Bước tới nội dung

Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Abbas I của Ba Tư”

Bách khoa toàn thư mở Wikipedia
Duyệt lịch sử tương tác
← Thay đổi trướcThay đổi sau →
Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào
Trực quanMã wiki
Cheers!-bot (thảo luận | đóng góp)
5.681.853 sửa đổi
n →‎Chú thích: clean up, replaced: {{reflist}} → {{Tham khảo}} using AWB
Nallimbot (thảo luận | đóng góp)
7.435 sửa đổi
n r2.7.3) (Bot: Đổi fa:شاه عباس یکم thành fa:عباس یکم
Dòng 136: Dòng 136:
[[en:Abbas I of Persia]]
[[en:Abbas I of Persia]]
[[es:Abás el Grande]]
[[es:Abás el Grande]]
[[fa:شاه عباس یکم]]
[[fa:عباس یکم]]
[[fr:Abbas Ier le Grand]]
[[fr:Abbas Ier le Grand]]
[[ko:아바스 1세]]
[[ko:아바스 1세]]

Phiên bản lúc 02:18, ngày 23 tháng 2 năm 2013

Shah `Abbās I
Hoàng đế Ba Tư
Chân dung shah Abbas I.
Hoàng đế nhà Safavid
Tại vịTháng 10 năm 1588 – 27 tháng 11 năm 1629
Tiền nhiệmMohammed Khodabanda
Kế nhiệmSafi
Thông tin chung
Sinh27 tháng 1 năm 1571
Herat, Afghanistan
Mất19 tháng 1 năm 1629
Mazandaran, Iran
Hậu duệ
Triều đạiNhà Safavid
Thân phụMohammed Khodabanda
Thân mẫuKhayr al-Nisa Begum
Tôn giáoHệ phái Shia của đạo Islam

Shāh `Abbās I (tức Shāh `Abbās Đại đế, 27 tháng 1 năm 1571 tại Herat – 19 tháng 1 năm 1629) là một vị Hoàng đế[1][2] (Shah) lỗi lạc của Vương triều Safavid, trị vì Đế quốc Ba Tư thứ ba, sau Đế quốc Ba Tư thứ nhất của Vương triều Achaemenes và Đế quốc Ba Tư thứ hai của Vương triều Sassanid.[3] Ông là vị Hoàng đế thứ năm,[4] đồng thời là vị Hoàng đế kiệt xuất hơn cả của Vương triều Safavid. Ông là con thứ ba của shah Mohammad Khodabanda.[5] Với những chiến công hiển hách của ông, dưới triều đại của ông, Đế quốc Ba Tư thứ ba đã lên tới đỉnh cao về sự huy hoàng.[3][6] Ông củng cố quyền hành trung ương; và, là một vị vua - chiến binh, ông đánh bại quân Thổ Nhĩ Kỳ và đánh chiếm thành Bagdad.[4][7]

Vua Abbas I lên ngôi Hoàng Đế trong một thời kì loạn lạc ở Đế quốc Ba Tư. Dưới triều người cha yếu đuối của ông, đất nước bị chia cắt với sự mâu thuẫn giữa nhiều bè phái trong đạo quân Qizilbash, những kẻ đã giết mẹ và anh cả ông. Đồng thời, các kẻ thù của Ba Tư là đế quốc Ottoman và người Uzbek lợi dụng sự hỗn độn chính trị này mà xâm chiếm Ba Tư. Vào năm 1587, một trong những thủ lãnh Qizilbash, Murshid Qoli Khan, lật đổ Hoàng đế Mohammed trong một cuộc đảo chính và đưa vị Hoàng tử 16 tuổi lên ngai vàng. Nhưng tân Hoàng đế Abbas I không làm bù nhìn và nắm giữ toàn bộ quyền hành ít lâu sau đó. Ông giảm bớt ảnh hưởng của người Qizilbash trong triều chính và việc quân, rồi cải cách lại Quân đội Ba Tư, với sự phò tá đắc lực của một du khách người Anh.[2] Ông đánh tan tác quân Uzbek và tái chinh phạt tất cả mọi lãnh thổ bị mất của Đế quốc Ba Tư.[8][9]

