Mete: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmemiş revizyon] | [kontrol edilmemiş revizyon] |
→Ok hikâyesi: ME Etiketler: olası sayı vandalizmi Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
Etiketler: olası sayı vandalizmi Mobil değişiklik Mobil ağ değişikliği |
||
| 80. satır: | 80. satır: | ||
M.Ö. 200'de Çinli [[Han Hanedanı]] imparatoru [[Gaozu (Han)|Gaozu]]'nun (Gao-Di) 320.000 kişilik ordusunu [[Baideng Muharebesi|Baideng'te]] (bugünkü Datong, [[Shanxi|Şanşi]]) Peteng Kalesinde kuşattı. Gaozu (Gao-Di) Mete'nin eşine hediyeler gönderdi ve Mete'nin, kuzey eyaletlerini Hunlara bırakma ve yıllık vergi ödeme gibi bütün şartlarını kabul etti; böylelikle kuşatmadan çıkmasına müsaade edildi.<ref name="mlarus-mete" /> Gaozu, başşehri Çang'an'a (bugünkü [[Xi'an|Şian]]) dönebildiyse de Mete arada bir Han'ın kuzey sınırını tehdit etmiş ve nihayet M.Ö. 198'de Gaozu barış istemiş, Han prensesinin [[Şanyu|Tanhu]]'nun eşi olması ve yıllık haraç ödeme şartlarıyla barış antlaşması imzalanmıştır. |
M.Ö. 200'de Çinli [[Han Hanedanı]] imparatoru [[Gaozu (Han)|Gaozu]]'nun (Gao-Di) 320.000 kişilik ordusunu [[Baideng Muharebesi|Baideng'te]] (bugünkü Datong, [[Shanxi|Şanşi]]) Peteng Kalesinde kuşattı. Gaozu (Gao-Di) Mete'nin eşine hediyeler gönderdi ve Mete'nin, kuzey eyaletlerini Hunlara bırakma ve yıllık vergi ödeme gibi bütün şartlarını kabul etti; böylelikle kuşatmadan çıkmasına müsaade edildi.<ref name="mlarus-mete" /> Gaozu, başşehri Çang'an'a (bugünkü [[Xi'an|Şian]]) dönebildiyse de Mete arada bir Han'ın kuzey sınırını tehdit etmiş ve nihayet M.Ö. 198'de Gaozu barış istemiş, Han prensesinin [[Şanyu|Tanhu]]'nun eşi olması ve yıllık haraç ödeme şartlarıyla barış antlaşması imzalanmıştır. |
||
=== Han |
=== Han Hanedanı'yla akrabalık === |
||
[[Qin Hanedanı|Qin]] ve [[Chu]] ile yıllar süren mücadelenin ardından Han imparatoru olan Liu Bang (Gaozu), Baideng'da Mete karşısında zor duruma düşünce, yorgun ordusunun Hunlarla baş edemeyeceğini farketmişti. Akrabalık (和亲) ilişkisi kurmak amacıyla, bir prensesi yüklüce hediyeyle birlikte Hun sarayına gönderdi. |
[[Qin Hanedanı|Qin]] ve [[Chu]] ile yıllar süren mücadelenin ardından Han imparatoru olan Liu Bang (Gaozu), Baideng'da Mete karşısında zor duruma düşünce, yorgun ordusunun Hunlarla baş edemeyeceğini farketmişti. Akrabalık (和亲) ilişkisi kurmak amacıyla, bir prensesi yüklüce hediyeyle birlikte Hun sarayına gönderdi. |
||
Liu Bang |
Liu Bang M.Ö. 195'te ölür, karısı Lü Hou imparatoriçe olur. M.Ö. 192'de Mete Lü Hou'ya mektup göndererek kaba bir üslupla evlenme teklif eder. Ülkesinin içinde bulunduğu koşullarda Hunlarla bir çatışmayı göze alamayan imparatoriçe, uğradığı saygısızlığa karşın bir mektup yazarak Mete'ye bir prenses gönderir. Çin kaynaklarına göre, Lü Hou'nun davranışı karşısında pişman olan Mete, imparatoriçeden bir mektupla özür dilemiştir. |
