarine konstitucine [[prezidentiž-parlamentine tazovaldkund|segoitadud]] tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident, rahvaz valičeb händast 5 vodeks. Strokuiden lugu om röunatuseta, no vspäi 1974 eilend mugošt prezidentad valdkundas, ken ištuiži ičeze ezmäižen strokun lophusai viž vot täuzin.
+Ohjandusen form om unitarine konstitucine [[prezidentiž-parlamentine tazovaldkund|segoitadud]] tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident ({{lang-pt|Presidente da Guiné-Bissau}}), kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks. Prezidentan ohjandamižen strokuiden lugu ei ole röunatud, no vspäi 1974 valdkundas ei olend ni üht prezidentad, ken ištuiži ičeze ezmäižen vižvoččen strokun lophusai kogonaz, [[Žoze Mariu Vaš]] (2014−2019) om ezmäine. Prezident paneb päministrad (port. ''Primeiro-Ministro'') radnikusele.
-Parlament om üks'kodine Nacionaline Rahvahaline Suim ([[portugalijan kel'|port.]] ''Assembleia Nacional Popular da Guiné-Bissau''), kaik rahvaz valičeb sen 100 ühtnijad nelläks vodeks.
+Parlament om üks'kodine Nacionaline Rahvahaline Suim ({{lang-pt|Assembleia Nacional Popular da Guiné-Bissau}}), kaik rahvaz valičeb sen 100 ühtnijad nelläks vodeks.
-Ülembaine Käskuzkund (port. ''Supremo Tribunal da Justiça'') om käskuzkundaližen tobmuden pä.
+Ülembaine Käskuzkund ({{lang-pt|Supremo Tribunal da Justiça}}) om käskuzkundaližen tobmuden pä.
+Gvinei-Bisaun parlamentan edelstrokuižed valičendad oliba vn 2023 kezakun 4. päiväl. Valitihe prezidentad järgkerdan vn 2019 kahtel tural: 24. päiväl kül'mkud i 29. päiväl tal'vkud. [[Umaru Sisoku Embalo]] sai 27,65 % ühtendes turas i 53,55 % kahtendes turas, radab prezidentaks vn 2020 uhokun 27. päiväspäi. [[Džeral'do Martins]] radab päministran vn 2023 elokun 8. päiväspäi.
-Gvinei-Bisaun parlamentan da prezidentan Päjärgvaličendad oliba vl 2014 sulakun 13. päiväl.
 == Administrativiž-territorialine jagand ==
 &nbsp;&nbsp;&nbsp;''Kacu kirjutuz: [[Gvinei-Bisaun administrativiž-territorialine jagand]].''
-Gvinei-Bisau alajagase ühesha regionha ([[portugalijan kel'|port.]] üks'lugu ''regiao''), niiden keskes üks' om pälidn (kaikiš suremb region ristitišton lugun mödhe), toine sijadase [[Bižagoš]]-sarištol (kaikiš penemb region ristitišton lugun mödhe).
+Gvinei-Bisau jagase ühesaks regionaks (üks'lugu {{lang-pt|regiao}}). Üks' niišpäi om pälidn (kaikiš suremb region ristitišton lugun mödhe), i völ üks' sijadase [[Bižagoš]]-sarištol (kaikiš penemb region ristitišton lugun mödhe).
 == Eläjad ==
+Gvinei-Bisaus elädas [[bisaugvinejalaižed]]. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 1 514 451 eläjad<ref>[http://www.stat-guinebissau.com/ Gvinei-Bisaun ristitišt. — Gvinei-Bisaun Statistikan Nacionaline institut (''stat-guinebissau.com'').] {{ref-pt}}</ref>. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.
-Gvinei-Bisaus elädas [[bisaugvinejalaižed]].
+Portugalijan kel' kävutase rahvahidenkeskeižiden kontaktoiden abutuseks, om levitadud avaros kut kahtenz' i koumanz' kel'.
-Gvinei-Bisaun toižed sured lidnad (enamba 12 tuh. ristitud vl 2005, surembaspäi penembha): [[Bafat]], [[Gabu]] da [[Bisor]].
+Uskondan mödhe (2008): [[islam]]anuskojad — 45,1 %, [[hristanuskond|hristanuskojad]] — 22,1 %, [[animizm|animistad]] — 14,9 %, religijatomad — 2 %, märhapanendata — 15,9 %.
+Valdkundan kaikiš suremb lidn om [[Bisau]]. Toižed sured lidnad (enamba 12 tuh. ristituid vl 2005, surembaspäi penembha) oma [[Bafat]], [[Gabu]] i [[Bisor]].
 == Ižanduz ==
-Vl 2012 Gvinei-Bisaun päeksport oli arahis da [[pähkim|pähkmed]] (kokospal'man, Brazilijan da kešju-) (93%); toine eksport — [[kuld]], [[pu (material)|pumaterialad]], [[kala]], [[puvill]], [[ris]].
+Vl 2012 Gvinei-Bisaun eksportan päpaloin oli arahis da [[pähkim|pähkmed]] (kokospal'man, brazilijan da kešjupähkmed) (93 %); toižed eksportiruidud tavarad — [[kuld]], [[pu (material)|pumaterialad]], [[kala]], [[puvill]], [[ris]].
 == Homaičendad ==
@@ Rivi 67: / Rivi 70: @@
 == Irdkosketused ==
-* [http://www.anpguinebissau.org/ Gvinei-Bisaun parlamentan informacine sait.] {{ref-pt}}
+* [http://www.parlamento.gw/ Gvinei-Bisaun parlamentan oficialine sait (''parlamento.gw'').] {{ref-pt}}
-* [http://www.guinebissaurepublic.com/ Gvinei-Bisaun Tazovaldkundan ohjastusen informacine sait.] {{ref-en}}
+* [http://www.gov.gw/ Gvinei-Bisaun Tazovaldkundan ohjastusen portal (''gov.gw'').] {{ref-pt}}
 {{Commons|Guinea-Bissau}}
 {{Afrik}}