Sau khi đánh tan tác quân Uzbek, ông chú tâm sang kình địch hùng mạnh nhất của Đế quốc Ba Tư là Đế quốc Ottoman, đánh tan tác quân Ottoman tại Iraq và Azerbaijan,[10] chiếm lại tất cả những vùng đất bị mất và phá vỡ uy quyền của Đế quốc Ottoman ở vùng Kavkaz.[11][12] Là một thiên tài quân sự,[13] trong một loạt cuộc tái chinh phạt của ông, ông từng giành chiến thắng huy hoàng trong trận đánh với quân Ottoman đông đảo gần Hồ Urmia vào năm 1606, khi ông chỉ huy một lực lượng Quân đội Ba Tư ít ỏi.[12]

Không những thế, ông còn đánh thắng Đế quốc Mogul và chiếm được Kandahar, lại còn đánh thắng Đế quốc Bồ Đào Nha với sự hỗ trợ của Anh Quốc.[14] Dưới triều vua Abbas, Triều đình Ba Tư khoan dung Ki-tô giáo,[15] kinh đô của vương quốc được dời từ Qazvin về Isfahan, và nhiều công trình kiến trúc đồ sộ được xây nên tại đây. Kinh thành Isfahan của ông đã hồi phục lại sự huy hoàng của mình, trở nên lừng danh trên khắp thế giới văn minh.[16] Về cuối đời, nhà vua trở nên đa nghi, ông đối xử cực kỳ tàn bạo và phi nhân tính với hoặc: giết hoặc là đui mù họ.[17]

Tuổi trẻ của Abbas

Shah Abbas I và triều đình ông.

Abbas chào đời ở Herat (ngày nay ở Afghanistan, sau đó là một trong hai thành phố lớn của Khorasan), là con của hoàng tử Mohammed Khodabanda và vợ là Khayr al-Nisa Begum (được biết với cái tên “Mahd-i Ulya”), con gái của tổng đốc tỉnh Mazandaran, người tự nhận là con cháu của vị Imam Shia thứ 4, Zayn al-Abidin.[18][19] Abbas được sinh hạ vào thời Hoàng đế Tahmasp I, ông nội của cậu. Trong lúc này, tên tuổi của Đế quốc Ba Tư đã trở nên nổi tiếng đối với các vua chúa châu Âu.[3] Cha mẹ Abbas đã giao cậu bé cho Khani Khan Khanum, mẹ tổng đốc Herat Ali Qoli Khan Shamlu nuôi dưỡng. Khi Abbas lên 4, Tahmasp gửi cha cậu đến Shiraz nơi có khí hậu tốt hơn đối với trái tim mỏng manh của Mohammed. Theo truyền thống Ba Tư, chỉ một hoàng thân được ở tại Khorasan, nên vua phong Abbas làm tổng đốc trên danh nghĩa của tỉnh này, dù cậu còn ít tuổi, và Abbas được để lại ở Herat.[20]

Năm 1578, thân phụ Abbas lên làm vua nước Ba Tư. Ít lâu sau, thân mẫu Abbas chi phối vua nhiều công việc trong triều chính, nhưng bà có rất ít thời gian với Abbas, mà đào tạo cho anh trai cậu là Hamza trở thành nhân tài. Hoàng hậu chống đối các lãnh đạo của đạo quân Qizilbash hùng mạnh, những người đã bày mưu và thắt cổ bà ta vào tháng 7/1579. Mohammed là một ông vua bất lực, không thể chống lại các kẻ thù của Ba Tư là đế quốc Ottoman và người Uzbek, những đạo quân đã xâm lược Ba Tư và ngăn ngừa mối hận thù giữa các bè phái trong bộ lạc Qizilbash. Thái tử trẻ Hamza, một người có tài, đã đánh bại được Thổ, nhưng anh bị giết 1 cách bí ẩn vào năm 1586. Từ đây, Abbas trở thành thái tử.[21][22]

Năm 14 tuổi, Abbas trở thành người dưới quyền của Murshid Qoli Khan, một trong các thủ lãnh Qizilbash ở Khorasan. Khi đạo quân Uzbek hùng mạnh xâm lược Khorasan năm 1587, Murshid xem đây là thời điểm thích hợp để lật đổ shah Mohammed bất lực. Thế là Murshid tiến về kinh đô Safavid là Qazvin cùng với Abbas và phong vương cho anh. Mohammed không chút phản kháng và thoái vị ngày 1/10/1587, giao toàn bộ quyền lực cho vua con. Abbas khi đó 16 tuổi.[23][24]

Ông hoàng chuyên chế

Abbas đích thân chấp chính

Shah ‘Abbās King of the Persians.
Copper engraving by Dominicus Custos, from his Atrium heroicum Caesarum pub. 1600-1602.