||
Çin savaşından sonra |
Çin savaşından sonra Mete, Yüzehi ve Wusun'u Hun'un köleleri olmaya zorladı. |
||
Saltanatı boyunca çoğu halklar Hun idaresi altına girdi. Onların tümünü, steplerin bütün göçebe atlı okçularını bir imparatorluk altında birleştirdi. Göçebe tebaalarından başka Mete ayrıca [[Tarım Havzası]]'nda kendisine bağlılık yemini eden vaha şehir devletleri kurdu. Onun hem |
Saltanatı boyunca çoğu halklar Hun idaresi altına girdi. Onların tümünü, steplerin bütün göçebe atlı okçularını bir imparatorluk altında birleştirdi. Göçebe tebaalarından başka Mete ayrıca [[Tarım Havzası]]'nda kendisine bağlılık yemini eden vaha şehir devletleri kurdu. Onun hem askerî hem de idarî yapılanması sonradan birçok merkezi Asya halklarında ve devletlerinde uygulandı. |
||
Bölgesinde |
Bölgesinde askerî gücü ile korku saldı. Savaş taktikleri ve askerî disiplini sayesinde Çin İmparatorluğu'nu ve çevre kavimlerle yaptığı savaşları kazandı. Ordusu savaş zamanında toplanan sivillerden oluşmuyordu. Onun yerine sürekli eğitimli ve savaşa hazır hâlde bulunan profesyonel askerlerden oluşmaktaydı. Hâkim olduğu bölgelerdeki geniş tahıl ve yiyecek kaynakları ile ordusunu ayakta tutabiliyordu.<ref name="ABrit-mete" /> |
||
Mete, |
Mete, M.Ö. 174 yılında öldüğünde birçok kavimleri çatısı altında birleştiren büyük bir imparatorluk geriye bıraktı. Bu imparatorluk yaklaşık 18.000.000 km<sup>2</sup> büyüklüğe sahipti. İmparatorluğunun sınırları doğudan batıya [[Japon Denizi]]'nden [[İdil Nehri]]'ne ve kuzeyden güneye [[Sibirya]]'dan [[Tibet]] ve [[Keşmir]]'e uzanıyordu. Hunların karşılarında bulunan tek düzenli ve güçlü kuvvet olan Çin ordusunun iç karışıklıklar nedeniyle idarî zaafiyet içinde olması, Mete'nin devletini kolayca büyütmesine sebep gösterilir.<ref name="ABrit-mete" /><ref name="mlarus-mete" /><ref name="blarus-mete" /> |
||
== Kültüre yaptığı etkiler == |
== Kültüre yaptığı etkiler == |
||
Sayfanın 18.15, 16 Şubat 2022 tarihindeki hâli
| Mete Mo-tun | |
|---|---|
| Hun Tanhusu | |
 | |
| Hiung-nu İmparatoru | |
| Hüküm süresi | M.Ö. 209-174 |
| Taç giymesi | M.Ö. 209 |
| Önce gelen | Teoman |
| Sonra gelen | Lao-Şang |
| Doğum | M.Ö. 234 Moğolistan |
| Ölüm | M.Ö. 174 |
| Çocuk(lar)ı | Lao-Şang |
| Hanedan | Hiung-nu |
| Babası | Teoman Han |
| Annesi | Ay Kağan |
| Dini | Tengricilik |
Mete, Mao-tun veya Mo-tun (Çince: 冒頓單于 pinyin: Mòdú chānyú; M.Ö. 234 - M.Ö. 174), M.Ö. 209 - M.Ö. 174 arasında hüküm sürmüş Büyük Hun İmparatorluğu hükümdarıdır.[3][4][5][6] Oğuz Kağan Destanı'ndaki Oğuz Kağan ile aynı kişi olduğu düşünülmektedir. Babası Teoman'dır.