Abbas I thừa kế một đất nước đang ở trong tình thế tuyệt vọng. Người Ottoman kiểm soát những vùng đất rộng lớn ở miền tây và đông tây (kể cả thành phố lớn Tabriz) trong khi người Uzbek đóng quân ở một phần tỉnh Khorasan miền đông bắc. Trong nước, Ba Tư bị xâu xé bởi mâu thuẫn trong bộ lạc Qizilbash, những người khinh rẻ triều đình, thông qua việc họ giết cả hoàng hậu (mẹ Abbas) năm 1579 rồi Đại Vizia năm 1583.

Trước hết, Abbas trừng trị những kẻ giết mẹ của ông, ông xử tử 4 tên đầu sỏ trong vụ này, và đem 3 tên khác đi đày.[25] Tiếp theo đó, ông quyết phủ nhận mình là một ông vua bù nhìn với kẻ chi phối ông là Murshid Qoli Khan. Murshid gả vợ góa đồng thời là em họ của Hamza cho Abbas. Murshid bắt đầu phong cho các bạn mình những chức quan lớn trong triều. Dần dần, Murshid trở nên chuyên quyền và Abbas chỉ là một cái bóng mờ trong hoàng cung. Trong khi đó quân Uzbek tiếp tục xâm lược Khorasan. Khi Abbas nghe tin người bạn cũ của ông là Ali Qoli Khan Shamlu bị giặc vây ở Herat, ông yêu cầu Murshid phải hành động ngay. Sợ giặc, Murshid không làm gì đến khi nhận được hung tin: Herat thất thủ và quân Uzbek thảm sát toàn thể dân chúng. Chỉ lúc đó ông mới sắp đặt một chiến dịch đánh Uzbek ở Khorasan. Nhưng Abbas dự định sẽ trả thù cho cái chết của Ali Qoli Khan và ông mua chuộc 4 thủ lĩnh Qizilbash để giết Murshid sau một bữa thiết tiệc ngày 23 tháng 7 năm 1589. Từ đó, Abbas đích thân cai trị Ba Tư.[26][27]

Abbas quyết định rằng ông phải thiết lập lại trật tự trong nước trước khi ông đánh đuổi quân xâm lược và mở rộng bờ cõi. Thế là, ông kí một hiệp ước hoà bình với đế quốc Ottoman (1589/90). Theo đó Ba Tư phải chịu 1 điều khoản bất bình đẳng: phải nhượng cho Thổ các tỉnh xứ Azerbaijan, Karabagh, Ganja và Qarajadagh và cả những phần đất xứ Gruzia, Luristan và Kurdistan.[28][29]

Giảm sự mạnh mẽ của người Qizilbash

Athonay Shirley và Robert Shirley (tranh vẽ năm 1622) giúp vua cải tiến quân đội Ba Tư. Tranh của Anthony van Dyck

Từ đầu thời Safavid, người Qizilbash đã được cung cấp đầy đủ sức mạnh của quân đội Ba Tư và chiếm giữ nhiều quyền hành trong triều. Để làm cân bằng lại quyền hành của họ, vua Abbas chuyển tầm nhìn của mình sang một yếu tố khác trong xã hội Ba Tư, những người ghulams (tạm dịch là “nô lệ”). Họ là những người Gruzia, Armenia và Circassia theo đạo Islam và tham gia vào chính trị và quân sự Ba Tư. Abbas còn bổ nhiệm một số người ghulams làm quan đại thần. Một trong số họ là Allahverdi Khan gốc Gruzia, người đã trở thành chỉ huy của toán quân ghulams đồng thời là tổng đốc của tỉnh Fars, một tỉnh giàu có. Abbas cách chức một số thủ lĩnh Qizilbash giữ chức tổng đốc và chuyển các nhóm người Qizilbash tới các vùng đất có các bộ tộc Qizilbash khác sinh sống, như vậy cộng đồng các bộc lạc Qizilbash trở nên yếu kém hơn.[30] Vấn đề ngân sách đã được giải quyết bởi sự phục hồi quyền hành của nhà vua đối với các tỉnh trước đây do các tù trưởng Qizilbash điều hành, các khoản thu ở đó đã bổ sung cho ngân khố hoàng gia.

Cải cách quân đội

Abbas phải cải cách quân đội trước khi ông có thể hy vọng đương đầu với quân xâm lược Thổ và Uzbek. Ông cũng xem việc cải tổ lại quân đội như một trong những cách để trục xuất người Qizilbash.[31] Để thế vào, ông thành lập một đội quân thường trực gồm 4 vạn ghulams và người Iran để lâm trận sát cánh đội quân phong kiến được cung cấp bởi người Qizilbash theo truyền thống. Đội quân mới không trung thành với một ai khác mà chỉ trung thành với đức vua. Họ bao gồm 10.000-15.000 kị binh được trang bị với súng hoả mau và những thứ vũ khí khác, một đoàn lính cầm súng hoả mai (12.000 quân) và đội pháo binh cũng gồm 12.000. Thêm vào đó Abbas có một nhóm vệ sĩ cá nhân gồm 3.000 ghulams.[32]

Tái chiếm các lãnh thổ bị mất

Chiến tranh chống quân Uzbek

Sau khi cải tổ Quân đội, Hoàng đế Abbas I phát động chiến tranh chống quân Uzbek - những kẻ chiếm đoạt và tàn phá tỉnh Khorasan. Tháng 4 năm 1598, ông tiến hành cuộc tấn công đầu tiên. Quân đội của ông đã chiến thắng dễ dàng ở một trong hai thành phố lớn của tỉnh là Mashhad. Khi ấy, vua Uzbek là Din Mohammed Khan đang đóng quân một cách an toàn ở thành phố lớn thứ hai là Herat. Abbas đã giả vờ rút lui để nhử giặc ra khỏi đây. Sau đó, vào ngày 9 tháng 8 năm 1598 một trận chiến khốc liệt bùng nổ: Quân đội Safavid toàn thắng, vua Uzbek bị thương, phải rút quân rồi bị thủ hạ giết trên đường rút. Biên giới phía đông bắc của Hoàng đế Abbas I được ổn định trong thời gian đó, và giờ đây, ông có thể gây chiến chống Thổ Nhĩ ỳ ở phía tây.[33]

Chiến tranh chống Ottoman

Từ khi hòa ước 1589-90 được kí kết, Hoàng đế Abbas I bị xem là vua chư hầu của Đế quốc Thổ Ottoman. Các bậc tiên đế của ông vốn đã lâm chiến với Đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ nhiều lần, nhưng chưa bao giờ giành được thắng lợi quyết định trước kẻ thù ở phía tây của họ. Vào năm 1602, Hoàng đế Abbas I tuyên bố rằng ông không muốn bị Đế quốc Thổ Nhĩ Kỳ sỉ nhục nữa. Khi sứ thần Thổ Nhĩ Kỳ kiêu ngạo đưa ra một loạt yêu sách, Abbas bắt giữ sứ, cạo râu sứ và gửi nó cho Hoàng đế Thổ Nhĩ ỳ ở kinh đô Constantinopolis. Đây là lời tuyên chiến.[34] Thoạt đầu, Abbas tái chiếm Nahavand và tàn phá một pháo đài trong thành phố, pháo đài này được quân Thổ Nhĩ Kỳ dự định sẽ dùng nó như một bàn đạp cho những đợt tấn công vào Đế quốc Ba Tư.[35]

Vào ngày 6 tháng 11 năm 1605, Hoàng đế Abbas I thân chinh thống lĩnh Quân đội Ba Tư giành chiến thắng quyết định trước quân Ottoman ở Sufiyan, gần Tabriz.[36]