Adı
Mete'nin adıyla ilgili çeşitli araştırmacılar farklı görüşler ileri sürmüşlerdir. Çince'nin orta döneminde mòdùn (冒頓 is /mək-twən/ şeklinde söylenmekteydi.[7] Kısaca, Eski Çince'deki bu adın manası Türk dilleri ve Moğol dilleri ile Farsçada söylenen bagtur, Orta Asya Türkçelerindeki şekliyle bagatur (manası "bahadır, kahraman"). Bazı araştırmalarda Motun olarak da bilinir. Ayrıca çağdaş Macar (Hun soyundan) dilinde de bátor, veya daha eski şekli olan batur, ayrıca Türkmence'de "Batır" ve "Bahadır", Tuva Türkçesi'ndeki şekliyle maadır (kahraman) kullanılmaktadır.[7] Türk dillerinde de bag, bek, bay, bey, bəy (manası "efendi" veya "lord"). Araştırmacı Clauson'un önerisine göre İran dillerinden olması mümkün görülmemektedir,[8] Kendisi de Xiongnu adını ve unvanını incelemektedir.
Hayatı
Metehan'ın Kağan Olması
Çin kaynaklarında anlatılan bir olaya göre, Asya Hun İmparatorluğu'nun kurucusu olan Teoman, oğlu Metehan yerine üvey annesinin etkisiyle Metehan'ın üvey kardeşi olan diğer oğlunu tahta çıkarmak istedi. Törelerine göre Türk hatundan olan, has bir Türk'ün tahta geçmesi gerekiyordu.[kaynak belirtilmeli] Metehan'ın üvey annesi Çinliydi ve Çinli kadından olan çocuk tahta geçemezdi. Bu sebeple üvey annesi, Metehan'ın babasını doldurdu ve Mete Han'ı komşu kavim olan Yüeçiler'e (Yuezhi) rehin olarak gönderdi. Babası, ardından Yuezhi'lere savaş ilan ederek Mete Han'ı öldürtmek istedi. Mete, babası Teoman Yuezhi'lerin topraklarına girmeden Yuezhi'lerin elinden kaçtı. Babası bu kadar zorlukları atlatmasının ardından hakkını vermek için emrine on bin çadırlık bir birlik verdi. Sonunda da Mete öz babasını, üvey annesi ve kardeşlerini öldürüp kağan oldu (MÖ 209).
Ok hikâyesi
Pek çok konar-göçer kavmin kullandığı çavuş oku adı verilen ıslıklı okun mucidinin Mete olduğu kabul edilir. Çin kaynaklarına göre eğer okunu bir yöne yöneltirse emrindeki askerlerin hepsi o hedefe ok atarak hemen yok ederdi. Bir gün okunu en sevdiği atına çevirdi. Askerlerinden bazıları tereddüt etti. Bunun üzerine okunu sırayla tereddüt edenlerin üzerine çevirdi. Atına ok atmakta tereddüt eden askerlerinin hepsi atılan oklarla öldürüldü. Böylece küçüklükten beri oynadığı okunu hedefe çevirme oyunu emirlerinin tartışılmazlığını da perçinledi. Bir gün emrinde demir disiplini ile yetiştirdiği 10.000 askeri varken okunu ava çıkan babasının üzerine çevirdiğinde askerlerinden hiçbiri tereddüt etmedi. Böylece Teoman öldürüldü.[9]
Hun'un (Hiung-nu) yükselişi
Mete önce, Hunlardan toprak talebinde bulunan doğu komşuları Donghu üzerine yürüdü ve onları ağır bir yenilgiye uğrattı. Yapılan anlaşma ile Donghular; her sene sığır, at ve deveden oluşan bir vergi ödemeyi kabul ettiler ve M.Ö. 208 yılında da Hun hakimiyetine bağlandılar.
Donghu'yu yendikten sonra[10], Moğolistan'ın kuzey kesiminde yaşamakta olan Tunguz gibi halkları da içine kattı. M.Ö. 177-165 yılları arasında Hunların güney batısında, Tanrı Dağları ile Kansu arasında yaşayan Yüeçilerin üzerine seferler düzenledi.[11] M.Ö. 203'te Yüeçiler'i mağlup ederek kendi toprağına kattı.[4]
Ordos'da hakim olmaya çalışan Tahin Türklerini[kaynak belirtilmeli] yendi. Çin üzerine sürekli seferler düzenleyerek Sarı Irmak'ın güneyindeki kaleleri egemenliğine aldı. Bu zaferlerle, sonradan Hunlara büyük gelirler getirecek önemli ticaret yollarının kontrolüne sahip oldu.[4]
Bölgede yaşayan Moğol, Tunguz ve Türk vd. Altay kavimlerini egemenliği altına alarak askerî ve stratejik olarak daha güçlü bir hâle geldi.