Năm 1623, ông quyết định chiếm lại vùng Lưỡng Hà, vốn đã bị ông nội Abbas là Tahmasp I làm mất về tay Thổ. Lợi dụng tình trạng hỗn loạn bao quanh sự lên ngôi của vua Thổ mới là Murad IV, ông dự định sẽ sửa soạn một hành hương về các thánh địa Shi'ite ở Kerbala và Najaf nhưng dùng quân đội của mình để chiếm lấy Baghdad. Năm 1624, dân Gruzia làm loạn, Abbas phải đối phó với quân nổi loạn mà sao lãng việc đánh Thổ, nên quân Thổ vây Bagdad, như Abbas đã giải vây Bagdad năm 1625 và đập tan quân đội Thổ Nhĩ Kỳ trong trận quyết định. Dù vậy, sau khi Abbas qua đời (1638), đế quốc Thổ chiếm lại Bagdad và đường biên giới Ottoman - Ba Tư được phân chia.[37]

Kandahar và đế quốc Mogul

Giấc mộng của Jahangir: Jahangir (phải) ôm lấy Abbas, tranh vẽ Mogul.

Đế quốc Ba Tư là một đồng minh truyền thống của Đế quốc Ấn Độ dưới triều nhà Mogul trong chiến tranh chống quân Uzbek, những kẻ khao khát làm chủ tỉnh Khorasan. Trước kia, Hoàng đế nhà Mogul là Humayun đã nhượng tỉnh Kandahar cho ông nội của Hoàng đế Abbas I là Hoàng đế Tahmasp I để tỏ lòng biết ơn việc vị Hoàng đế Ba Tư đã giúp ông ta bảo vệ uy quyền của Vương triều Mogul. Vào năm 1590, lúc tình hình Ba Tư trở nên hỗn loạn, Hoàng đế nhà Mogul Akbar Đại đế liền "nước đục thả câu", và tiến hành xâm chiếm tỉnh Kandahar. Nhưng Triều đình Abbas I tiếp tục duy trì mối quan hệ ngoại giao hữu nghị với Triều đình Mogul, dù ông vẫn thường xuyên đòi hỏi vua Ấn Độ trao trả tỉnh Kandahar. Cuối cùng, năm 1620, một sự cố ngoại giao là sứ thần Ba Tư không chịu quỳ khi yết kiến Hoàng đế Jahangir đã dẫn đến cuộc chiến tranh giữa Ấn Độ và Ba Tư. Tron khi đó, nội bộ Ấn Độ có rối loạn và Hoàng đế Abbas I nhận thấy ông chỉ cấn tiến chiếm tỉnh Kandahar bằng một cuộc tấn công bất ngờ (1622). Với chiến thắng này, ông đã làm cho thanh thế của Đế quốc Mogul bị giảm sút.[38] Sau cuộc chinh phạt, ông giảng hoà với Hoàng đế Jahangir, tuyên bố rằng ông chỉ chiếm lại Kandahar vì nó thật sự thuộc về ông và từ bỏ những tham vọng xa hơn về lãnh thổ. Về phần mình, Hoàng đế Jahangir không nguôi giận nhưng ông ta không thể nào tái chiếm tỉnh này.[39][40]

Chiến tranh chống Bồ Đào Nha

Đảo Hormuz bị liên quân Anh-Ba Tư chiếm đóng trong Cuộc xâm chiếm Ormuz năm 1622.

Vào thế kỉ XVI, người Bồ Đào Nha lập những căn cứ ở Vịnh Ba Tư. Năm 1602, dưới sự chỉ huy của Imam-Quli Khan Undiladze, quân Ba Tư đã đánh đuổi người Bồ Đào Nha từ Bahrain.[41] Năm 1622, với sự giúp đỡ của bốn chiến thuyền Anh Quốc, Abbas đã tái chiếm Hormuz từ tay người Bồ Đào Nha trong Cuộc xâm chiếm Ormuz (1622). Ông lập lại nó như một trung tâm thương mại với cảng mới, Bandar-Abbas gần với đất liền, nhưng nó trở nên không thành công.[42]