M.Ö. 200'de Çinli Han Hanedanı imparatoru Gaozu'nun (Gao-Di) 320.000 kişilik ordusunu Baideng'te (bugünkü Datong, Şanşi) Peteng Kalesinde kuşattı. Gaozu (Gao-Di) Mete'nin eşine hediyeler gönderdi ve Mete'nin, kuzey eyaletlerini Hunlara bırakma ve yıllık vergi ödeme gibi bütün şartlarını kabul etti; böylelikle kuşatmadan çıkmasına müsaade edildi.[5] Gaozu, başşehri Çang'an'a (bugünkü Şian) dönebildiyse de Mete arada bir Han'ın kuzey sınırını tehdit etmiş ve nihayet M.Ö. 198'de Gaozu barış istemiş, Han prensesinin Tanhu'nun eşi olması ve yıllık haraç ödeme şartlarıyla barış antlaşması imzalanmıştır.
Han Hanedanı'yla akrabalık
Qin ve Chu ile yıllar süren mücadelenin ardından Han imparatoru olan Liu Bang (Gaozu), Baideng'da Mete karşısında zor duruma düşünce, yorgun ordusunun Hunlarla baş edemeyeceğini farketmişti. Akrabalık (和亲) ilişkisi kurmak amacıyla, bir prensesi yüklüce hediyeyle birlikte Hun sarayına gönderdi.
Liu Bang M.Ö. 195'te ölür, karısı Lü Hou imparatoriçe olur. M.Ö. 192'de Mete Lü Hou'ya mektup göndererek kaba bir üslupla evlenme teklif eder. Ülkesinin içinde bulunduğu koşullarda Hunlarla bir çatışmayı göze alamayan imparatoriçe, uğradığı saygısızlığa karşın bir mektup yazarak Mete'ye bir prenses gönderir. Çin kaynaklarına göre, Lü Hou'nun davranışı karşısında pişman olan Mete, imparatoriçeden bir mektupla özür dilemiştir.
Çin savaşından sonra Mete, Yüzehi ve Wusun'u Hun'un köleleri olmaya zorladı.
Saltanatı boyunca çoğu halklar Hun idaresi altına girdi. Onların tümünü, steplerin bütün göçebe atlı okçularını bir imparatorluk altında birleştirdi. Göçebe tebaalarından başka Mete ayrıca Tarım Havzası'nda kendisine bağlılık yemini eden vaha şehir devletleri kurdu. Onun hem askerî hem de idarî yapılanması sonradan birçok merkezi Asya halklarında ve devletlerinde uygulandı.
Bölgesinde askerî gücü ile korku saldı. Savaş taktikleri ve askerî disiplini sayesinde Çin İmparatorluğu'nu ve çevre kavimlerle yaptığı savaşları kazandı. Ordusu savaş zamanında toplanan sivillerden oluşmuyordu. Onun yerine sürekli eğitimli ve savaşa hazır hâlde bulunan profesyonel askerlerden oluşmaktaydı. Hâkim olduğu bölgelerdeki geniş tahıl ve yiyecek kaynakları ile ordusunu ayakta tutabiliyordu.[4]
Mete, M.Ö. 174 yılında öldüğünde birçok kavimleri çatısı altında birleştiren büyük bir imparatorluk geriye bıraktı. Bu imparatorluk yaklaşık 18.000.000 km2 büyüklüğe sahipti. İmparatorluğunun sınırları doğudan batıya Japon Denizi'nden İdil Nehri'ne ve kuzeyden güneye Sibirya'dan Tibet ve Keşmir'e uzanıyordu. Hunların karşılarında bulunan tek düzenli ve güçlü kuvvet olan Çin ordusunun iç karışıklıklar nedeniyle idarî zaafiyet içinde olması, Mete'nin devletini kolayca büyütmesine sebep gösterilir.[4][5][6]
Kültüre yaptığı etkiler
Yaygın kitle eğlence sektöründe Çin efsanelerinde geçen acımasız ve disiplinli komutan olarak tasvir edilen karakterlere, Modu, Şanyu gibi Mete'nin isimleri verilmiş ve bu yapıtlara Mete'nin Çin kaynaklarında geçen hayat hikâyesinden kesitler aktarılmıştır.
Oğuz Kağan efsanesi
Türk destanlarında Çin ve Hindistan fetihlerinde söz edilen Oğuz Kağan'ın Mete olduğu sanılmaktadır. Destanda anlatılan Oğuz Kağan ile Mete'nin hayat hikâyesinde birçok benzerlikler bulunmaktadır. Hayat hikâyesinin Oğuz Kağan efsanesinin tarihi temelini oluşturduğuna inanılır.[4][5][6]
Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluşu
Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihi 1363 yılı olarak kabul edilmekteydi. Nihal Atsız 1963 ve 1973'te Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin Mete'nin tahta geçtiği MÖ 209 olması gerektiğini yazmıştır.[12][13] Atsız'ın görüşlerini benimseyen Yılmaz Öztuna da 1968'de Cemal Tural'a Türk Kara Kuvvetlerinin kuruluş tarihinin MÖ 209 olması teklifini yaptı.[14] Sonraları, T.K.K kuruluş tarihi MÖ 209 olarak değiştirildi.
Mulan çizgi filmi
Çin halk destanlarında Hunlara karşı yapılan savaşa katıldığı sanılan Hua Mulan adlı kadın karakterinden esinlenen Disney'in Mulan çizgi filminde Çin Seddi'ni aşarak Han Hanedanı'na saldıran "acımasız" Hun reisi "Şan-Yu"'nun motifi Mete'den alınmıştır.
Ayrıca bakınız
|
Vikisöz'de alıntılar |
Kaynakça
- Özel
- ^ "Monument of Turkishness". Governorshıp of Kayserı. 8 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "The monument of Turkishness was opened to visitors (in Turkish)". Turkgun news. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Central Asian arts, Mongolian Huns". Encyclopædia Britannica. 29 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2008.
- ^ a b c d e f Ana Britaannica, Mete maddesi. Ana. 1986.
Hun hükümdarı
- ^ a b c d
Meydan Larousse, Mete maddesi. Meydan yayıncılık. 1970.
Büyük Türk - Hun İmparatoru
- ^ a b c
Büyük Larousse, Mete maddesi. İnterpres. 1986.
Hun İmparatoru, Hun Hakanı Tuman(Teoman)'ın büyük oğlu
- ^ a b Beckwith (2009), p. 387, n. 8.
- ^ Clauson, Gerard: An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Clarendon Press (Oxford), 1972. Entry: Bagatur
- ^ s:zh:史記/卷110 (6. paragrafı)
- ^ Sien Pi ile Wuhuan'ın Donghu kökenli olduğuna dair tez <!-hangi tez--> <!-L.N. GUMILEV; Hunlar-->mevcuttur
- ^
Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.
Batıda Yüeçiler ile çatışarak onları 177-176 ve 174-165 yılları arasında yapıldığı sanılan iki sefer ile Kansudan(Gansu)kovdular. Heredot'a göre İskitlerden bile bilinen bir geleneğe uyarak savaşta yendikleri kralların kafatasını kadeh olarak kullandılar (MÖ 165)
- ^ Nihal Atsız, 'Türk Kara Ordusu Ne Zaman Kuruldu?', Orkun, Sayı: 18 (15 Temmuz 1963)
- ^ Nihal Atsız, 'Türk Karaordusunun Kuruluşu Meselesi', Ötüken, Sayı: 4 (1973)
- ^ Yılmaz Öztuna, 'Türk Ordusu 605 yıl önce kurulmadı', Hayat Tarih Mecmuası, Sayı: 8 (Ekim 1968)
- Genel
- Tekin Gün, Mete Han - Büyük Hun Devleti, Belgesel, 3 Haziran 2017