Xem thêm

Chú thích

  1. ^ William J. Bernstein, A Splendid Exchange: How Trade Shaped the World
  2. ^ a b Vithal Rajan, The Anarkali Diary
  3. ^ a b c Andrew Burke, Mark Elliot, Iran, trang 33
  4. ^ a b David Crystal, The Penguin encyclopedia, trang 2
  5. ^ Chambers Biographical Dictionary, ISBN 0-550-18022-2, trang 1
  6. ^ Edward Treacher Collins, In the kingdom of the shah, trang 204
  7. ^ H. Russell Robinson, Oriental Armour, trang 38
  8. ^ Peter Jackson, Laurence Lockhart, The Cambridge history of Iran: The Timurid and Safavid periods, trang 440
  9. ^ Martin Sicker, The Islamic world in decline: from the Treaty of Karlowitz to the ..., trnag 5
  10. ^ Deborah Vess, AP World History: The Best Preparation for the AP World History Exam, trang 342
  11. ^ Andrew J. Newman, University of Edinburgh, Society and culture in the early modern Middle East: studies on Iran in the Safavid period, Tập 1998, trnag 163
  12. ^ a b George C. Kohn, Dictionary of wars
  13. ^ Muni Lai, Shah Jahan, trang 254
  14. ^ Alfred J. Andrea, James H. Overfield, The Human Record: Since 1500, trang 91
  15. ^ James Baillie Fraser, Historical and descriptive account of Persia: from the earliest ages to the present time ... including a description of Afghanistan and Beloochistan, trang 179
  16. ^ South Africa. Dept. of Education. Adult Education Division, S. A. Association for Adult Education, S. A. Association for the Advancement of Knowledge and Culture, Foundation for Education, Science, and Technology (South Africa), Lantern, Tập 22, trang 94
  17. ^ Israel Smith Clare, The centennial universal history: a clear and concise history of all nations, with a full history of the United States to the close of the first 100 years..., trang 215
  18. ^ Savory, tr. 71
  19. ^ Newman, tr. 42
  20. ^ Nahavandi và Bomati, tr. 27-28
  21. ^ Nahavandi và Bomati 29-34
  22. ^ Savory tr. 73-75
  23. ^ Nahavandi và Bomati 34-36
  24. ^ Savory tr. 75
  25. ^ Nahavandi và Bomati tr. 36
  26. ^ Nahavandi and Bomati pp.36-39
  27. ^ Newman p.50
  28. ^ Savory pp.76-77
  29. ^ Newman p.52
  30. ^ Savory tr. 78
  31. ^ Michael Axworthy Iran: Empire of the Mind pp.134-35
  32. ^ Savory p.79
  33. ^ Savory tr. 83-4
  34. ^ Nahavandi and Bomati pp.147-148
  35. ^ Savory p.85
  36. ^ Savory p.87
  37. ^ Nahavandi and Bomati pp.158-159
  38. ^ John Stewart Bowman, Columbia chronologies of Asian history and culture, trang 281
  39. ^ Nahavandi and Bomati pp.120-125
  40. ^ Abraham Eraly The Mughal Throne (Phoenix, 2000) pp.263-265
  41. ^ Juan R. I. Cole, "Rival Empires of Trade and Imami Shiism in Eastern Arabia, 1300-1800", p. 186, through JSTOR. [1]
  42. ^ Nahavandi and Bomati pp.159-162

Tài liệu tham khảo

  • Edward Treacher Collins, In the kingdom of the shah, T.F. Unwin, 1896.
  • H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587-1629) (Perrin, Paris, 1998)
  • Roger Savory, Iran under the Safavids (Cambridge University Press, 2007 reissue)
  • The Cambridge History of Iran Volume 6
  • Andrew J. Newman, Safavid Iran (T. B. Tauris, 2006)

Liên kết ngoài

  • Shah Abbās: The Remaking of Iran, The British Museum, in association with Iran Heritage Foundation, 19 February – 14 June, 2009.

[2].

  • John Wilson, Iranian treasures bound for Britain, BBC Radio 4, 19/1/2009,

[3].
BBC's 4 live magazine: 39 Front Row (audio report).

Lấy từ “https://vi.wikipedia.org/w/index.php?title=Abbas_I_của_Ba_Tư&oldid=10329191”